جوان آنلاین: روز‌هایی که بر ما می‌گذرد، نشان از شهادت عالم زمان آگاه شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح دارد. هم از این روی و در مقال پی آمده به تلاش‌های فرهنگی- سیاسی آن بزرگ پرداخته شده است. امید آنکه تاریخ پژوهان انقلاب اسلامی را مفید و مقبول آید.
نظر به سیاست از جایگاه اندیشه و فرهنگ
شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح را می‌توان در زمره آن طیف از رهبران روحانی و زمان آگاه انقلاب اسلامی قلمداد کرد که از جایگاه فرهنگسازی به پایه‌گذاری و توسعه سیاست دینی پرداختند. حجم تلاش و تکاپوی فکری آن روحانی خستگی‌ناپذیر، شاهدی بر این مدعاست. در مقالی بر تارنمای مرکز اسناد انقلاب اسلامی در بسط این مهم آمده است:
«شهید مفتح را می‌توان از پیشگامان فعالیت‌های فرهنگی، در امر معرفی ابعاد اجتماعی- سیاسی اسلام به نسل جوان به شمار آورد. حجم عظیمی از اسناد ساواک، از تکاپوی او در این عرصه خبر می‌دهد.
بخشی از این اقدامات، در حوزه تألیف کتب و تحقیق صورت گرفت. تصحیح مقالات برخی مجلات مذهبی و به خصوص برگزاری جلسات علمی اسلام‌شناسی از سال ۱۳۴۱، به منظور آشنایی افراد با سبک نویسندگی و ادبیات فارسی و نوشتن کتاب‌هایی درباره شناسایی اسلام، اقدامی مهم تلقی می‌شد.
همچنین برگزاری جلسات هفتگی با حضور آیات دکتر بهشتی، مهدوی‌کنی و موسوی‌اردبیلی از سال ۱۳۵۰، به منظور بررسی علمی متون اسلامی و استخراج موضوعات جدید، در همین راستا قابل توجه است. اهتمام ایشان به ترجمه بخشی از تفسیر مجمع‌البیان (از تفاسیر با ارزش شیعی) و نگارش کتاب‌هایی، چون روش اندشه در علم منطق و حکمت الهی در نهج‌البلاغه، بیانگر رویکرد وی به بازخوانی متون شیعی است. بدون تردید این نگرش‌های نوگرایانه، عاملی در جذب دانشگاهیان بود.
گفتنی است که او در جریان تحصیلات حوزوی خود از سال ۱۳۳۳ در دانشکده الهیات نیز به تحصیل پرداخت و به ترتیب در سال‌های ۱۳۳۶ و ۱۳۴۴، مدارج علمی کارشناس و دکتری خود را اخذ کرده بود، از این رو در همین مرکز علمی استخدام شد. در اسناد ساواک، سفر‌های تبلیغی شهید مفتح نیز گزارش شده است. شهید مفتح نیز همچون سایر وعاظ، سفر‌های تبلیغی چندی به برخی شهر‌های کشور داشت و کوشید پیامرسان انقلاب باشد. یکی از اهداف روحانیون مبارز از این سفرها، تبلیغ آموزه‌های نهضت اسلامی بود. صرف‌نظر از مجالس عمومی این اقدام غالباً در محافل خصوصی طرفداران نهضت، در آن شهر‌ها صورت می‌گرفت. ماه‌های محرم، صفر و رمضان همچنین اعیاد مذهبی و سوگواری‌ها، مهم‌ترین مقاطع این سفرها بود. در این بین می‌توان به سفر‌های شهید مفتح به آبادان، کرمانشاه، کرمان و کاشان اشاره کرد. شهید مفتح در سفر تبلیغی خود به کرمان که بنا به درخواست فضلا و اهالی آن منطقه و به خصوص آیت‌الله صالحی کرمانی و توصیه آیت‌الله العظمی گلپایگانی در ماه رمضان ۱۳۴۵ صورت گرفت، درباره موضوعات مختلف سیاسی و دینی سخن گفت. یکی از علل گسترش آموزه‌های نهضت امام‌خمینی در کشور و به خصوص در تهران، توسعه هیئت‌های مذهبی با رویکرد سیاسی و اجتماعی بود. این امر، همچنین نقش عمده‌ای در جذب روحانیون و وعاظ نوگرا به تهران داشت. دکتر مفتح یکی از این افراد بود که از سال ۱۳۴۵ در این هیئت‌ها و مساجد فعالیت داشت. از جمله این هیئت‌ها و مساجد، می‌توان به هیئت‌های محبان‌الحسین (ع) و مکتب‌الرضا (ع) و مساجدی، چون الجواد (ع)، جاوید و قبا اشاره کرد. فعالیت‌ها و اقدامات شهید مفتح در این مساجد و هیئت‌ها، در گزارش‌های ساواک بازتاب داشته است، اما نام شهید مفتح بیشتر با مسجد قبا و نماز تاریخی عید فطر در آستانه پیروزی انقلاب گره خورده است. نماز عید فطر با شرکت ۱۴ هزار نفر، در صبح روز ۱۳/ ۶/۵۷ و به امامت دکتر مفتح در قیطریه برگزار شد. پیش از آن وی در هماهنگی با برخی از ائمه جماعات مبارز تهران از مؤمنین برای شرکت در این مراسم دعوت به عمل آورده بود. همان روز حرکت جمعیت نمازگزار، به صورت راهپیمایی و با حمل پارچه نوشته‌هایی صورت گرفت.
