سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): یلدا جشن باستانی ایرانیان برای نکوداشت روشنایی و نکوهیدن تاریکی است، یلدا که یادگار غرورانگیز نیاکان روشن‌روان و نیک‌اندیش ماست، به مانند میراثی ماندگار و گنجی شایگان که با گستراندن خوان شادی برای فراهم آوردن اعضای خانواده و افروختن چراغ مهر، به نماد ارج نهادن به زندگی فراروییده است و طی هزاره‌ها از گزند باد و باران حوادث و طوفان تحولات که هماره بر این سرزمین کهن وزیده، برقرار مانده است.
اشارتی ژرف به چیرگی فرهنگ بر سیاست و هر چه از این قبیل گویی سنت‌های کهن که برخاسته از طبیعت آدمی و در سازگاری کامل با جهان هستی است، عناصر اصیل حیات تاریخی هستند و دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی، پیرایه‌ها و پانوشت‌های آن، همچون حاشیه‌ای بر متن!
شب یلدا از گذشته‌های دور تاکنون با برگزاری آداب و رسوم سنتی در نقاط مختلف ایران فرصتی برای همدلی و همنشینی با اقوام و بزرگان فامیل وجشنی برای آغاز فصل سرما و زمستانی سپیدپوش و نمادی از همدلی اقوام ایرانی و اتفاق نظر بر گرامی‌داشت این شب است.
یلدا آیین کهن مهر و دوستی
یلدا آیین کهن مهر و دوستی در تاریخ غنی لرستان است که به قدمت فرهنگ این دیار هرساله در شب چله جشن زایش مهر و دوستی، توسط قوم لر برپا می‌شود، این استان دیار سنت‌های دیرین گنجینه‌ای از آیین را در تار و پود تاریخ تنیده که برشمردن آنها تنها قطره‌ای از بیکران مواریث معنوی این قوم است.
شب یلدا در لرستان به «شُوچله» معروف است و ریشه این آیین به هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد برمی‌گردد؛ مردم این خطه در گویش لری خود به این شب «اول قاره» می‌گویند که به همراه آداب و رسوم ویژه‌ای اجرا می‌شود و از گذشته‌های دور نسل به نسل انتقال یافته است.
سنت‌هایی که در هزاره‌های تاریخ همواره ارزش‌آفرین بوده، نسل به نسل منتقل شده‌اند و بی‌شک تعدد و تنوع آداب و رسوم، عقاید، فنون، فرهنگ و دانش بومی لرستان در طول قرن‌های تاریخ، عظیم ترین داشته و میراث قوم لر را خلق کرده است.
سرزمین لرستان همواره در طول تاریخ، شاهد مناسبت و رویدادهای مختلف در قالب آیین هایی منحصر به فرد و شایسته این قوم اصیل بوده است و پایبندی به این آیین‌ها و بهره‌گیری از سبک زندگی نیاکان در میان مردم لر همچنان پاس داشته می شود.
ثبت ۱۳۷ میراث معنوی لرستان
مردم دیار لرستان با فرهنگی غنی و قدمتی کهن همچون دیگر اقوام ایرانی همواره آیین‌های شب یلدا را ارج نهاده و از چند روز قبل از رسیدن آن شب، خود را برای برگزاری آیین‌های ویژه مهیا می‌کنند. یلدا هم یکی از آیین‌های سنتی و کهن‌دیار لرستان ریشه در قدمت تاریخی و فرهنگی این استان دارد، تاکنون ۱۳۷ اثر معنوی لرستان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
عزاداری (چمر)، عزاداری روزهای تاسوعا وعاشورا (گل‌مالی)، چهل منبر، شب یلدا (شوچله)، کاسه همسایه (کاسم‌سا)، فال ۴۰ سرود (چل سرو)، بازی‌های محلی دال پلان، قیقاچ، ترنه بازی (کمربندبازی)، گاروا (باران‌خواهی) مراسم محرم در لرستان، مراسم سقاخانه‌های خانگی بروجرد، آسید مصطفی سعیدی حوزه نقالی (شاهنامه‌خوانی), نوحه‌خوانی سنتی خرم‌آباد، روضه خانگی حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و جایگاه ولایت خرم‌آباد از جمله آیین‌های سنتی این استان هستند که بر اساس اعتقادات و سبک زندگی مردم شکل گرفته‌اند و ریشه در فرهنگ این دیار دارند.
محمد سیف‌زاده، نویسنده، پژوهشگر و کارگردان با اشاره به اینکه یلدا به زمان بین غروب آفتاب ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود، افزود: به طور معمول خانواده‌های ایرانی در شب یلدا، شامی فاخر و همچنین انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه را مهیا و دور هم صرف می‌کنند.
