مقام معظم رهبری اما در دیدارشان با اقشار مختلف از بانوان تاکید کردند: «امروز خوشبختانه زن‌هایی که مجتهدند و به اجتهاد فقهی رسیده‌اند کم نیستند. بنده حتی معتقدم بسیاری از مسائل زنانه که موضوعش زنان هستند و مردها درست موضوع را تشخیص نمی‌دهند، باید خانم‌ها از مجتهد زن تقلید کنند.» بر این اساس به سراغ دکتر زهرا‌سادات میرهاشمی، رئیس دانشکده الهیات دانشگاه الزهرا رفته‌ایم و درخصوص موضوع اجتهاد بانوان با وی به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
خانم دکتر میرهاشمی بحث اجتهاد خانم‌ها از موضوعاتی است که فقها روی آن اختلاف‌نظر دارند. آیا این اجتهاد در تاریخ اسلام مصداق ندارد و مراجعه به این تاریخ نمی‌تواند پاسخ به این موضوع را روشن کند؟
بحث اجتهاد بانوان به مبانی فکری، تعلیمی و آموزشی که از اسلام گرفته‌ایم باز‌می‌گردد. تاریخ را که مطالعه می‌کنیم، می‌بینیم که حضرت زهرا(س) کرسی درس داشتند. اگر ادوار فقه شیعه را تقسیم کنیم دوره پس از پیامبر اکرم(ص) را دوره‌ای از فقیهان می‌دانیم که کار آنها منحصر به بیان حدیث بوده است. یعنی همان ویژگی انتقال حدیث را به این گروه که به‌عنوان فقیه شناخته می‌شوند، نسبت داده‌اند. از طرفی در همین تاریخ شفاهی می‌خوانیم در سخنرانی‌ها و در ایام عزاداری‌ها می‌شنویم که حضرت زینب(س) هم همین ویژگی‌ها را داشته و در کوفه به‌صورت اختصاصی کرسی‌های درس حدیث برپا می‌کردند. بنابراین این موضوع که خانم‌ها در جایگاه فقهی بنشینند را از آموزه‌های دینی، پیامبر و ائمه اطهار گرفته‌ایم و مصداق آن را هم حضرت زهرا(س) و حضرت زینب(س) می‌دانیم، چرا که در دوران ائمه، اصلا فقه به همین جایگاه نقل حدیث نشستن خلاصه می‌شده است. شما در ادوار بعدی هم با چنین موضوعی مواجه هستید؛ برای مثال زمانی که زندگینامه دختر شهید اول را مطالعه می‌کنیم، او را به‌عنوان یک فرد فقیه برجسته به جامعه معرفی می‌کنند؛ به‌گونه‌ای که پدرشان، مردم را برای دریافت سؤالات به این خانم ارجاع می‌دادند و او را از منظر علمی فرد عالمه‌ای می‌دانستند. اما گاهی اوقات و زمانی که از شرایط مرجع تقلید سؤال می‌پرسید، در کتاب‌های فقهی مشهور فقهای شیعه معتقد به این هستند که نمی‌شود از یک خانم تقلید کرد و فقط از فردی که دارای شرایط دیگر بوده و مرد باشد، می‌توان تقلید کرد و شرط این‌که فردی، محل رجوع برای تقلید احکام شرعی باشد را مرد بودن می‌دانند. اما طی این سال‌ها با تحقیقات بسیار زیادی در این‌خصوص مواجه بودیم.
اما برخی دیگر از علما هم این اجتهاد بانوان را تایید می‌کنند. استدلال مخالفان تقلید از خانم‌ها چیست؟
به‌نظر می‌رسد ادله کسانی که تقلید از یک خانم را منع می‌کنند این است که جایگاه مرجعیت او را به حکم ممنوعیت قضاوت زن در اسلام تسری می‌دهند. گویا نگاه مردانه آنان هم در حین استنباط حکم در این مسأله تأثیرگذار بوده است؛ در‌حالی‌که در طرف مقابل عده‌ای از فقها قائل به این هستند که می‌شود از یک خانم تقلید کرد. این تقلید را از باب رجوع جاهل به عالم می‌دانند و می‌گویند که این حکم سیره عقلا است. پس شرایط آن را هم همین سیره باید تعیین کند. بنابراین اگر منبع ما درخصوص این حکم سیره عقلا باشد، باید شرایطش را هم همان سیره مشخص کند که این سیره منعی برای رجوع یک خانم به خانم دیگر ندارد. برخی از فقها معتقدند که نگاه مردانه یا زنانه داشتن می‌تواند در استنباط این حکم موثر باشد. این موضوع را ما در سخنان پیشین مقام معظم رهبری نیز شاهد بوده‌ایم؛ به همین دلیل هم ایشان خانم‌ها را برای ورود به عرصه اجتهاد تشویق می‌کردند.