این رویداد تاریخی از مهم‌ترین وقایع دوران انقلاب اسلامی ایران است....»
سخنرانی آیت‌الله خامنه‌ای در مسجد جاوید، زمینه‌ها و پیامد‌ها
مسجد جاوید تهران در مقطعی ازحیات فرهنگی و سیاسی آیت‌الله مفتح، شاهد فعالیت‌های خستگی‌ناپذیر وی بود. این کانون نهایتاً با سخنرانی‌های پرنکته و بیداری بخش آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای تعطیل شد و شهید مفتح نیز از ادامه حضور در آن بازماند! سیدمحمدصادق قاضی طباطبایی از مبارزان انقلاب اسلامی در این باره می‌گوید:
«دکتر محمد مفتح به من گفت از پدرم استفاده علمی کرده و شاگردش بوده است. البته من از ایشان نپرسیدم در چه زمانی و چه زمینه‌ای شاگرد پدر من بوده‌اند. در تهران من با آقای مفتح مأنوس بودم. آقای مفتح به مناسبت شهادت امام صادق (ع) قصد داشت تا برنامه‌ای را در مسجد جاوید برگزار کند. به من گفت: همه واعظان در تهران ممنوع‌المنبر هستند، برای این منبر چه کسی را دعوت کنیم؟ پیشنهادم به آقای مفتح، آیت‌الله خامنه‌ای بودند. آقای مفتح با تأمل گفتند: ایشان از مشهد برای سخنرانی به تهران می‌آیند؟ در جواب گفتم: اگر من دعوت کنم تشریف می‌آورند، به شرطی که هزینه رفت و برگشت سفرشان را پرداخت کنیم! تلفن آقای خامنه‌ای را به آقای مفتح دادم و ایشان تماس گرفتند. آقای خامنه‌ای هم تشریف آوردند. مرحوم آقای جاوید مؤسس مسجد جاوید، به علت اینکه با نیرو‌های انقلابی همراه نبود، به کلانتری شکایت کرد و گفت: همه واعظان، مستمعان و پیش‌نماز مسجد، کمونیست هستند! آقای خامنه‌ای بعد از سخنرانی به مشهد رفتند و از دسترس دور و مردم نیز پراکنده شدند، اما آقای مفتح بازداشت شدند! آقای مفتح بعد از آزادی، به مسجد قبا تشریف آوردند. در مسجد قبا مرحوم عبدالفتاح عبدالمقصود نویسنده معروف مصری را دعوت کرده بودند. ایشان بنا بود شبی را در مسجد قبا سخنرانی کنند. در همان روزها، شبی را افطار میهمان یکی از آقایان بودیم. با اینکه سفره غنی نبود، عبدالفتاح عبدالمقصود انتقاد کرد: شما که طرفدار امام‌علی (ع) هستید، نباید اینگونه سفره‌ها را داشته باشید! قبل از انقلاب، دو جلسه با انجمن مهندسان و پزشکان داشتیم و هر دوی این جلسات، تحت اشراف آقای طالقانی بودند. آقای طالقانی احتیاط می‌کرد که خودش در این جلسات سخنرانی نکند تا انجمن تعطیل نشود. ایشان به همین دلیل، افرادی را برای این جلسه معرفی می‌کردند که سخنرانان عالم و به روزی بودند. دکتر بهشتی و شهید مفتح در زمره آنها قرار داشتند. آقای مفتح بعد از آمدن به مسجد قبا، در جمعی قرار گرفتند که همه پشتیبان‌شان بودند. ۱۰ شبی که آقای مفتح در آنجا سخنرانی برقرار کردند، به سخنرانی‌های انقلاب معروف شد و مرحوم بازرگان، سحابی، پیمان و دکتر سامی نیز حضور داشتند. آن جلسات، زمینه‌ای برای برگزاری نماز عید فطر در تپه‌های قیطریه شد. بیابان‌ها و کوه قیطریه را شبانه تمیز کردیم و راهپیمایی خودجوش که جرقه انقلاب از آنجا زده شد، در فردای آن روز برگزار شد....»
