به گزارش گروه سیاست خارجی بسیج، دمشق، پایتخت سوریه این روزها میزبان دیپلمات های فرانسوی، انگلیسی، آلمانی و البته هیاتی از اتحادیه اروپا است. در روزهایی که بشار اسد با عنوان رئیس جمهور متواری از مسکو با انتشار بیانیه ای چند خطی تلاش می کند عدم مقاومت ارتش و البته صحنه گردانی تحریر الشام توسط ترکیه را عامل اصلی سقوط حکومت خود نشان دهد، اروپایی ها ذوق و شوق بسیاری برای چراغ سبز نشان دادن به همکاری با حاکمان فعلی دمشق از خود نشان می دهند؛ مردانی که با کوتاه کردن ریش و پوشیدن لباس های چریکی هنوز ذیل عنوان گروهی فعالیت می کنند که از منظر شورای امنیت سازمان ملل متحد، تروریستی محسوب می شود.
با این همه به نظر می رسد دمشق بدون بشار اسد و نامشخص بودن نقش فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران در سوریه جدید به قدری برای اروپایی ها جذاب باشد که چشم بر گذشته نه چندان دور تحریر الشام ببندند و با امیدواری و البته پس از قریب به سیزده سال برای سفر به دمشق شال و کلاه کرده و در حاشیه مذاکره با احمد الشرع معروف به محمد الجولانی با او عکس یادگاری هم بگیرند.
ناگفته پیداست که پایان حکومت بشار اسد فقط بازیگران منطقه ای را شوکه نکرده و سکوت مبهم اروپایی ها در روزهای منتهی به ورود هیئت تحریر الشام به دمشق و فرود هواپیمای حامل بشار اسد در خاک روسیه نشان از غافلگیر شدن آنها هم داشت. با گذشت چند روز از حوادث سوریه و کنار رفتن پرده های ابهام، ولو به شکل موقت، رهبران کشورهای اروپایی ترجیح می دهند آن غافلگیری اولیه را با رایزنی های سریع سیاسی با حاکمان جدید سوریه و ارائه لیست های متنوع و متعدد از مطالبه ها جایگزین کنند. نام دو کشور در این لیست ها و موضع گیری ها کم و بیش به چشم می خورد: ایران و روسیه.
برای تعیین تکلیف زود است
شاید تند و تیز ترین و البته صریح ترین این اظهارات درباره نگاه اتحادیه اروپا به نقش ایران و روسیه در آینده سوریه از زبان کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا که به تازگی این عنوان را از جوزپ بورل تحویل گرفته، شنیده شده است. این سیاستمدار چهل و هفت ساله اهل استونی که به موضع گیری های شدید اللحن در قبال روسیه پس از آغاز جنگ اوکراین شهرت دارد در تازه ترین سخنرانی خود شروط مورد انتظار بروکسل از حاکمان جدید سوریه را برشمرده است: «بروکسل خواهان دولتی باثبات، صلح آمیز و فراگیر است هرچند مشخص شدن مسیر جدید در سوریه احتمالا هفته‌ها و شاید ماه‌ها به طول بینجامد. سوریه با آینده‌ای خوش‌بینانه، مثبت، اما نسبتاً نامطمئن روبرو است و ما باید مطمئن شویم که این به مسیر درست پیش می‌رود. برای ما فقط حرف معیار نیست و باید عمل حاکمان جدید در سوریه را هم ببینیم.»
کایا کالاس که نخستین زن نخست وزیر در استونی بوده و در دوره نخست وزیری خود در وضع تحریم‌های بین‌المللی علیه روسیه پس از حملات به اوکراین، نقش داشته در ادامه سخنانش پیرامون «سوریه مطلوب اروپا در دوره پسااسد» برای حاکمان جدید این کشور در حوزه چند و چون پیشبرد سیاست خارجی تعیین تکلیف کرده و گفت: «روسیه و ایران دوستان شما نیستند، اگر شما در شرایط دشوار قرار داشته باشید آنها به شما کمک نمی‌کنند. آنها رژیم اسد را ترک کردند و این پیام بسیار واضحی است که نشان می‌دهد آنها در جاهای دیگر درگیر هستند و تضعیف شده‌اند.»
مسئول سیاست خارجی جدید اتحادیه اروپا که دیر یا زود باید با مقام های جمهوری اسلامی ایران در مسیر مذاکرات برای احیای برجام و یا توافقی بر بستر برجام برای رفع تحریم وارد گفت و گو و مذاکره شود در ادامه سخنانش تاکید کرد که «خروج روسیه از سوریه باید شرط هرگونه مذاکره بین دمشق و بروکسل باشد.»
