به گزارش خبرنگار گروه علمی بسیج، کتاب‌سازی، مقاله‌سازی، استفاده از منابع مکتوب و سخنرانی‌ها بدون ذکر منبع، داوری‌های ضربدری (داوری دو استاد برای مقالات یکدیگر) یا داوری‌های نادرست (اینکه یک داور بدون اینکه در آن رشته تخصص کافی داشته باشد، مقاله را داوری کند) انجام پژوهش‌هایی که در زمینه حل مشکلات جامعه نیست یا پژوهش‌هایی که مبانی اخلاقی یک جامعه را با مشکل روبرو می‌کند؛ از جمله آفت‌های پژوهش و تحقیق است و سوالات فراوانی را در ذهن پدید می‌آورد.
این مقدمه پژوهشگر را به کلیدواژه اخلاق در پژوهش می‌رساند؛ اما اخلاق در پژوهش چیست و مولفه‌های آن کدام است؟ اصول و قواعد آن چیست و چطور باید این اصول را در سطح جامعه دانشگاهی و محققان کشور جاری و نهادینه کرد. این سوالات و سوالاتی مانند آن هر چند همیشه و همه جا مهم و پاسخ به آنها مهم و بنیادین است، در هفته پژوهش هر سال بیشتر پرسیده می‌شوند و همزمان با این هفته که امسال در سطح ملی از ۲۳ تا ۲۹ آذر گرامی داشته می‌شود، قرابت طرح و پاسخ به آنها محتمل‌تر است.
این سوالات را از سیدکامران یگانگی، استادیار گروه مهندسی صنایع دانشگاه آزاد زنجان و عضو هیات مدیره انجمن علمی مهندسی صنایع پرسیده‌ایم. وی همچنین مولف ۱۴ عنوان کتاب در زمینه تحقیقاتی خود است.
اخلاق پژوهش در دنیای امروز جایگاهی محوری دارد؛ زیرا پیشرفت‌های علمی و تحقیقاتی تنها زمانی به بهبود زندگی بشر کمک می‌کند که با اصول اخلاقی همراه باشد. این موضوع از چند جهت اهمیت دارد: حفظ اعتماد عمومی. رعایت اصول اخلاقی در پژوهش، اعتماد جامعه به نتایج علمی را تقویت می‌کند. اگر مردم یا سازمان‌ها احساس کنند تحقیقات به‌صورت شفاف و با رعایت انصاف انجام شده، احتمال پذیرش نتایج و کاربرد آنها افزایش می‌یابد. حمایت از حقوق افراد و محیط‌زیست: بسیاری پژوهش‌ها، به‌ویژه در علوم اجتماعی، پزشکی و زیست‌محیطی با افراد، جوامع و منابع طبیعی سر و کار دارند. رعایت اخلاق پژوهش به معنای احترام به حقوق انسانی، حفظ حریم خصوصی و جلوگیری از آسیب به محیط‌زیست است.
همچنین رعایت اخلاق پژوهش از سوءاستفاده پیشگیری می‌کند. داشتن چارچوب‌های اخلاقی قوی، کمک می‌کند تا از سوءاستفاده‌های احتمالی جلوگیری شود. تقویت همکاری‌های بین‌المللی نیز باعث جلوگیری از تقلب علمی می‌شود؛ زیرا پژوهش‌های بین‌المللی به‌شدت به رعایت استانداردهای اخلاقی وابسته‌اند. محققانی که اصول اخلاقی را رعایت می‌کنند، راحت‌تر می‌توانند در پروژه‌های جهانی مشارکت کنند.