نگاه فراگیر در اداره فعالیت‌های مسجد قبا
در سالیان پایانی حکومت پهلوی، تقریباً تمامی مساجدی که به پایگاه مبارزه تبدیل شده بودند، تعطیل شدند! در این میان تنها مسجد قبای تهران بود که با تدبیر آیت‌الله مفتح، به فعالیت خویش تداوم بخشید. امام جماعت اندیشمند مسجد قبا در اداره فعالیت‌های این کانون دینی، شیوه‌ای داشت که بخشی از آن، اینگونه در مقالی بر تارنمای مرکز اسناد انقلاب اسلامی تشریح شده است:
«در نیمه دوم سال ۱۳۵۶ ش و مقارن با ماه مبارک رمضان، دکتر محمد مفتح اقدام به برگزاری و سازماندهی سخنرانی‌هایی با حضور چهره‌های معروف ضدحکومت در مسجد قبا کرد. در رمضان این سال، آقایان توسلی، حبیب‌الله پیمان، محمدجواد حجتی کرمانی، مصطفى کتیرایی، کاظم سامی، یدالله سحابی، مهدی بازرگان و علی اکبر پرورش در مسجد قبا سخنرانی کردند و این سخنرانی‌ها، با استقبال گسترده مردم تهران روبه‌رو شد. حضور پرشور مردم در رمضان ۱۳۵۶ ش در مسجد قبا، باعث شد که شهید مفتح به فکر برگزاری نماز عید فطر در تپه‌های قیطریه بیفتد. در همین رابطه، ساواک برنامه نیمه دوم ماه مبارک رمضان مسجد قبا در سال ۱۳۵۶ را گزارش کرده است. این سند نشان می‌دهد که مسجد قبا در برنامه‌های ماه مبارک رمضان خود سعی بر آن داشته است علاوه بر اینکه خط مبارزاتی انقلاب را زنده نگه دارد، بتواند با حضور اندیشمندان آن زمان، خود را تبدیل به یک پایگاه فکری- معنوی کند. این امر از سوی دیگر نشان از دغدغه شهید مفتح به عنوان یک شخصیت مبارز و انقلابی، در رشد فکری جامعه و تلاش دارد الگویی برای انقلابیون ارائه دهد که انقلابی بودن بدون رشد فکری و معنوی فایده‌ای نخواهد داشت. همچنین اسامی نامبرده شده در سند ساواک نشان می‌دهد که شهید مفتح یکی دیگر از دغدغه‌های خود را پذیرش تنوع و تکثر آرا در راه مبارزه برای پیروزی انقلاب اسلامی می‌داند. در برنامه رمضانیه مسجد قبا از سخنرانی دکتر کاظم سامی تا علی‌اکبر پرورش، نشان از تکثر آرا و دیدگاه در سخنرانان برنامه‌های آن مسجد دارد که همگی در حرکت کلان یعنی سرنگونی رژیم پهلوی مشترک می‌باشند. شهید مفتح به عنوان یکی از یاران اصیل و اصلی حضرت امام‌خمینی در پی گشودن راهی بود، برای آنکه پذیرش تکثر نظر و اندیشه در ابتدای راه انقلاب جوانه زند و درآینده به درختی تنومند تبدیل شود. حال پرسش پایانی آن است که امتداد حرکت شهدای فکور انقلاب اسلامی همانند شهید مفتح، شهید بهشتی، شهید مطهری برای امروز و آینده انقلاب اسلامی چیست؟...»