او در مقام شفاف سازی موضع خود در یک کنفرانس مطبوعاتی پس از نشست وزرای خارجه اتحادیه اروپا گفت که «ما باید برای گفتگو با مقامات سوریه شرط بگذاریم و اعلام کنیم که آنها باید از شر پایگاه‌های روسیه خلاص شوند.»به گفته او، این موضوع «توسط وزرای خارجه اتحادیه اروپا مورد بحث قرار گرفت» و «بسیاری به نفع این موضع صحبت کردند.»
کالاس در بخش های دیگری از سخنانش از تعریف ماموریت دیپلماتیک جدید در بخش سیاست خارجی اتحادیه اروپا با تمرکز بر سوریه خبر داده و گفت که سفیر اتحادیه اروپا که تاکنون در بیروت بوده، مسئول ایجاد روابط اتحادیه اروپا با مقامات جدید سوریه خواهد بود. وی با اشاره به وضعیت دشوار سوریه گفت: «او قبلاً به دمشق رفته است. وظیفه او این است که با مقامات جدید سوریه در تماس باشد تا همه مسائل و تحولات جاری را درک کند.»
مسیر ناهموار بروکسل در دمشق
این مقام اروپایی در حالی برای ساختار سیاسی هنوز نامشخص جایگزین حکومت بشار اسد در سوریه شرط تعیین می کند که برخی از مخالفین سوری همچون گروه «هیأت تحریر الشام» در فهرست سازمان‌های تروریستی اتحادیه اروپا قرار دارند. به گفته کالاس، پس از بررسی عملکرد مقامات سوریه، درباره اقدامات بعدی بروکسل از جمله حذف احتمالی این گروه‌ها از فهرست سازمان‌های تروریستی تصمیم گیری خواهد شد.
در حالی که هیات های دیپلماتیک فرانسه، انگلیس و آلمان که در چند روز اخیر به دمشق سفر کرده اند در رایزنی های خود امکان سنجی بازگشایی سفارتخانه ها در دمشق را در دستور کار قرار داده اند اما به نظر می رسد که کشورهای اروپایی جدا از پیشبرد برنامه های دوجانبه با سوریه تلاش می کنند در میانه تداوم جنگ اوکراین و پیشبرد سیاست تشدید مدیریت شده تنش با ایران، در قبال تحولات سوریه پسا بشار اسد هم صدا باشند.
در همین راستا،در نشست در بروکسل، دیپلمات‌های ارشد اتحادیه اروپا اعلام کردند که از اعضای دولت موقت سوریه ضمانت‌هایی می‌خواهند که نشان دهد آینده سیاسی در این کشور با مشارکت تمام گروه‌های اقلیت صورت خواهد گرفت و افراط‌گرایی و همچنین متحدان حکومت اسد یعنی ایران و روسیه در آن جایی نخواهند داشت.
پیش شرط عدم حضور ایران و روسیه در حالی از سوی کشورهای اروپایی مطرح می شود که رژیم اسرائیل در اقدامی بی سابقه از خلا قدرت در سوریه استفاده کرده و نیروهای خود را در مناطق هم مرز در خاک سوریه مستقر کرده است. اقدامی که عملا با بی توجهی کشورهای اروپایی روبه رو شده و از سوی دیگر در دمشق نیز هیئت تحریر الشام جز تلاش رهبر آن برای نشان دادن چهره ای متفاوت از خود و میزبانی از هیات های اروپایی هیچ چشم انداز روشنی از نحوه اداره کشور ارائه نمی کند.
تنها نقطه روشن در مسیر پیش روی سوریه در کوتاه مدت این است که دولت موقت قرار است تا ماه مارس حکومت کند و وزرای خارجه کشورهای عربی خواستار برگزاری انتخابات تحت نظارت سازمان ملل بر اساس قانون اساسی جدید شده‌اند.
اروپا و تکرار یک اشتباه تاریخی
سردرگمی کشورهای اروپایی و برخورد عجولانه با تحولات سوریه در رسانه های غربی نیز انعکاس داشته است. رویترز در گزارشی در این باره می نویسد: برکناری ناگهانی بشار اسد، اتحادیه اروپا با ۲۷ کشور عضو را مانند سایر بازیگران خارجی با سؤالات فوری در مورد نحوه برخورد با رهبران جدید سوریه مواجه کرده است. از یک سو، رهبران اتحادیه اروپا از سقوط اسد استقبال کرده‌اند، زیرا مدت‌هاست که در راستای مخالفت با او و سیاستهایش، تحریم‌های گسترده‌ای علیه سوریه اعمال کرده‌اند. با این حال، آنها با معضلی در خصوص نحوه برخورد با تحریر الشام روبه رو هستند. این گروه تا سال ۲۰۱۶، شاخه‌ای از القاعده بود تا زمانی که روابط خود را با شبکه جهادی قطع کرد. تحریم‌های کنونی اتحادیه اروپا شامل ممنوعیت صادرات سلاح به سوریه و واردات نفت از این کشور، همچنین ممنوعیت سرمایه‌گذاری در صنعت نفت سوریه و مسدود کردن هرگونه دارایی‌های بانک مرکزی سوریه در اتحادیه اروپا است.