چه سازوکارهایی می‌تواند از تخلفات پژوهشی مانند سرقت علمی جلوگیری کند؟
برای جلوگیری از تخلفات پژوهشی و ترویج فرهنگ رعایت اخلاق پژوهشی، می‌توان از ترکیبی از سازوکارهای پیشگیرانه، آموزشی و تنبیهی استفاده کرد. در این راستا، دو محور کلیدی وجود دارد، ایجاد سیستم‌های نظارتی مؤثر و ترویج فرهنگ اخلاق پژوهشی. آموزش و آگاهی‌رسانی نیز در این زمینه مهم است. برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی درباره اخلاق پژوهشی، سرقت علمی، و پیامدهای آن. گنجاندن واحدهای درسی مرتبط با اصول اخلاق پژوهشی در برنامه‌های تحصیلات تکمیلی. ابزارهای تشخیص تخلفات:استفاده از نرم‌افزارهای تشخیص سرقت علمی برای ارزیابی مقالات، پایان‌نامه‌ها و پروژه‌های پژوهشی.
ایجاد پایگاه‌های داده‌ای در بسیاری موارد مفید بوده است تا از پژوهش‌های پیشین برای جلوگیری از تکرار یا سرقت علمی جلوگیری شود. قوانین و مقررات شفاف به تدوین قوانین سخت‌گیرانه و شفاف درباره سرقت علمی و تخلفات پژوهشی. پیش‌بینی تنبیهات مناسب مانند تعلیق از تحصیل، محرومیت از دریافت جوایز پژوهشی، یا اخراج از دانشگاه برای متخلفان کمک می کند و در آخر نظارت مؤثر با ایجاد کمیته‌های اخلاق پژوهش در دانشگاه‌ها و موسسات علمی برای بررسی و رسیدگی به تخلفات. الزام پژوهشگران به ارائه گزارش‌های دقیق درباره منابع استفاده‌شده و روش‌شناسی تحقیق می انجامد.
چگونه می‌توان فرهنگ رعایت اخلاق پژوهشی را میان دانشجویان و پژوهشگران ترویج داد؟
معرفی پژوهشگران برجسته‌ای که به اخلاق پژوهش پایبند بوده‌اند. تأکید بر این که موفقیت پژوهشی تنها زمانی ارزشمند است که با اخلاق همراه باشد. تشویق به کار گروهی و تقویت فعالیت‌های پژوهشی تیمی که در آن افراد درک بهتری از مسئولیت‌ها و اصول اخلاقی پیدا می‌کنند. پاداش‌دهی برای رعایت اصول اخلاقی: ایجاد سیستم‌هایی برای شناسایی و پاداش‌دهی به پژوهشگرانی که به اخلاق پژوهش پایبند هستند.
تخصیص بودجه‌های پژوهشی به افرادی که سابقه‌ای شفاف و اخلاقی دارند. گفت‌وگوی مداوم درباره اخلاق؛ برگزاری نشست‌ها و همایش‌هایی برای بحث و تبادل نظر درباره اهمیت اخلاق در پژوهش. انتشار مقالات و منابع آموزشی درباره اهمیت و پیامدهای رعایت اصول اخلاق پژوهشی. فرهنگ‌سازی در دانشجویان ایجاد حس مسئولیت‌پذیری و اینکه دانشجویان باید از ابتدا درک کنند که پژوهش، ابزاری برای حل مشکلات واقعی است و هرگونه تخلف، آسیب به جامعه و خود آن‌هاست. تأکید بر اصالت کار پژوهشی یعنی اینکه اساتید می‌توانند با تأکید بر ارزش تحقیق اصیل و حمایت از ایده‌های خلاقانه، از تمایل به تقلید و سرقت علمی بکاهند. ایجاد حس مالکیت معنوی: دانشجویان باید بدانند که زحمات و تلاش‌های اصیل آنها در صورت رعایت اخلاق، مورد احترام جامعه علمی قرار خواهد گرفت.
مجموعه این سازوکارها و اقدامات فرهنگی می‌تواند محیطی ایجاد کند که در آن اخلاق پژوهشی نه‌تنها یک الزام، بلکه بخشی از هویت حرفه‌ای پژوهشگران باشد.