در عرصه‌های خطیر مبارزه
در بخش‌های پیشین مقال، به تکاپوی فرهنگی آیت‌الله مفتح اشارت بردیم. اینک بهنگام است که به حضور وی در عرصه‌های مهم و خطیر انقلاب اسلامی نیز مروری داشته باشیم. زنده‌یاد رحیم نیکبخت پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، در اثر «زندگی و مبارزات آیت‌الله شهید دکتر محمد مفتح» در این فقره آورده است:
«آیت‌الله دکتر مفتح مبارزات سیاسی خود را با شروع نهضت امام‌خمینی آغاز کرد. او علاوه بر حضور فعال خود در عرصه سیاسی، به سازماندهی و هدایت طلاب همدانی مقیم حوزه علمیه قم و انقلابیون شهر همدان نیز می‌پرداخت. در جریان حمله مأموران به مدرسه فیضیه قم در دوم فروردین سال ۱۳۴۲ به سختی مضروب شد! با شروع محرم سال ۱۳۴۲، به دستور امام‌خمینی راهی آبادان شد و در آن شهر با برپایی سخنرانی‌های متعدد، مردم مسلمان این شهرستان را به وظایف دینی و اسلامی‌شان آگاه کرد. پس از آنکه احضار‌های مکرر و تذکرات پی‌درپی ساواک نتوانست او را از ایراد سخنرانی‌های انقلابی باز دارد، مانع ورود او به استان خوزستان شدند. مبارزات وی در سال‌های تبعید امام‌خمینی از ایران تا قبل از ممنوع‌المنبر شدن، ایراد سخنرانی‌های روشنگرانه در شهرستان‌های مختلف بود. پس از ممنوعیت از منبر، در فعالیت‌های خود شیوه جدیدی اتخاذ کرد که تمرکز فعالیت‌های فرهنگی در دانشکده الهیات و معارف اسلامی و مسجد جاوید از آن جمله بود. چنانچه پس از سخنرانی آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای در مسجد جاوید، هر دو دستگیر و مسجد نیز تعطیل شد!
در آستانه اوج‌گیری نهضت اسلامی، یعنی سال‌های ۱۳۵۵- ۱۳۵۶، دکتر مفتح امامت جماعت مسجد قبا را قبول کرد، مسجدی که در جریان انقلاب اسلامی به یکی از مهم‌ترین کانون‌های هدایت و سازماندهی تبدیل شد. برگزاری موفقیت‌آمیز نماز عید فطر سال ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ در تپه‌های قیطریه، در این کانون انقلاب برنامه‌ریزی شده بود. فعالیت‌های شهید مفتح در جامعه روحانیت مبارز، کمیته استقبال از امام‌خمینی، شورای انقلاب اسلامی، حزب جمهوری اسلامی و دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران تا لحظه شهادتش از جمله فراز‌های شاخص کارنامه اوست. شهید دکتر مفتح علاوه بر مبارزات سیاسی، در مسائل علمی نیز یکی از شاخص‌ترین صاحب نظران بود که تألیف مقالات متعدد گواه آن است. دکتر مفتح را همچون آیت‌الله مطهری، آیت‌الله بهشتی و دکتر باهنر باید از طراحان فکری و فرهنگی انقلاب اسلامی دانست. مشخصه مشترک این شاگردان برجسته امام‌خمینی، جوانگرایی، نواندیشی و جریان‌سازی آنها در فعالیت‌ها بود. دکتر مفتح به عنوان یک مجتهد و فقیه در چند جبهه به مبارزه فکری و فرهنگی مشغول بود. از یک طرف وجود برخی عقاید خرافی راه‌یافته در دین و مذهب، اندیشمندانی، چون او را می‌آزرد. او عقیده داشت که این عقاید بی‌اساس، در دورکردن اقشار تحصیلکرده از آیین مترقی شیعه، عامل مهم و شاخص است. از طرف دیگر در محیط دانشگاه نیز به عنوان استادی که عالی‌ترین مدرک دانشگاهی را داشت با عقاید و اندیشه‌های الحادی و التقاطی موجود در بین برخی تحصیلکردگان دانشگاهی مبارزه می‌کرد. این عالم و مجاهد همدانی، در کنار تعلیم و تربیت و تدریس در حوزه و دانشگاه، خدمت فرهنگی قابل توجهی نیز انجام داده است. تأسیس مجمع اسلام‌شناسی و انتشار پژوهش‌های ارائه‌شده در این مجمع به همراه مقدمه‌های فاضلانه او، یکی از موارد متعدد خدمات فکری و فرهنگی آن بزرگ به شمار می‌رود. در این کانون نویسندگان برجسته‌ای تربیت شدند که در بسترسازی فرهنگی انقلاب نقش ایفا کردند. در واقع، آیت‌الله مفتح بنیانگذار وحدت حوزه و دانشگاه هم بود و همچنان به شمار می‌رود....»
