میراث آریا: شب یلدا به عنوان بلندترین شب سال، در کشورهای فارسی زبان از اهمیت اجتماعی و فرهنگی بالایی برخوردار است تا جاییکه برخی کشورها به دنبال ثبت جهانی آن به نام خود بوده‌اند.

لرستانی‌ها و مردم ایران‌ از لحاظ باستانی بودن این شب، یلدا را ارج می‌نهیم که پیشینه تاریخی این شب نماد زایش، ایزد مهر و تاریخ ایرانیان است.

در کشور ما به دلیل وجود فرهنگ‌های مختلف و اداب و سنن گوناگون، از شب یلدا با عناوین مختلف یاد می‌شود و رسوم متفاوت و متنوعی ر به همراه دارد.

استان لرستان نیز به دلیل گستردگی و تنوع فرهنگی، از اداب و روسم خاصی در شب یلدا برخوردار است که هر ساله در بسیاری از شهرها و مناطق روستایی، خانواده‌های لرستانی آن را به جا می‌آورند.

شب یلدا با نام محلی (شو چله sho chelah) در لرستان از اهمیت بالایی بای خانواده‌های لرستانی برخوردار است.

آیین مختلف این فرهنگ اصیل برای شب یلدا یا (شو چله) سال ۹۰ در فهرست میراث معنوی به نام لرستان ثبت شده است و در ایران قدمتی به درازای تاریخ دارد.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان با اشاره به تنوع فرهنگ و آیین شب یلدا و ریشه این فرهنگ ایرانی در سنن مردم این استان گفت: با گذشت سالیان دراز هنوز مردم افسانه امیل و ممیل و ششله و چارچار زمستان را می‌دانند و در کوی و برزن روستاها و مناطق قدیمی نوجوانان با آویزان کردن شال پشت بام خانه همسایه، هدیه دریافت می‌کنند که این آیین بخشی از میراث لرستان است.

عطا حسن پور افزود: از آنجایی که شب یلدا در لرستان هنوز هم با آداب و آیین خاصی به سبک و سیاق قدیمی برگزار می‌شود، شبی اساطیری و بخشی از تاریخ و میراث استان است.

او اظهار کرد: یکی دیگر از سنت‌های این شب در لرستان تهیه غذا و شام مخصوص این شب است و همچنین تنقلات ویژه لرستان که قدیمی‌ترین آن شامل گندم‌شیر یعنی گندمی که مدتی در شیر خیسانده شده و برای شب یلدا برشته و سرو می‌شود، پسته وحشی نیز یکی از آجیل‌های مخصوص این شب است که در طبیعت لرستان نیز وجود دارد و همراه با آجیل شب یلدا در لرستان مصرف می‌شود.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان تصریح کرد: انار نیز به علت رنگ قرمز و نماد گرمابخش بودن در شب یلدای لرستان جایگاه ویژه‌ای دارد و خصوصا اینکه نقش انار در یافته‌های باستان‌شناسی این استان کشف شده و آنچه از گچ‌بری‌ها نمایان است این میوه از دوره ساسانی در استان کشت می‌شده و یکی از میراث آن است.

او افزود:  شب یلدا آیینی کهن و مربوط به دین مهر و مهر پرستی در دوران قبل از زرتشت است که شواهد مهر پرستی را در دوران هخامنشیان و اشکانیان نشان می دهد و در دوره ساسانیان تلاش می شد تا آثار آن از بین رود.

حسن‌پور اظهار کرد: در اثر جنگ های ایران و روم در دوره های اشکانیان و ساسانیان حدود ۲۷۰ سال قبل از تولد مسیح، آیین میترائیسم وارد اروپا شد و حدود ۶ قرن در آنجا رواج داشته است و امپراطوران بزرگ روم ازجمله نرون مهرپرست بودند.

او ادامه داد: آیین مهرپرستی براساس مهر ورزی، دوستی و پاکی بوده و اسرار بسیاری از این دین بیان شده است که دارای هفت مرحله بوده که سیر و سلوک در مرحله هفتم سپری شده است.

 مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: بر اساس شواهد آیین مهر، مهمترین عنصر این آیین، یلدا شب زایش مهر است که یک بانوی ایرانی که فرزند ناهید بوده شب اول زمستان درون غاری متولد شده است.

او افزود: در لرستان نیز شب اول زمستان شعر«امشو اول قهاره » توسط برخی از جوانان خوانده می شود که برگرفته از رفتن ناهید به غار برای تولد مهر و زایش آب و چشمه است.

حسن‌پور عنوان کرد: در شب تولد مهر، ناهید غذایی نداشته است و اکنون در سنن لرستان مرسوم است که جوانان در پشت بام ها آیین «شال دُرکنی» را به جا می آورند و همچون ناهید تمنای غذا برای مهر دارند.

او  ادامه داد: در آیین مهرپرستی هرکجا محراب بوده آب و چشمه جاری نیز بوده است که در لرستان شواهد بسیاری در این مورد وجود دارد و غار کوگان با هفت آب انبار مکانی برای عبادت مهرپرستان بوده و در اتاق آخر این غار تاریکی مطلق است چراکه مهرپرستان خدای نور را در عمق تاریکی جستجو می کردند.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان گفت: تنگ باباعباس و قلعه ویزن یار شهر رومشکان نیز محرابه‌هایی از مهرپرستی دارند که در دوران ساسانیان تبدیل به آتشکده شده است.

او افزود: در لرستان مرسوم است شب یلدا غذاهای قرمز، گرم و رنگارنگ استفاده شود چراکه شب زایش مهر گاوی در غار قربانی می شود که دیگر جانوران از آن تناول می کنند و در حقیقت قربانی تولد مهر است و بر این اساس مردم دیار لرستان سعی بر قربانی کردن گوسفند دارند.

حسن‌پور اظهار کرد: یلدا در ایران باستان بیش از عید نوروز ارزش داشته و هیچ آیینی نیز به عظمت این شب نبوده است که در لرستان نیز نسبت به دیگر مناطق با آیین ویژه و مرتبط‌تری پاس داشته می شود.

او گفت: گرامیداشت شب یلدا در ایران باستان به دلیل گرامیداشت مقام زن بوده که در این شب طولانی یک ایزد بانو متولد شده است و بر این اساس بین لرستانی ها مرسوم است در این شب برای خواهران و دختران خانواده کادوهایی تهیه می کنند که برای احترام به مقام آنان در گذشته گاو و گوسفند هم قربانی می شده است.

 مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان با اشاره به اینکه ابوریحان بیرونی دین مسیحیت را مشابه دین مهر پرستی دانسته است ادامه داد: گفته می شود حضرت مسیح نیز همچون مهر بدون پدر در شب اول زمستان متولد شده است.

او با بیان اینکه در دین اسلام آب را مهر حضرت فاطمه (س) می دانیم و مقام زن به پاسداشت شخصیت این بانوی گرامی اسلام ارزشمند و گرامی است، تصریح کرد: لرستان در ایران باستان دیار گرامی داشتن مقام زن و ارج نهادن به این عنصر مهم خانواده بوده است.

فال چل سرو

مجموعه ابیات چل سرو ( ۴۰ سرود) سراسر به زبان لکی و متعلق به قوم لک و ادبیات و فرهنگ آن بوده است که با توجه به لک زبان بودن بخش های وسیعی از لرستان و ارتباط لک زبانان با سایر اقوام در سراسر استان گسترش یافته است.

گرفتن فال چل سرو و خواندن ۴۰بیت شعر، همانند تفال به حافظ در میان لرستانی ها رواج دارد، تفالی که لرستانی ها برای شروع فصل سرما و زمستان می زنند و گاهی اوقات نیز به نیت خاصی فال می گیرند.

