گروه استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - اعظم سالار: نامش یدالله حاجی علیان است. نویسنده، پژوهشگر و مجری رادیو و نمایشنامه‌نویس مهدی‌شهری که همه در استان سمنان او را می‌شناسند. متولد خرداد سال ۴۴ است یا آنطور که می‌گوید: چهارم گوجو روز (اشتونده بساته تن) خودسازی سال ۳۳۶۴ سنگسری!
تاکنون در چند حوزه فرهنگی فعالیت داشته و تقریباً هر چه کتاب درباره فرهنگ و ضرب المثل‌ها و آاداب و رسوم ایل سنگسر در استان پیدا می‌شود را یا او نوشته یا به نوشتنش کمک کرده است. مردی علاقمند به فرهنگ فولکلور که ۳۵ سال سابقه فعالیت خبرنگاری نیز در صدا و سیما دارد.
به مناسبت شب یلدا به سراغ یدالله حاجی علیان می‌رویم تا هم درباره کتاب رسوم شب یلدای ایل سنگسر صحبت کند و هم برای ما درباره رسوم این ایل در بلندترین شب سال بگوید. در ادامه مشروح این مصاحبه را می‌خوانید.
- قدری درباره کارهایی که کرده‌اید بگویید تا مخاطبان ما با شما بیشتر آشنا شوند.
من ۴۰ سال سابقه پژوهش در این استان دارم و ماحصل آن نشر مکتوباتی بوده که دو جلد کتاب مشترک با چندین نویسنده ایرانی و خارجی و هفت جلد کتاب در خصوص فرهنگ سنگسری است بر اساس کتاب‌هایم سه فیلم مستند از سوی شبکه مستند سیما ساخته شده و ده‌ها پایان‌نامه ارشد و دکترا بر اساس کتاب‌هایم نگارش شده‌اند.
در حوزه ثبت معنوی بیش از ۱۰ اثر معنوی ایل سنگسری همچون، تقویم سنگسری، گوت، آرشه، چیکو و چندین هیأت مذهبی را به ثبت رسانده‌ام. پژوهش‌های زیادی در فرهنگ سنگسری انجام دادم که در قالب برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی هم پخش شده است. از سه سال پیش تاکنون دوره‌هایی آموزش زبان سنگسری برای کودکان و نوجوانان پنج تا ۱۵ ساله هم برگزار کرده‌ام.
کتاب‌های پژوهشی که تاکنون از من منتشر شده «نوروئی نومزه ای اسنک یا همان نامزد نوروز، شب یلدا یا همان نَ نَ متابی اسنک، هم پشه‌ای میا به نام قصه‌های که پدرم می‌گفت، ضرب المثل‌های سنگسری، عجوک بجوکی اسنک، تقویم سنگسری، چوکر خونه یا خانه‌ای برای بازی هستند.
- درباره علاقمندی به نوشتن بگویید.
من از دوران راهنمایی با نوشتن انشا برای بسیاری از هم کلاسی‌هایم برای اولین از به هم پیوستن واژها و معانی خاص لذت می بردم به طوری که هیچ وقت برای خودم انشا نمی‌نوشتم. معلم انشای ما این موضوع را می‌دانست که من چقدر علاقمند هستم و حتی به من می‌گفت تا انشای دیگران را تصحیح کنم و نمره بدهم! یک سال معلم ما عوض شد فردی آمد و مرا غافلگیر کرد و اعلام داشت که انشایم را بخوانم من هم از روی دفتر سفید شروع به خواندن کردم وقتی فهمید مرا توبیخ کرد و مجبور شدم انشایی بنویسم و او مرا به شدت تشویق به نوشتن کرد و این علاقه را تا امروز دارم.
- چطور سوژه‌های نوشته‌هایتان را پیدا می‌کنید؟ و چطور می‌نویسید؟
من بیشتر نوشته‌هایم پژوهش در فرهنگ فولکلور قوم سنگسر است و خوشبختانه فرهنگ بکر این قوم به حدی جای کار دارد که هر واژه‌ای از عموم مردم می‌شنوم برایم جذاب است و به عنوان یک ایده به آن می‌نگرم و به پژوهش در آن می‌پردازم و خوشبختانه نتایج خوبی هم تاکنون از این پژوهش‌ها گرفتم. در گذشته به علت اینکه کار خبری که می‌کردم کمتر بود، شب‌ها می‌نوشتم ولی بعد از بازنشستگی هر موضوعی را شروع کنم تمام وقت می‌نشینم و می‌نویسم تا زمانی که دیگر توان نوشتن نداشته باشم البته به لحاظ جسمی!