آیا این اجتهاد به معنی آن است که خانم‌ها هم می‌توانند مرجع تقلید باشند؟
این اجتهاد با تقلید کردن متفاوت است. درجه اجتهاد یعنی به درجه علمی‌ای برسند که بتوانند حکم شرعی را از منابع معتبر استنباط کنند و این تفاوت معنایی برای دانستن مردم جامعه حائز‌اهمیت است. با این‌حال تشویق و ترغیب مراجع، عقبه علمی تاریخ و حتی آموزه‌های دینی ما خانم‌ها را به علم‌آموزی نیز تشویق می‌کنند. از سوی دیگر در زمان کنونی، شاهد خانم‌های بسیاری همچون خانم مجتهده امین هستیم که در این مسیر که جمهوری اسلامی فراهم کرده، قدم برداشتند. با این وجود نقطه‌عطف ما هم سخن صریح مقام معظم رهبری در این‌باره است و یک عبارت خیلی خاصی که ایشان مطرح کردند استفاده از «من معتقدم» است که دارای اهمیت زیادی بوده و به‌عنوان مرجع بزرگ شیعیان روی این موضوع صحه می‌گذارند. همیشه چه ایشان و چه امام خمینی(ره) مشوق بودند و قطعا زمینه‌های جهاد علمی نه تنها در مباحث فقهی بلکه در سایر علوم را هم حکومت اسلامی ایران ایجاد کرده است.
تفسیر شما از این فرمایش مقام معظم رهبری درخصوص این‌که «بنده حتی معتقدم بسیاری از مسائل زنانه که موضوعش زنان هستند و مردها درست موضوع را تشخیص نمی‌دهند، باید خانم‌ها از مجتهد زن تقلید کنند» چیست؟
سخن رهبر معظم انقلاب و این «معتقدم» به نظر می‌رسد دارای جایگاه فتوا دادن باشد. حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای به آن جهت گفتند که در بسیاری از مسائل به خانم‌ها مراجعه‌شود، چون حقیقتا خانم‌ها اطلاع و اشراف بیشتری نسبت به این موضوع دارند و به‌دلیل مواجه بودن آنها با چنین مسائلی، شرایط را بهتر درک کرده و با منابع استنباطی تطبیق می‌دهند اما به سبب این‌که موضوع‌شناسی است و موضوع در استنباط و شناخت حکم اهمیت دارد، این مسأله نکته دقیقی بوده که مقام معظم رهبری روی آن دست گذاشتند و به آن اشاره کردند.
خانم دکتر میرهاشمی بحث اجتهاد خانم‌ها از موضوعاتی است که فقها روی آن اختلاف‌نظر دارند. آیا این اجتهاد در تاریخ اسلام مصداق ندارد و مراجعه به این تاریخ نمی‌تواند پاسخ به این موضوع را روشن کند؟
بحث اجتهاد بانوان به مبانی فکری، تعلیمی و آموزشی که از اسلام گرفته‌ایم باز‌می‌گردد. تاریخ را که مطالعه می‌کنیم، می‌بینیم که حضرت زهرا(س) کرسی درس داشتند. اگر ادوار فقه شیعه را تقسیم کنیم دوره پس از پیامبر اکرم(ص) را دوره‌ای از فقیهان می‌دانیم که کار آنها منحصر به بیان حدیث بوده است. یعنی همان ویژگی انتقال حدیث را به این گروه که به‌عنوان فقیه شناخته می‌شوند، نسبت داده‌اند. از طرفی در همین تاریخ شفاهی می‌خوانیم در سخنرانی‌ها و در ایام عزاداری‌ها می‌شنویم که حضرت زینب(س) هم همین ویژگی‌ها را داشته و در کوفه به‌صورت اختصاصی کرسی‌های درس حدیث برپا می‌کردند. بنابراین این موضوع که خانم‌ها در جایگاه فقهی بنشینند را از آموزه‌های دینی، پیامبر و ائمه اطهار گرفته‌ایم و مصداق آن را هم حضرت زهرا(س) و حضرت زینب(س) می‌دانیم، چرا که در دوران ائمه، اصلا فقه به همین جایگاه نقل حدیث نشستن خلاصه می‌شده است. شما در ادوار بعدی هم با چنین موضوعی مواجه هستید؛ برای مثال زمانی که زندگینامه دختر شهید اول را مطالعه می‌کنیم، او را به‌عنوان یک فرد فقیه برجسته به جامعه معرفی می‌کنند؛ به‌گونه‌ای که پدرشان، مردم را برای دریافت سؤالات به این خانم ارجاع می‌دادند و او را از منظر علمی فرد عالمه‌ای می‌دانستند. اما گاهی اوقات و زمانی که از شرایط مرجع تقلید سؤال می‌پرسید، در کتاب‌های فقهی مشهور فقهای شیعه معتقد به این هستند که نمی‌شود از یک خانم تقلید کرد و فقط از فردی که دارای شرایط دیگر بوده و مرد باشد، می‌توان تقلید کرد و شرط این‌که فردی، محل رجوع برای تقلید احکام شرعی باشد را مرد بودن می‌دانند. اما طی این سال‌ها با تحقیقات بسیار زیادی در این‌خصوص مواجه بودیم.