چگونه می‌توان بین نیاز به انتشار مقالات علمی و حفظ اصول اخلاقی تعادل برقرار کرد؟
برقراری تعادل بین نیاز به انتشار مقالات علمی و رعایت اصول اخلاقی، چالشی است که بسیاری از پژوهشگران و نهادهای علمی با آن روبرو هستند. این تعادل با ایجاد سازوکارهایی که از فشارهای غیرضروری کاسته و اصول اخلاقی را تقویت کند، امکان‌پذیر است.
الف) بازتعریف معیارهای موفقیت پژوهشی. تأکید بر کیفیت به‌جای کمیت، به‌جای تمرکز بر تعداد مقالات منتشرشده، باید ارزش‌گذاری بر کیفیت تحقیقات و تأثیرگذاری آنها بر جامعه علمی و عملی انجام شود. تشویق به انتشار در مجلات معتبر: معیار ارزیابی پژوهش‌ها باید بر اساس استانداردهای اخلاقی و علمی مجلات معتبر باشد، نه صرفاً تعداد انتشار.
ب) ایجاد شفافیت در فرایند انتشار؛ تشویق به انتشار داده‌های خام: فراهم کردن دسترسی به داده‌های تحقیقاتی (با حفظ حریم خصوصی و مسائل حقوقی) می‌تواند شفافیت و اعتماد به نتایج پژوهش را افزایش دهد. گزارش‌دهی دقیق: پژوهشگران باید در مقالات خود، روش‌ها و نتایج تحقیق را به‌صورت شفاف و بدون اغراق گزارش دهند.
ج) کاهش فشارهای غیرضروری بر پژوهشگران. تعدیل سیاست‌های ارتقا: بسیاری فشارها برای انتشار مقالات از سیاست‌های ارتقا و ارزیابی در دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی ناشی می‌شود. بازنگری این سیاست‌ها و کاهش وابستگی آنها به تعداد مقالات، می‌تواند به پژوهشگران اجازه دهد بر تحقیقات با کیفیت و اخلاقی تمرکز کنند. حمایت مالی و زمانی: ارائه منابع کافی برای تحقیقات و کاهش محدودیت‌های زمانی می‌تواند از تمایل به تخلفات پژوهشی بکاهد.
د) ارتقای فرهنگ پژوهش اخلاقی آموزش اخلاق پژوهش: نهادینه کردن اصول اخلاقی از طریق آموزش‌های منظم می‌تواند پژوهشگران را در تصمیم‌گیری‌های سخت یاری دهد. ترویج اخلاق حرفه‌ای در انتشار: پژوهشگران باید از استانداردهایی نظیر خودداری از ارسال همزمان مقاله به چند مجله، اجتناب از تکرار انتشار، و احترام به مالکیت معنوی پیروی کنند.
ه) اصلاح فرایندهای ارزیابی در مجلات و مؤسسات؛ ترویج مجلات دسترسی باز: مجلاتی که به‌دنبال سود مالی نیستند و معیارهای اخلاقی سخت‌گیرانه‌تری دارند، می‌توانند به تعادل میان انتشار و اخلاق کمک کنند. ارزیابی دقیق‌تر مقالات: سیستم‌های داوری باید با دقت بیشتری انجام شوند تا از انتشار تحقیقات مشکوک جلوگیری شود.
و) تقویت انگیزه‌های پژوهشگران برای رعایت اخلاق؛ تشویق پژوهش‌های اخلاق‌مدار: ارائه جوایز و تقدیرنامه به پژوهشگرانی که تحقیقات خود را با رعایت کامل اصول اخلاقی انجام داده‌اند. ایجاد الگوهای مثبت: معرفی پژوهشگران برجسته‌ای که هم در انتشار فعال بوده‌اند و هم اصول اخلاقی را رعایت کرده‌اند.