«روز واقعه» در دانشکده الهیات و معارف اسلامی
سرانجام انقلاب اسلامی با هدایت و تکاپوی بزرگانی، چون شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح پیروز شد، اما دور جدید و تازه‌ای از دشمنی‌ها با آن آغاز شد. گروه تروریستی موسوم به فرقان، ترور پیشقراولان انقلاب را کلید زد و در ادامه این روند و در صبحگاه ۲۷ آذر ۱۳۵۸، آیت‌الله مفتح در صحن دانشکده الهیات و معارف اسلامی - که ریاست آن را بر عهده داشت- به شهادت رسید. در پژوهش پیش گفته، درباره این ترور می‌خوانیم:
«ساعت ۹ صبح روز سه‌شنبه ۲۷ آذر ۱۳۵۸، در دانشکده الهیات ومعارف اسلامی، جنایت هولناکی صورت گرفت. آیت‌الله دکتر محمد مفتح از سوی گروه فرقان ترور شد. علاوه بر وی دو محافظ او به نام جواد بهمنی و اصغر نعمتی هم در این سوء قصد به شهادت رسیدند. در روز ۲۸ آذر، تشییع جنازه وی با حضور خانواده شهید و نزدیکان دکتر مفتح از جمله دکتر بهشتی، دکتر باهنر و دیگران و هزاران نفر از مردم برگزار شد. مردم در این روز شعار می‌دادند: عزا عزاست امروز، روز عزاست امروز، خمینی بت‌شکن صاحب عزاست امروز. پیامی که امام‌خمینی پس از شهادت شهید مفتح صادر کرده‌اند، نشان از علاقه حضرت امام به وی داشت. در این پیام آمده بود: بد خواهان ما که از همه جا وامانده‌اند، دست به ترور وحشیانه می‌زنند. ما را از چه می‌ترسانید؟... جناب حجت‌الاسلام دانشمند محترم آقای مفتح و دو نفر پاسدار عزیز اسلام (ره) به فیض شهادت رسیدند و به بارگاه ابدیت بار یافتند و در دل ملت و جوانان آگاه ما حماسه آفریدند و آتش نهضت اسلامی را افروخته‌تر و جنبش قیام ملت را متحرک‌تر کردند. خدای‌شان در جوار رحمت واسعه خود بپذیرد و از نور عظمت خود بهره دهد. امید بود از دانش استاد محترم و از زبان و قلم او بهره‌هایی برای اسلام و پیشرفت نهضت برداشته شود و امید است از شهادت امثال ایشان بهره‌ها برداریم. من شهادت را بر این مرد برومند اسلام، تبریک و به بازماندگان آنان و ملت اسلام تسلیت می‌دهم، سلام بر شهیدان حق....»
کلام آخر
سختکوشی فرهنگی- سیاسی چهره‌هایی، چون شهید آیت‌الله دکتر مفتح در دوره حاکمیت طاغوت، نتایج ارجمندی را موجب شد که توسعه فرهنگ انقلاب اسلامی در زمره آن بود. اینک با سپری‌شدن ۴۵ سال از آن رویداد عظیم، همچنان نیاز به چنین تلاشی برای اقناع نسل جوان، بیش از پیش احساس می‌شود. بی‌تردید اگر دلسوزان آیین و اندیشه و ایران به روشنگری مبادرت نورزند، خلأ آن را بدخواهان انقلاب و دشمنان این مرز و بوم پر خواهند کرد و با برخورداری از ابزار‌های به روز، موجب استحاله فرهنگی خواهند شد.