- تحقیق شما برای نوشتن کتاب‌ها چگونه است؟
بستگی به موضوع و منابع موجود دارد مثلاً برای تقویم سنگسری بیش از ۱۰ سال وقت گذاشتم برای بعضی از کتاب‌هایم سال‌ها وقت صرف کردم البته هنوز هم چندین کتاب پژوهشی دارم که سال‌ها است شروع کردم و ادامه دارد و اینکه چه زمانی تمام شود هم مشخص نیست!
پژوهش بر روی فرهنگ فولکلور سنگسری تفاوت‌هایی دارد. برای مثال منابع اینترنتی و مکتوب بسیار کم است در نتیجه کار قدری دشوار می‌شود البته از مطالب دیگر پژوهشگران سنگسری کمک می‌گیرم اما باید تاکید کرد که در فرهنگ قوم سنگسر عجایب زیاد است که من در بسیاری موارد خودم متعجب می‌شوم که چطور برخی از اینها به دست فراموشی سپرده شده علیرغم اینکه هنوز جذابیت دارند.
- برنامه آتی شما چیست؟
قبل از پاسخ بگویم که متأسفانه در کشور ما به پژوهشگران و نویسندگان و در یک کلام به اهل فکر توجه کمتری می‌شود امیدوارم روزی برسد که این قشر سازنده فرهنگ با فراغ بال بنویسند. اما سوال؛ چندین کتاب برای چاپ دارم که اگر مشکل مالی آنها حل شود چاپ می‌کنم و پژوهش‌های زیادی در برنامه آینده دارم. ناگفته‌های فرهنگ قوم سنگسر را حریصانه جمع آوری و ضبط می‌کنم تا خودم و یا بعد من دیگران مکتوبش کنند.
کتاب (چوکر خونه) خانه‌ای برای بازی که یادگاری از ایران باستان در فرهنگ قوم سنگسر کتاب (ضرب‌المثل‌های سنگسری) شامل ۵۰۰ مثل از فرهنگ قوم سنگسر کتاب (نورویی نومزه ای اسنک) قصه نامزد نوروز / یادگاری از ایران باستان در فرهنگ قوم سنگسر است کتاب (عجوک بجوکی آسنک) قصه عجیب و قریب بودن ۲۸ روز آخر سال در تقویم سنگسری یادگاری از ایران باستان و کتاب (شب یلدا) نَ نَ متابی اسنک / هفت قصه عاشقی در فرهنگ قوم سنگسر را چاگ کرده‌ام.
کتاب (هم پشه‌ای میا) قصه‌هایی که پدرم می‌گفت / به دو شیوه نظم و نثر و با سه زبان سنگسری، فارسی و انگلیسی به همراه ۲۰۰ واژ اصیل سنگسری و ۳۰۰ عکس از پدران آسمانی که برای فرزندان خود قصه می‌گفتند نگارش شده است و کتاب (تقویم سنگسری) یکی از تقویم‌های به جامانده از ایران باستان به همراه انواع گاه شماری‌های موجود در جهان و ثبت این اثر معنوی دیگر کتاب‌های من است.
- به یلدا برسیم درباره کتابتان بگویید که موضوع آن یلدا در ایل سنگسر است.
کتاب شب یلدا شامل هفت قصه عاشقی در فرهنگ قوم سنگسر که هر یک از این قصه دارای ویژگی‌های خاص خودش را دارد به همراه بیان فلسفه شب یلدا که در بین قوم سنگسری به شب چله معروف است این کتاب از سوی انتشارات حبله رود به چاپ رسیده است.
شب یلدا یا شب چله در فرهنگ سنگسری از این قرار است. سنگسری‌ها همانند دیگر ایرانیان شب یلدا که طولانی‌ترین شب سال است را با شادی به سر می‌کنند. یلدا واژه‌ای سریانی است که به زبان تازی تولد و میلاد و به زبان پارسی زایش است و آخرین شب پاییز و نخستین شب زمستان و یا درازترین شب سال و فردای آن شب آغاز چله بزرگ زمستان است.
سنگسری‌ها معتقد هستند که باید پاسی از شب را بیدار بماند تا روشنایی روز که نماد آن خداوند است بر ظلمت شب که نماد شیطان است فائق آید و نور جایگزین ظلمت شود چون پس از شب یلدا روزها کم کم بلند و شب‌ها کوتاه می‌شوند و آن را چیرگی روشنایی بر تاریکی و تباهی و پیروزی اهورامزدا بر اهریمن به شمار می‌آوردند.