چه راهکارهایی برای مقابله با تقلب علمی مانند دستکاری داده‌ها وجود دارد و تجربه های موفق کشورها در این زمینه چیست؟
مقابله با تقلب علمی، به‌ویژه دستکاری داده‌ها، نیازمند رویکردی چندجانبه شامل نظارت، آموزش، شفافیت و سیاست‌گذاری است. تجربه‌های موفق کشورها در این زمینه می‌تواند الگوهای مؤثری برای سایر کشورها ارائه دهد. شفافیت در فرایند پژوهش، ارائه داده‌های خام یکی از این راه هاست و الزام پژوهشگران به ارائه داده‌های خام و ثبت آنها در پایگاه‌های داده عمومی برای بررسی صحت داده‌ها.
پایگاه‌های باز داده: تشویق به استفاده از داده‌های باز برای امکان بازبینی مستقل توسط سایر پژوهشگران. آموزش و آگاهی‌رسانی آموزش اخلاق پژوهش: گنجاندن دوره‌های آموزش اخلاق علمی در برنامه‌های تحصیلی. آگاهی از پیامدهای تقلب: ارائه نمونه‌هایی از پیامدهای حرفه‌ای و حقوقی که متقلبان علمی با آن مواجه شده‌اند.
نظارت و بازبینی دقیق با استفاده از فناوری: استفاده از نرم‌افزارهایی مانند iThenticate یا Turnitin برای تشخیص تقلب و دستکاری داده‌ها. همچنین از نسخه مشابهت یاب ایران داک یا نورمگز. بازبینی مستقل: دعوت از داوران مستقل برای بازبینی مقالات و پروژه‌ها، به‌ویژه در حوزه‌های حساس.
تنظیم قوانین سخت‌گیرانه تنبیهات قانونی و حرفه‌ای: اعمال جریمه‌های مالی، محرومیت از دریافت بودجه‌های پژوهشی، یا حتی اخراج از موسسات آموزشی و تحقیقاتی برای متخلفان.
ایجاد کمیته‌های اخلاق پژوهش: کمیته‌هایی که به بررسی ادعاهای مربوط به تقلب علمی می‌پردازند و مسئولیت تصمیم‌گیری در مورد مجازات‌ها را بر عهده دارند. تشویق به پژوهش تیمی و مشارکتی، همکاری بین‌المللی: تشویق به پژوهش‌های مشترک که در آن بررسی متقابل اعضای تیم احتمال تقلب را کاهش می‌دهد. بازبینی همتایان (Peer Review): تقویت فرآیند داوری و نظارت دقیق‌تر بر مقالات علمی.
کشورهای مختلف تجربیاتی در این زمینه داشته‌اند که به آنها اشاره می‌شود؛
آمریکا: دفتر صداقت پژوهشی (ORI): این دفتر در وزارت بهداشت و خدمات انسانی آمریکا بر پژوهش‌های علمی نظارت می‌کند و تخلفات را بررسی می‌کند. گزارش‌های این دفتر شامل تجزیه و تحلیل دقیق داده‌ها و توصیه‌های اصلاحی است.
ژاپن: قوانین سخت‌گیرانه در حوزه آکادمیک: دولت ژاپن پس از چندین رسوایی علمی، قوانینی برای نظارت بر تحقیقات و گزارش‌دهی شفاف تصویب کرد. دانشگاه‌ها ملزم به آموزش اخلاق پژوهش به تمام دانشجویان و اساتید شده‌اند.
دانشگاه هاروارد دوره‌های اجباری اخلاق پژوهش برای تمام دانشجویان تحصیلات تکمیلی ارائه می‌دهد یا دانشگاه کمبریج انگلیس، دستورالعمل‌های اخلاقی مفصلی را برای تمام پژوهشگران در وب‌سایت خود منتشر کرده است. دانشگاه‌های ژاپنی ملزم به برگزاری دوره‌های اخلاق پژوهش برای اساتید و دانشجویان شده‌اند تا اصول اخلاقی در تمامی سطوح نهادینه شود.
