باشگاه خبرنگاران جوان؛ طیبه اکبرآبادی - یلدا، شبی که از دیرباز در تاریخ ایرانیان رنگ و بویی خاص به خود داده است. آخرین نفس پاییز، آغازگر زمستان و بهار کانون خانواده‌هاست.
همزمان با آخرین شب پاییز است که لبخند پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها با تماشای دورهم نشستن‌های فامیل می‌شکفد و شوخی و بذله‌گویی‌ها رنگی دیگر به خود می‌گیرد.
آری، ایرانیان چندین هزار سال است که آخرین شب پاییزی که به عبارتی طولانی‌ترین شب در طول سال است را تا سپیده‌دم بیدار می‌مانند و در کنار یکدیگر اوقات خوبی را سپری می‌کنند.
برای آشنایی بیشتر با آداب و رسوم مردم کویرنشین در شب یلدا به سراغ سرپرست معاونت میراث فرهنگی رفتیم تا برایمان از سنت‌های طولانی‌ترین شب سال بگوید.
آیین‌های سنتی پای ثابت شب یلدای بیرجندیها
زهرا رضایی ملکوتی سرپرست معاونت میراث فرهنگی گفت: شب آغاز فصل زمستان که به شب یلدا یا چله معروف است در نزد مردم خراسان جنوبی همانند سایر ایرانیان گرامی داشته می‌شود.
وی افزود: براساس گاه شماری بومی و قدیمی، چله بزرگ زمستان از فردای این شب یعنی از اول دی ماه شروع شده و تا ۴۰ روز (دهم بهمن) ادامه دارد که به این چله " چله کَلو یا چله بزرگ " گفته می‌شود و " چله خُرد یا چله کوچک " از ۱۱ بهمن آغاز شده و در آخر بهمن ماه به پایان می‌رسد.
رضایی ملکوتی بیان کرد: با وجود اینکه امروزه در بسیاری از نقاط محافل خانوادگی شب یلدا جای خود را به مراسم دورهمی جوانان داده و گسترش وسایل ارتباطی از جمله موبایل و اینترنت از صفا و صمیمیت شب چله کاسته است، اما هنوز در خراسان جنوبی آیین و رسوم پیشین به قوت خود باقی مانده است و خویشاوندان در این شب به خانه بزرگتر‌ها یا بزرگ خاندان رفته و صاحب خانه از آنان با انواع شیرینی، آجیل و میوه پذیرایی می‌کند.
بلندای یلدا در کنار کرسی
در شب یلدا وقتی فامیل دور هم جمع می شوند ریش سفید فامیل در بالای خانه در کرسی و کوچک تر‌ها دور تا دور می‌نشینند و آجیل مخصوص شب یلدا مانند کشته انجیر، کشته توت و تخمه می‌خورند و اشعاری هم می‌خوانند.
جمع ما شُو چله جوره تا سحر مایی بیا باخبر مایی بفرما، بی خبر مایی بیا
قوم و خویشو وَر سِرا باباکَلو رِز کرده یَند اَتِشونی از نِماشُم تا سحر مایی بیا
دور کرسی یو نشستند دور هم خرد و بزرگ گرم صحبت اَدمان صاحب نظر مایی بیا
فال حافظ شب یلدا
در برخی از خانواده‌ها در شب یلدا رسم بر این است که صاحب خانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل می‌دهد، سپس هر یک از مهمان‌ها نیت کرده و بزرگ مجلس، این جمله را می‌گوید و تفألی به گنجینه حافظ می‌زند: «ای حافظ شیرازی/ تو محرم هر رازی/بر ما نظر اندازی/ قسم به قرآن مجیدی که در سینه داری»
فلسفه گرفتن فال حافظ در شب یلدا این است که مردم ایران از گذشته بر این باور بودند که حافظ نظرکرده است و به همین دلیل بر اشعار او تفال می‌زنند. در مورد این که فال گرفتن بادیوان حافظ ز چه زمانی شروع شد، اختلاف نظراتی وجود دارد اما اکثر کارشناسان معتقدند که در همان سال‌های اولیه بعد از مرگ وی، مردم با اشعارش فال می‌گرفتند و پاسخ سوالاتشان را در دیوان حافظ جستجو می‌کردند؛ چرا که این دیوان جزو بهترین کتب ادبیات کلاسیک ایران به شمار می رود.
از همان زمان تاکنون، فال گرفتن با دیوان حافظ به یک عادت دیرینه و شیرین تبدیل شده و مردم کشورمان در بسیاری از دورهمی‌ها و مراسمات خاص خود بر حافظ تفال می‌زنند. جالب است بدانید اکثر افراد شب یلدا را شب سرازیر شدن نعمت‌ها به زمین و عنایت خداوند به انسان‌ها می‌دانند؛ درواقع فلسفه گرفتن فال حافظ در این شب هم به همین موضوع برمی‌گردد و مردم می‌خواهند با گرفتن فال حافظ، این نظر کرده را واسطه‌ای برای رسیدن به آرزوهای خود قرار دهند.
میوه‌ها و آجیل‌های رنگارنگ یلدایی
میوه شب چله بیشتر هندوانه و انار است مردم براین عقیده‌اند که اگر در شب چله زمستان هندوانه بخورند از گرما چله تابستان در امان خواهند بود.
آجیل‌های مخصوص شب چله هم بیشتر میوه‌های خشک شده و محصولات باغی می‌باشند ود هانشان را با شیرینی‌های محلی و سنتی کَله کِنو و کَله کُنجد که با خرما و زیره سیاه و زیر سبز (کِرابیه) مخلوط می‌شوند و طبع گرمتری دارد شیرین می‌کنند.
شب چله‌ای نوعروسان
بردن هدیه به خانه عروس با عنوان شب چله‌ای از دیگر مراسم شب یلدا در خراسان جنوبی است. در این شب برای دخترانی که به تازگی نامزد شده‌اند از سوی خانواده داماد هدایایی فرستاده می‌شود و خانواده‌های عروس و داماد دور هم جمع می‌شوند.
سینی بزرگ (مجمعه) تنقلات و انواع میوه و هدیه مانند طلا، پارچه و لباس زمستانی از طرف داماد آینده به خانه عروس فرستاده می‌شود تا نویدی برای زندگی گرم و پر امیدآنان باشد.
کف‌زنی گرمابخش «شو چله» بیرجندیها
کف زنی از آیین‌های ویژه شب چله است .در این مراسم مقداری (پشموشه یا بیخ) نکوبیده را چند بار در آب می‌جوشانند و پس از سرد شدن در تغار بزرگی می‌ریزند و با چوبی به نام گز آن را هم می‌زنند و این کار آنقدر ادامه دارد که آب ظرف کف می‌کند و کف آن سفت می‌شود. در این بین مادربزرگ‌ها به قصه گویی و بیان خاطرات قدیمی می‌پردازند.
وقتی کف آماده شد آن را در ظرف‌های کوچکی می‌ریزند و روی آن را با مغز بادام و یا پسته تزئین می‌کنند و به این ترتیب این خوراکی شیرین و لذیذ آماده می‌شود.
آئین و مراسم شب چله به شماره ۸۰۷ در تاریخ ۰۴/۱۱/۱۳۹۱ در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شده، همچنین شب چله در سال ۱۴۰۱ به صورت مشترک با کشور افغانستان در فهرست میراث جهانی ثبت شد.