در چل سرو یک نفر از بزرگان خانواده ۴۰ عدد از دانه های تسبیح را شمرده و جدا می کند و سایر بزرگترها که اشعار چل سرو را می دانند به نوبت مصرع های نخست این اشعار را می خوانند و به ازای هر مصرع، یک عدد دانه تسبیح شمارش می شود.

البته فرد تسبیح به دست باید تسبیح را از بقیه افراد مخفی کند تا متوجه نشوند۴۰ دانه تسبیح کی به اتمام می رسد، تا اینکه چهلمین مصرع که به چهلمین دانه تسبیح می رسد به عنوان نتیجه تفال اعلام می شود.

پس از آن، مصرع دوم تفال نیز خوانده می شود و تعبیر آن هرچه که باشد به منزله خوب یا بد بودن نتیجه نیت مورد نظر است.

«خدات و بین د دو گل ژوهار، اول اسب و زین دوم ژن و مال» به معنی خدا ۲ گل بهاری به تو بدهد، اول اسب و زین دوم زن و دارایی، تلی ژ زلفت پاونی پامه، گری نوینمت آخر دنیامه به معنیتاری از زلفانت پایبند پای من است، لحظه ای نبینمت آخر دنیای من است،هر صو و سحر بانگ خروسان ، شوره تلمیت بار تازه عروسانبه معنی هر صبح و سحر بانگ خروس ها، صدای پای کاروان تازه عروس ها می آید نمونه هایی از ابیات فال چل سرو هستند.

شال دُرکنی و امشو اول قاره

یکی از پر هیجان ترین بخش های شب یلدا در لرستان اجرای آیین  شال دُرکنی ( آویزان کردن شال از پشت بام خانه به حیاط خانه ها) است که مورد علاقه اقشار مختلف و گروه های سنی متفاوت قرار می گیرد.

پس از صرف شام، پسرهای نوجوان هر خانه با در دست گرفتن چادرهای مشکی و رنگی از طریق پشت بام منزل خود به پشت بام همسایه ها می روند و با سردادن اشعاری، صاحبان خانه ها را به بیرون از منزل می کشانند.

در واقع با توجه به بافت سنتی بسیاری از مناطق لرستان، خانه ها دوش به دوش یکدیگر قرار گرفته است و به راحتی می توان تا چندین خانه را از طریق پشت بام ها سرکشی کرد.

دراز کردن شال یا چادری از پشت بام همسایه برای دریافت آجیل و میوه از سوی دیگر همسایگان و خواندن اشعاری به همین منظور از برنامه‌های ویژه شب یلدا در شهرهای مختلف لرستان است.

نوجوانان و جوانان به پشت بام همسایه خود می روند و در حالی که چادر همراه خود را از پشت بام به حیاط منزل همسایگان آویزان کرده اند با خواندن اشعار کوتاه، رسیدن یلدا را خبر می دهند و برای اهل منزل آرزوی خیرت و برکت می کنند، پس از خواندن اشعار با صدای بلند، صاحب خانه در شال و یا چادر آنها آجیل، شیرینی و میوه و گندم شاهدانه می‌گذارد.

امشو اول قاره، خیر د هونت بواره امشب اول یلدا یا اول زمستان است خیر و برکت در خانه ات باشد،نون و پنیر و شیره، کیخا هونت نمیره' نان و پنیر و شیره کدخدا (صاحب خانه) خانه ات نمیرد، چی به علی کوشکه بیاره چیزی بده علی کوچولو یا بچه ات بیاورد، اشعاری است که توسط جوانان و نوجوانان خوانده می شود.

تفال به دیوان حافظ و شاهنامه خوانی

خواندن دیوان حافظ و تفال به آن، شاهنامه فردوسی و داستان سرایی از دیگر آدابی است که در شب یلدا زینت بخش محافل گرم مردم این دیار بوده و از محبوبیت ویژه‌ای نیز برخوردار است.

