از دوره غزنویان تا روزگار معاصر ما در این صحن و سرا مناره‌ها از پی هم برافراشته شده‌اند تا بر شکوه و جلال آن بیفزایند. بیش از هزار سال است که مؤذن‌ها بر سر آن‌ها الله‌اکبر گفته‌اند و ندایشان مردم را به این حریم مطهر کشانده تا دوشادوش هم نماز به پا دارند.
در نشست این هفته از «قصه‌های حرم» در مؤسسه فرهنگی قدس، تاریخ گلدسته‌های حرم مطهر حضرت رضا(ع) مرور شد که در ادامه، برخی از موضوعات مطرح شده را با یکدیگر مرور می‌کنیم.
سازه‌هایی که پیش از اسلام هم وجود داشتند
اسلام سال‌ها پیش از حضور حضرت رضا(ع) در مشهد، به ایران رسید، به واسطه بعدهای انسانی و اخلاقی برجسته در میان هموطنان ما نفوذ پیدا کرد و این موضوع سبب شد ساخت مساجد و بناهای مذهبی آغاز شود. از آن زمان بود که مناره که پیش از آن در معماری ایرانی جای خودش را پیدا کرده بود با فضاهای مذهبی تلفیق شد. جواد نوائیان رودسری در این‌باره گفت: «مناره نه یک سازه عربی است و نه یک سازه اسلامی. با ورود اسلام به ایران، استفاده از مناره منفرد با عملکرد میل راهنما در قرون اولیه متداول بود. با این حال، کمتر از چنین بنایی در کنار مساجد استفاده می‌شد و حتی برخی از علما، آن را بدعت می‌دانستند و معتقد بودند در صدر اسلام، اذان، نه از فراز مناره، بلکه در محوطه مسجد گفته می‌شده است».
همان‌گونه که فانوس دریایی راهنمای کشتی‌ها برای مسیریابی در دریاها بوده است، مناره‌ها و آتش روشن شده بر فراز آن‌ها هم به نوعی برای راهنمایی کاروان‌ها در شب استفاده می‌شدند؛ «در ایران قدیم استفاده از مناره برای نشان دادن راه و همچنین نمایش آتش مقدس متداول بود. یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های آن، مناره یا میل اژدها در نورآباد ممسنی است که مربوط به دوره اشکانی است».
حرم مطهر از کی صاحب مناره شد؟
مناره‌ها جزو وجهه‌های پررنگ معماری حرم مطهر هستند. نمادهایی زیبا که از دور و نزدیک در بافت حرم مطهر خودنمایی می‌کنند و به واسطه معماری منحصر به‌فردی که دارند، جلب توجه می‌کنند. بسیاری از تاریخ‌نگاران و محققان معتقدند نخستین مناره حرم مطهر در دوره سلجوقیان ساخته شده است، در حالی که این مناره قدمتی بیش از این دارد. این تاریخ‌پژوه در این‌باره گفت: «نخستین مناره در حرم مطهر رضوی، به احتمال زیاد در دوره غزنوی ساخته شد و پیش از آن حرم مطهر رضوی فاقد مناره بود و تنها یک چهارطاقی منفرد محسوب می‌شد».
بنابراین ساخت نخستین مورد از این بناهای پرشکوه در جوار روضه منوره را باید در دوره غزنویان بدانیم. نخستین اشاره به وجود مناره در حرم مطهر رضوی که در تاریخ بیهقی آمده، گواه این موضوع است: «سوری بن معتز با همه ستمکاری، مردی نیکو صدقه و نماز بود، آثارهای خوش وی به طوس هست، از آن جمله آنکه مشهد علی بن موسی‌الرضا علیه السلام را که بوبکر شهمرد کدخدای فائق خاصه خادم آبادان کرده بود، سوری در آن‌ها زیادت‌هایی فرموده بود و مناره‌ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد». از آنجایی که ابوالفضل بیهقی در تاریخ ۴۲۱ قمری فوت کرده، می‌توان نتیجه گرفت این مناره در اواخر قرن چهارم و پیش از دوره سلجوقیان بنا شده است.
مناره اولیه تقریباً با فاصله‌ای چند متری از چهار طاقی اصلی‌ای که روضه منوره را دربرگرفته، ساخته شده است. نوائیان رودسری درباره آن توضیح داد: «به احتمال زیاد، مناره اولیه با توجه به الگوهای ایران باستان و متداول آن روزگار، جدا از گنبد و چهارطاقی و با فاصله اندک از آن‌ها ساخته شد. تنها نمونه قابل مقایسه در این زمینه، بنای مقبره ارسلان جاذب، مشهور به «میل ایاز» در سنگ‌بست است که تقریباً هم‌دوره با بنای مناره سوری بن معتز بوده است».