وی گفت: در لرستان نیز که مهد فرهنگ غنی ایرانی بوده شب یلدا یا «شو اول قاره» با آداب و رسوم خاص خود همراه است و مردم این دیار سعی می کنند در حد بضاعت خود به هر نحو که شده این آداب را به جا بیاورند.
سیف‌زاده با اشاره به اینکه روز آخر آذرماه، خانه تکانی توسط زنان لرستانی آغاز می‌شود و همزمان با این خانه‌تکانی حال و هوای دل مردمان لر نیز طراوت و تازگی می‌یابد، گفت: با نزدیک شدن به غروب آخرین روز پاییز در همه خانه‌های لرستان بوی گندم بو داده به مشام می‌رسد گندمی که اصطلاح «گندم شیر» دارد و آن را در شیره می‌خیسانند و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط سپس آن را روی ساج برشته و همراه بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می‌کنند که البته سال‌های اخیر سایر تنقلات از جمله پسته، گردو و بادام نیز جایی در سبد شب یلدای لرستانی‌ها برای خود باز کرده‌اند.
کارگردان اثر «دیار به یادماندنی» گفت: بعد از صرف شام، شب نشینی، دید و بازدید اقوام، فال حافظ و فال ۴۰ سرود به همراه صرف انار و هندوانه آغاز می‌شود.
یلدا در لرستان شبی اساطیری است
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان نیز با بیان اینکه آیین شب یلدا یا «شو چله» سال ۹۰ در فهرست میراث معنوی به نام لرستان ثبت شده است و در ایران قدمتی به درازای تاریخ دارد، گفت: «یلدا / چله» به‌عنوان نوزدهمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس کشورمان مشترک با کشور افغانستان به ثبت جهانی رسید.
عطا حسن پور افزود: شب یلدا آیینی کهن و مربوط به دین مهر و مهرپرستی در دوران قبل از زرتشت است که شواهد مهرپرستی را در دوران هخامنشیان و اشکانیان نشان می‌دهد و در دوره ساسانیان تلاش می‌شد تا آثار این آیین از بین رود.
وی افزود: در اثر جنگ‌های ایران و روم در دوره‌های اشکانیان و ساسانیان حدود ۲۷۰ سال قبل از تولد مسیح آیین میترائیسم وارد اروپا شد و حدود ۶ قرن در آنجا رواج داشت و امپراطوران بزرگ روم از جمله نرون مهرپرست بودند.
حسن‌پور گفت: آیین مهرپرستی براساس مهرورزی، دوستی و پاکی بوده و اسرار بسیاری از این دین بیان شده است که دارای هفت مرحله بوده که سیر و سلوک در مرحله هفتم سپری شده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس لرستانی گفت: بر اساس شواهد آیین مهر، مهمترین عنصر این آیین، یلدا شب زایش مهر است که یک بانوی ایرانی که فرزند ناهید بوده شب اول زمستان درون غاری متولد شده است.
حسن‌پور افزود: در لرستان نیز شب اول زمستان شعر «امشو اول قهاره» توسط برخی از جوانان خوانده می‌شود که برگرفته از رفتن ناهید به غار برای تولد مهر و زایش آب و چشمه است.
وی گفت: در شب تولد مهر، ناهید غذایی نداشته و اکنون در سنن لرستان مرسوم است که جوانان در پشت‌بام‌ها آیین شال درکنی را به جا می آورند و همچون ناهید تمنای غذا برای مهر را دارند.
حسن‌پور گفت: از آنجایی که شب یلدا در لرستان هنوز هم با آداب و آیین خاصی به سبک و سیاق قدیمی برگزار می‌شود، شبی اساطیری و بخشی از تاریخ و میراث استان است.
شال دُرکنی و امشو اول قاره
یکی از بخش‌های پرهیجان شب یلدا در لرستان اجرای آیین «شال دُرکنی» (آویزان کردن شال از پشت بام خانه به حیاط خانه‌ها) است که مورد علاقه اقشار مختلف و گروه‌های سنی متفاوت قرار می‌گیرد.
پس از صرف شام، پسرهای نوجوان هر خانه با در دست گرفتن چادرهای مشکی و رنگی از طریق پشت بام منزل خود به پشت بام همسایه‌ها می‌روند و با سردادن اشعاری، صاحبان خانه‌ها را به بیرون از منزل می‌کشانند.