شاهنامه خوانی از گذشته های دور تاکنون از آیین و رسوم لرستان است به طوریکه شاهنامه معمولا به دست بزرگ ایل و در پایان به دست بزرگ خانواده خوانده می شده است و همواره جوانان سعی در یادگیری و از بر کردن آن داشتند زیرا افتخار بسیار بزرگی در میان این قوم محسوب می شده است.

دلیل اصلی جذابیت شنیدن شاهنامه خوانی در آن بود که نقالان با طرز بیان خاص، تکیه کلام ها، حرکات و تا حدودی نقش قهرمانان را بازی کردن، تاثیر داستان را صد چندان می کردند.

پیش از رواج رادیو و تلویزیون و دیگر ابزارهای سرگرم کننده امروزی، کالای جذاب شاهنامه خوان و نقال بازگو کننده داستان های حماسی و پهلوانی که شاید از میان شاگردان آنها تنها چند نفر باقی مانده باشند، بیشتر خریدار داشت اما امروز این کار کمتر خریدار دارد و جای خود را به رسانه های جمعی و مجازی داده است.

در شب های دراز زمستان کار نقل رواج بسیار داشت و نقالان داستان های ابومسلم، داراب نامه و سمک عیار را با چاشنی هایی از شعر و آواز حکایت می کردند و به تدریج به منابع دیگری روی آورده و در این میان شاهنامه فردوسی بیش از همه مورد توجه قرار می گرفت و در این میان داستان رستم و سهراب مهمترین مقام را داشت و امروز نیز داستان «سهراب کشی» شهرت بسیاری دارد.

قربانی کردن گوسفند و تقسیم آن به ۴۰ قطعه رسم فراموش شده یلدا در لرستان

قدیمی‌ترهای لرستان از رسم و رسومی در شب یلدا سخن می گویند که دهه های اخیر به فراموشی سپرده شده است، رسمی که در آن پس از قربانی کردن یک گوسفند و تقسیم آن به ۴۰ بسته، ذخیره غذایی زمستان آماده می شد.

در این آیین که بیشتر در محیط های عشایری و روستایی انجام می شد گوسفند ذبح شده را دوباره در پوست خود نگهداری می کردند تا در سرمای زمستان، جیره غذایی مناسبی برای خانواده باشد.

لرستانی ها همچنین از اول دی تا ۴۰ روز بعد را چله بزرگ می نامند و گوسفند قربانی شده را برای این ۴۰ روز نگهداری می کنند.

تا روز ۴۴ زمستان را به عنوان سردترین و سخت ترین روزهای سرما می دانند و در وصف آن اینگونه سروده اند: چارم و ری چلته به این معنی که این چهار روز به اندازه تمامی ۴۰ روز نخست زمستان سرد و طاقت فرسا است.

گندم شادونه یکی از تنقلات شب یلدا در لرستان

گندم شادونه آجیل مردم لرستان در شب چله است که برای درست کردن آن گندم را در شیر خیسانده، سپس زردچوبه و نمک را با آن مخلوط کرده و آن را روی ساج (تابه) برشته می کنند و همراه خلال بادام، گردو، پسته، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می کنند و در شب یلدا می خورند.

پخت انواع شیرینی‌های محلی از جمله تنقلاتی است که مردم این دیار در شب یلدا از آنها استفاده می‌کنند.

غذای مخصوص مردم لرستان در شب یلدا بوقلمون، گوسفند، سبزی پلو ماهی و خورشت سبزی است و بنا به سنت دیرینه، اغلب خانواده‌های لرستانی شب یلدا را در کنار بزرگان طایفه به ویژه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های خود سپری می‌کنند.

قاشق‌زنی

یکی دیگر از رسوم دیرینه مردم این دیار در شب اول قاره سنت قاشق زنی است که افراد با پوشاندن سر و صورت خود به درب منازل رفته و با به صدا در آوردن قاشق صاحب خانه را از حضور خود آگاه می‌کنند در این هنگام صاحب خانه نیز به میمنت این شب مقداری از تنقلات و شیرینی خانگی را در ظرف آنان می‌ریزد.

انتهای پیام/