۱۲ مناره در حرم مطهر امام هشتم(ع)
۱۲ مناره بلند و بلندتر دور حریم حرم مطهر سر به آسمان رسانده‌اند. مناره‌ها یا همان گلدسته‌ها اکنون در صحن‌های مختلفی از حرم مطهر به چشم می‌خورند. این گلدسته‌ها در یک گوشه از حرم مطهر با رنگ طلایی دیده می‌شوند و در گوشه‌ای دیگر با رنگ لاجوردی. هر کدام از این گلدسته‌ها ارتفاع، معماری و موقعیت جغرافیایی خاص خود را دارند و قدمت آن‌ها از دوره غزنویان تا جمهوری اسلامی متفاوت است. این حرم‌شناس در این‌باره گفت: «از مجموع ۱۲ مناره، دو مناره در مسجد گوهرشاد، دو مناره در صحن عتیق، دو مناره در صحن جمهوری اسلامی و ۶ مناره در صحن پیامبر اعظم(ص) واقع شده است. در این میان، دو مناره مسجد گوهرشاد که مربوط به دوره تیموری است با دیگر مناره‌ها تفاوت‌های بیشتری دارد؛ از این بابت که این دو مورد به نوعی نمایانگر عصر دو مناره شدن بناها در ایران است که با هدف زیبایی و استحکام بیشتر انجام می‌شده است. مناره‌های مسجد گوهرشاد توپُر بوده و از نظر استحکام چنان مستحکم ساخته شده که در زلزله مهیب سال ۱۰۸۵ قمری آسیب چندانی ندیده است. این دو مورد یکی از قدیمی‌ترین مناره‌هایی‌است که بالای آن کلاه فرنگی دارد و برای اولین بار چسبیده به بنا ساخته شده است».
مناره‌های صحن عتیق نیز مربوط به دوره غزنوی و افشاری است و هشت مناره صحن جمهوری و صحن پیامبر اعظم(ص) نیز در دوران پس از انقلاب اسلامی ساخته شده‌اند که دو مناره ایوان ولی‌عصر(عج) بلندترین گلدسته‌های حرم مطهر هستند.
مناره‌ها گلدسته شدند
در میان گلدسته‌های پرشکوه صحن و سرای رضوی می‌توان دو گلدسته صحن انقلاب اسلامی را به واسطه قدمت و تاریخچه و البته داستان ساختشان متمایز کرد. یکی در دوره غزنویان بر این بنا جای خوش کرده و یکی در اواخر دوره صفوی به تقارن گلدسته اولی ساخته شده است.
احتمالاً قدمت قدیمی‌ترین مناره حرم مطهر به دوره غزنوی برمی‌گردد. این مناره بارها مرمت شده و یکی از مهم‌ترین بازسازی‌های آن در سال ۵۵۰ قمری توسط شرف‌الدین ابوطاهر قمی، وزیر سلطان سنجر سلجوقی انجام شده است. در دوره تیموری پس از ساخت ایوان امیرعلیشیر نوایی که چسبیده به مناره بود، پایه‌های آن پنهان شد؛ «استادان معماری معتقدند این مناره، بر جای مناره قدیمی ساخته شده و بعدها ایوان را به آن اضافه کرده‌اند. طبق کتیبه موجود، این مناره در سال ۱۱۴۲ ق / ۱۱۰۸ ش (۲۹۵ سال پیش) به دستور نادرقلی افشار با روکشی از خشت مسی مطلا پوشانده شد».
نوائیان رودسری درباره قدیمی‌ترین گلدسته کنار گنبد حرم مطهر گفت: «ارتفاع این مناره از کف زمین ۴۰/۵ متر و قطر آن در بیشترین اندازه خود، ۱۳ متر است. بالای گلدسته به صورت ۱۲ وجهی و ظاهراً به نیت ۱۲ امام ساخته شده و گویا شکل ظاهری کلاه فرنگی برای بالای مناره از دوره نادرشاه تغییری نکرده است».
دومین مناره صحن عتیق نیز به دستور نادر شاه افشار اما پیش از به سلطنت رسیدنش ساخته شده است، بنابراین می‌توان قدمت آن را متعلق به دوره صفویه دانست. این استاد تاریخ درباره این مناره چنین توضیح داد: «این مناره در سال ۱۱۴۵ ق/ ۱۱۱۲ ش (۲۹۲ سال پیش) با دستور نادرقلی افشار ساخته شد. زمان دقیق اتمام بنا، ذی‌القعده سال ۱۱۴۵ ق برابر با اردیبهشت ۱۱۱۲ ش ذکر شده و معمار آن استاد علینقی مشهدی بوده که نامش در کتیبه بنا آمده است. ارتفاع این مناره هم از کف زمین ۴۱/۷ متر و قطر آن در بیشترین اندازه خود، ۱۳ متر است».
اما نکته جالب این است بدانیم این مناره‌ها چه زمانی نام گلدسته به خود گرفتند؛ «از دوره تیموری به بعد برای تزئین مناره‌ها از کاشی استفاده شد. این کاشی‌ها با گل‌های ختایی تزئین می‌شد و به همین دلیل از این زمان به بعد مناره‌ها به تدریج گلدسته خوانده شدند».