تعیین تکلیف «کایا کالاس»، مسئول سیاست خارجی جدید اتحادیه اروپا برای جایگاه فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران در آینده سیاسی سوریه با واکنش تند اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز روبه رو شد. بقایی در پاسخ به سوال خبرنگار ایرنا در این باره با طنز خواندن سخنان خانم کالاس و یادآوری این نکته به او که «دوران تعیین تکلیف یک قدرت خارجی برای منطقه دیگری به پایان رسیده» گفت: توصیه ما به اتحادیه اروپا این است که به‌جای تعیین تکلیف برای دیگران، در عملکردهای خود تجدیدنظر کنند. بهتر است آنها با اتخاذ رویکردی سازنده و مثبت، در جهت تقویت ثبات و امنیت در مناطق مختلف جهان تلاش کنند؛ اگر واقعاً بر این باورند که می‌توانند نقشی ایفا کنند.
در حالی که مشخص نیست موضع «کایا کالاس»، مسئول سیاست خارجی جدید اتحادیه اروپا نسبت به بازیگری بازیگران مهم منطقه ای در آینده سوریه تا چه اندازه رویکرد شخصی او باشد و تا چه حد از سوی همه کشورهای اروپایی پیگیری شود و آیا در میدان عمل اساسا چنین نگاه صفر و صدی با توجه به واقعیت های میدانی مختص منطقه غرب آسیا قابل عملیاتی شدن باشد یا نه، به نظر می رسد که اتحادیه اروپا در حال تکرار اشتباهات گذشته خود در این منطقه است.
درسی که کالاس باید بگیرد!
تجربه چند دهه اخیر در پرونده های مهم و فعال در غرب آسیا نشان داده که تلاش برای حذف سایر بازیگران همواره محکوم به شکست بوده و بهترین نمونه آن نیز همین پرونده سوریه روی میز است. از سوی دیگر هرچند تغییر شرایط و برخی معادله های جاری در منطقه پس از هفت اکتبر قابل کتمان نیست اما این نکته نیز قابل چشم پوشی نیست که کشورهای منطقه بخصوص در حوزه خلیج فارس از سیاست خارجی تهاجمی تعریف شده در سالهای گذشته فاصله گرفته اند و با تعریف اولویت هایی در حوزه توسعه اقتصادی مسیر مصالحه و پذیرش سهم یکدیگر در تامین صلح و ثبات منطقه ای را در پیش گرفته اند. شاید بهترین نمونه این ادعا نیز تلاش تهران و ریاض برای پیشبرد همه جانبه رابطه پس از آشتی کنانی باشد که با میانجی گری چین انجام شد.
در چنین شرایطی اتحادیه اروپا که دیر یا زود باید مذاکرات آتش بس میان اوکراین و روسیه را به نظاره بنشینید و به منظور پرهیز از گرفتار شدن در دومینو جدیدی از بحران خودساخته پیرامون توسعه برنامه هسته ای ایران، ترمز تشدید تنش با ایران را بکشد می تواند از فرصت های به وجود آمده در منطقه برای رسیدن به توافق هسته ای و رفع تحریم های ایران، بازگرداندن ثبات به منطقه غرب آسیا و البته پایان دادن به تنش در سوریه و لبنان استفاده کند.
شاید وقت آن فرا رسیده که «کایا کالاس» مسئول جدید سیاست خارجی اتحادیه اروپا با مرور دقیق مجموعه تحولات رخ داده در این منطقه در حداقل سه دهه اخیر به این نتیجه برسد که آنچه تمام بازیگران این منطقه تجربه کرده و هرکدام در بازه های زمانی متفاوت با تبعات آن دست و پنجه نرم کرده و می کنند این است که تنها راه برای تامین بلندمدت منافع، تن دادن به راهبرد برد – برد است. تلاش برای حذف یک یا چند بازیگر از معادله های منطقه ای محتوم به شکست به قیمت تداوم بی ثباتی در این منطقه خواهد بود.