- یعنی با تقویم سنگسری هم ارتباط دارد؟
شب «یلدا» نخستین شب زمستان یا شب پایانِ ماه آذر (آغاز چله زمستان در تقویم سنگسری است) بلندترین شب سال است و بخاطر طولانی شدن شب مهرپرستان گمان داشتند که دیگر خورشید از افق (مشرق) سر بر نخواهد آورد بدین خاطر مهر پرستان چون دیدند فردای آن روز با وجود درازی شب باز خورشید سر برآورد از این رو آن روز را زادروز مهر پنداشتند و جشن گرفتند و این جشن را ناتالیس انویکتیوس یعنی جشن خورشید دادگری نامیدند. همچنین نویسندگان و سرایندگان اشعار بلندی زلف یار و سیاهی خال رخسار و درازی دوری‌های دلدار را به شب یلدا وصل می‌کنند و سنگسری‌ها هم موی سیاه دخترکان را به شب تاریک و بلندای زلف را به طولانی شدن شب می‌دانند و در این شب مراسم (یلدایی) بر پا می‌کنند.
- از رسوم هم بگویید.
(یلدا برون) بردن یلدایی از رسوم است. در فرهنگ سنگسری شب یلدا رسم بر این است که خانواده داماد برای خانواده عروس در سال اول آشنایی هفت دست لباس‌های گرم زمستانی اعم از چادر محلی (سگی را)، دستمال پشمی (پشود سمال)، روسری ابریشمی (مکنه)، پیراهن ابریشمی سوزن دوزی شده (کژین شوی) و کت و دامن از جنس ترمه (تیرمن کت و دامن) به همراه انواع کفش شامل چکمه چرمی، کفش کژین، دمپایی پارچه‌ای برای عروس و پارچه‌هایی برای تمامی اعضای خانواده عروس تهیه کرده و به همراه هفت نوع میوه‌های فصل و هفت نوع میوه‌های صندوقی و هفت نوع خُشکبار و تنقلات و هفت نوع ظروف چینی، مسی و کریستال را می‌آورند و عروس به همراه مادرش هفت نوع غذا تهیه کرده و دو خانواده با هم میل می‌کنند سپس حافظ و اشعار امیری، کتولی مازنی و سنگسری را می‌خوانند و آسنک های محلی را بازگو می‌کنند و به مشکلات یکدیگر واقف می‌شوند و به دنبال چاره‌ای برای رفع آن هستند.
فلسفه (اسنگ مونگ و خُر) یکی از قصه‌های که از ایران باستان نزد سنگسری‌ها حفظ شده آسنک (مونگو خور) شب یلدا است. در باور ایرانیان در گذشته دور (ایران باستان) خورشید تشبیه به مرد می‌شد و هر چیزی که به قدرت و ابُهت مردانگی ربط داشت به خورشید اطلاق می‌شد.
سنگسری‌ها به خورشید (خرُ) می‌گویند که این نوع نگرش بازمانده از فرهنگ و زبان باستانی ایرانیان است و در قصه‌های ایرانی به جای مانده خورشید را مرد تلقی می‌کنند و به آن جامه مردانه می‌پوشانند برعکس در فرهنگ ایرانی امروز که خورشید را خانم جلوه می‌دهند و ماه را مرد می‌پندارند ولی در فرهنگ گذشته ایران باستان ماه زن بود و سنگسری‌ها نیز به ماه (مُنگ) که سنبل لطافت زنانه و زیبایی است قلمداد می‌کردند و دختران زیبا رو را به (مای شوی چارده) یعنی ماه شب چهارده که قرص کامل هم از نظر زیبایی و هم از نظر دایره‌ای کامل بودن و همه وجودش در دید عموم قرار دادن است، می‌پندارند و شب یلدا که طولانی‌ترین شب سال است را به دختری با موهای سیاه بلند تشبیه می‌کنند و بلندی این شب را به عاشقی ماه با خورشید می‌دانند و این قصه بر پایه این باور سینه به سینه از گذشته برایمان به یادگار مانده است.
- استقبال از کتاب اسنک شب یلدا بعد از انتشار چگونه بود؟
خوشبختانه استقبال از کتاب‌هایم خیلی خوب بوده و اکثر کتاب‌هایم کمیاب شده و در بازار نیست به ویژه کتاب شب یلدا که حتی برای خودم هم یکی نمانده است چون آخرین کتابم را هم به امانت دادم البته به شرط برگشت!
- چه مشکلاتی برای نوشتن این کتاب و دیگر آثارتان دارید؟
مشکلی برای نوشتن کتاب‌هایم ندارم بلکه مشکل در هزینه چاپ کتاب‌ها است که سرسام آور شده و برای ما دشوار است.
∎