اما برخی دیگر از علما هم این اجتهاد بانوان را تایید می‌کنند. استدلال مخالفان تقلید از خانم‌ها چیست؟
به‌نظر می‌رسد ادله کسانی که تقلید از یک خانم را منع می‌کنند این است که جایگاه مرجعیت او را به حکم ممنوعیت قضاوت زن در اسلام تسری می‌دهند. گویا نگاه مردانه آنان هم در حین استنباط حکم در این مسأله تأثیرگذار بوده است؛ در‌حالی‌که در طرف مقابل عده‌ای از فقها قائل به این هستند که می‌شود از یک خانم تقلید کرد. این تقلید را از باب رجوع جاهل به عالم می‌دانند و می‌گویند که این حکم سیره عقلا است. پس شرایط آن را هم همین سیره باید تعیین کند. بنابراین اگر منبع ما درخصوص این حکم سیره عقلا باشد، باید شرایطش را هم همان سیره مشخص کند که این سیره منعی برای رجوع یک خانم به خانم دیگر ندارد. برخی از فقها معتقدند که نگاه مردانه یا زنانه داشتن می‌تواند در استنباط این حکم موثر باشد. این موضوع را ما در سخنان پیشین مقام معظم رهبری نیز شاهد بوده‌ایم؛ به همین دلیل هم ایشان خانم‌ها را برای ورود به عرصه اجتهاد تشویق می‌کردند.
آیا این اجتهاد به معنی آن است که خانم‌ها هم می‌توانند مرجع تقلید باشند؟
این اجتهاد با تقلید کردن متفاوت است. درجه اجتهاد یعنی به درجه علمی‌ای برسند که بتوانند حکم شرعی را از منابع معتبر استنباط کنند و این تفاوت معنایی برای دانستن مردم جامعه حائز‌اهمیت است. با این‌حال تشویق و ترغیب مراجع، عقبه علمی تاریخ و حتی آموزه‌های دینی ما خانم‌ها را به علم‌آموزی نیز تشویق می‌کنند. از سوی دیگر در زمان کنونی، شاهد خانم‌های بسیاری همچون خانم مجتهده امین هستیم که در این مسیر که جمهوری اسلامی فراهم کرده، قدم برداشتند. با این وجود نقطه‌عطف ما هم سخن صریح مقام معظم رهبری در این‌باره است و یک عبارت خیلی خاصی که ایشان مطرح کردند استفاده از «من معتقدم» است که دارای اهمیت زیادی بوده و به‌عنوان مرجع بزرگ شیعیان روی این موضوع صحه می‌گذارند. همیشه چه ایشان و چه امام خمینی(ره) مشوق بودند و قطعا زمینه‌های جهاد علمی نه تنها در مباحث فقهی بلکه در سایر علوم را هم حکومت اسلامی ایران ایجاد کرده است.
تفسیر شما از این فرمایش مقام معظم رهبری درخصوص این‌که «بنده حتی معتقدم بسیاری از مسائل زنانه که موضوعش زنان هستند و مردها درست موضوع را تشخیص نمی‌دهند، باید خانم‌ها از مجتهد زن تقلید کنند» چیست؟
سخن رهبر معظم انقلاب و این «معتقدم» به نظر می‌رسد دارای جایگاه فتوا دادن باشد. حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای به آن جهت گفتند که در بسیاری از مسائل به خانم‌ها مراجعه‌شود، چون حقیقتا خانم‌ها اطلاع و اشراف بیشتری نسبت به این موضوع دارند و به‌دلیل مواجه بودن آنها با چنین مسائلی، شرایط را بهتر درک کرده و با منابع استنباطی تطبیق می‌دهند اما به سبب این‌که موضوع‌شناسی است و موضوع در استنباط و شناخت حکم اهمیت دارد، این مسأله نکته دقیقی بوده که مقام معظم رهبری روی آن دست گذاشتند و به آن اشاره کردند.