در واقع با توجه به بافت سنتی بسیاری از مناطق لرستان، خانه‌ها دوش به دوش یکدیگر قرار گرفته است و به راحتی می توان تا چندین خانه را از طریق پشت‌بام‌ها سرکشی کرد.
دراز کردن شال یا چادری از پشت بام همسایه برای دریافت آجیل و میوه از سوی دیگر همسایگان و خواندن اشعاری به همین منظور از برنامه‌های ویژه شب یلدا در شهرهای مختلف لرستان است.
نوجوانان و جوانان به پشت بام همسایه خود می‌روند و در حالی که چادر همراه خود را از پشت بام به حیاط منزل همسایگان آویزان کرده‌اند با خواندن اشعار کوتاه، رسیدن یلدا را خبر می‌دهند و برای اهل منزل آرزوی خیر و برکت می‌کنند، پس از خواندن اشعار با صدای بلند، صاحب خانه در شال و یا چادر آنها آجیل، شیرینی و میوه و گندم شاهدانه می‌گذارد.
«امشو اول قاره، خیر دِ حُونت بَواره»
«نون و پنیر و شیره، کیخا حُونت نَمیره»
اشعاری است که توسط جوانان و نوجوانان خوانده می‌شود.
تفال به دیوان حافظ و شاهنامه‌خوانی
خواندن دیوان حافظ و تفال به آن، شاهنامه فردوسی و داستان‌سرایی از دیگر آدابی است که در شب یلدا زینت‌بخش محافل گرم مردم این دیار بوده و از محبوبیت ویژه‌ای نیز نزد مردم برخوردار است.
شاهنامه‌خوانی از گذشته‌های دور تاکنون از آیین و رسوم لرستان است به طوری‌که شاهنامه معمولاً به دست بزرگ ایل و در پایان به دست بزرگ خانواده خوانده می‌شده است و همواره جوانان سعی در یادگیری و از بر کردن آن داشتند زیرا افتخار بسیار بزرگی در میان این قوم محسوب می شده است.
دلیل اصلی جذابیت شنیدن شاهنامه‌خوانی در آن بود که نقالان با طرز بیان خاص، تکیه کلام‌ها، حرکات و تا حدودی نقش قهرمانان را بازی کردن، تاثیر داستان را صد چندان می کردند.
فال «چل سرو»
فال چهل سرو یا چهل سرود یکی آداب شب یلدا در این دیار است که نوعی فال به شمار می رود. آداب چل سرو بدین گونه است که گروهی از بزرگان خانواده در شب یلدا دور هم می‌نشینند و پس از نیت و صلوات و استعانت ازپروردگار یک نفر، مامور به دست گرفتن تسبیحی چهل دانه می‌شود و دور از دیگران می‌نشیند و چند دانه اول را با نام مبارک الله، محمد و علی جدا می‌کند و سپس جمعی که بیشتر از افراد با تجربه هستند به نوبت شروع به خواندن بخشی از ابیات و اشعاری می‌کنند که به همین نام «چل سرو» معروفند، و بیشتر به زبان شیوا و شیرین لکی هستند.
با خواندن هر قطعه فردی که تسبیح را در دست دارد یک دانه جدا می کند و به همین منوال افراد به نوبت قسمتی از سرو (سرود و تک بیت) را می‌خوانند و دانه‌های تسبیح جدا می‌شوند.
در این میان افرادی که «سرو» می خوانند از تعداد و چگونگی دانه‌های تسبیح بی‌اطلاعند، تا اینکه با جدا شدن آخرین دانه یعنی چهلمین دانه تسبیح، فرد مامور اعلام می‌کند که این دانه چهلم است و سرود و بیتی که چهلمین بیت بوده است با صدای بلند برای همه تکرار می‌شود و فرد آن بیت را تا به آخر می‌خواند و دیگران به تفسیر و توضیح این بیت می‌پردازند.
هر بیت داری تعبیر و تفسیر خاصی است که برای دیگران روشن است. در چل سرو ابیات دارای تعابیر منفی و مثبت به موازات هم خوانده می‌شود و طبق اقبال هر کس بیت خاصی در دانه چهلم می‌افتد، که همان فال فرد است.
«خدات و بین د دو گل ژوهار»، «اول اسب و زین دوم ژن و مال» «تلی ژ زلفت پاونی پامه، «گری نوینمت آخر دنیامه» «هر صو و سحر بانگ خروسان، «شوره تلمیت بار تازه عروسان» «گنم گرمسیر هر تلی جاییی» «دم قن دنو قن، لوشکر نیم» نمونه هایی از ابیات فال چهل سرو هستند.
∎