مسئولیت اساتید، دانشگاه‌ها و نهادهای دیگر مانند وزارت علوم در جلوگیری از تقلب علمی چیست؟
اساتید به‌عنوان راهنما و الگوی علمی، نقش کلیدی در تربیت پژوهشگران مسئولیت‌پذیر و جلوگیری از تخلفات دارند و با نظارت دقیق بر فعالیت‌های دانشجویی، بازبینی مستمر: اساتید باید فرایند پژوهش دانشجویان را به‌صورت مستمر و دقیق نظارت کنند، از جمله بررسی داده‌ها، تحلیل‌ها، و نحوه استناد به منابع، ارائه بازخورد: بازخوردهای منظم درباره کیفیت پژوهش و نکات اخلاقی مرتبط با آن به جلوگیری از خطاهای عمدی و غیرعمدی کمک می‌کنند. همچنین آنها با آموزش اخلاق پژوهش، ترویج شفافیت علمی و آموزش روش‌های تحقیق درست خطاهای احتمالی را کاهش می‌دهد.
دیگر وظیفه استادان تشخیص زودهنگام تخلفات با استفاده از ابزارهای تشخیص سرقت علمی یا دستکاری داده‌ها برای شناسایی مشکلات قبل از ارسال نهایی مقاله یا پایان‌نامه است. در زمینه مسئولیت مشترک نیز تأکید بر نقش تیمی در پژوهش است تا دانشجویان در کنار استادان یاد بگیرند که تقلب نتیجه‌ای منفی برای کل تیم دارد. دانشگاه‌ها، به‌عنوان نهادهای اصلی نظارت بر پژوهش‌های علمی، مسئول نظارت بر رفتار اساتید و تأمین بستر مناسب برای پیشگیری از تخلفات هستند.
سیاست‌گذاری و نظارت یکی دیگر از راه ها در دانشگاه برای جلوگیری از تقلب علمی با تدوین دستورالعمل‌های اخلاقی و ایجاد و انتشار منشور اخلاق پژوهشی است که شامل تعاریف دقیق از تخلفات، حقوق و وظایف اساتید و دانشجویان باشد. کمیته‌های نظارتی نیز در این زمینه مهم هستند و با تشکیل کمیته‌های مستقل برای رسیدگی به تخلفات احتمالی و اجرای شفافیت در فرایند رسیدگی می توان از تقلب علمی جلوگیری کرد.
استفاده از فناوری که امروز رواج زیادی دارد و فرهنگ‌سازی نیز به نوبه خود مفید است.
نهادهای نظارتی نقش سیاست‌گذاری و ارزیابی کلان را ایفا می‌کنند و مسئولیت اصلی آنها ایجاد چارچوب‌هایی است که رفتار علمی در تمامی سطوح را ساماندهی کند.
الف) تدوین قوانین و مقررات
قوانین شفاف و سخت‌گیرانه: تدوین مقرراتی که تخلفات علمی مانند دستکاری داده‌ها، سرقت علمی، و انتشار مقالات نامعتبر را جرم‌انگاری کند.
ایجاد استانداردهای ملی: تنظیم دستورالعمل‌هایی برای عملکرد اخلاقی پژوهش در تمامی دانشگاه‌ها.
ب) نظارت و ارزیابی
کنترل خروجی دانشگاه‌ها: بررسی و ارزیابی کیفیت مقالات، پایان‌نامه‌ها، و طرح‌های پژوهشی توسط نهادهای ملی.
بررسی پیشینه متخلفان: ایجاد پایگاه داده‌ای برای ثبت و اطلاع‌رسانی تخلفات اساتید.
ج) حمایت از دانشگاه‌ها
تأمین منابع برای آموزش اخلاق: اختصاص بودجه برای برگزاری کارگاه‌ها و تهیه نرم‌افزارهای نظارتی.
تشویق همکاری بین‌المللی: بهره‌گیری از تجربیات کشورهای موفق برای بهبود نظارت بر تخلفات.