نگارش درباره توضیح لغات قرآن از قرن اول هجری بین مسلمانان مرسوم بوده اما می‌توان گفت «المعجم» جدیدترین و جامع‌ترین کتاب‌ها در زمینه شرح لغات قرآن کریم است. این اثر یکی از افتخارات علمی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی و مورد وثوق اندیشمندان مسلمان است.نخستین جلد المعجم در سال ۱۳۷۷ توسط بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی منتشر شد. تاکنون ۵۰ جلد از المعجم به چاپ رسیده و پیش‌بینی می‌شود شمارمجلدهای آن به عدد۷۵برسد.این کتاب به زبان عربی تألیف شده وتاکنون افتخارات بسیاری کسب کرده است. درسال۱۴۰۲چهار جلد آن درمراسم مختلف و علمی آستان قدس باحضور آیات عظام و تولیت معزز آستان قدس رضوی رونمایی شده است.
ویژگی‌های علمی المعجم
حجت‌الاسلام محمدحسن مؤمن‌زاده درباره زمینه شکل‌گیری تألیف المعجم می‌گوید: «قبل از تأسیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی، فیشهایی از مباحث لغوی تفسیر تبیان شیخ طوسی توسط استاد واعظزاده خراسانی جهت تدوین یک مجموعه لغوی درباره قرآن آماده شده بود. با تأسیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی و تشکیل گروه قرآن، آن فیشها به گروه قرآن منتقل و مباحث دیگری اعم از مباحث غریب‌القرآن و نکات بلاغی و تفسیری، فیش‌برداری و به آنها اضافه شد. این فیشها، مواد اولیه کتاب را تشکیل می‌داد.قبل از تکمیل این فیشها، دو کار دیگر توسط سرپرست بنیاد انجام شد؛ مرحله اول، گردآوری منابع و گزینش بهترین مطالب برای چاپ و...؛ و مرحله دوم، گزینش افرادی بود که از عهده کار برآیند و بتوانند پس از آموزش، مطالب موردنظر را از کتاب‌های مختلفی که درباره قرآن نوشته‌شده استخراج و مواد اولیه این کتاب را تهیه کنند. پس از این دو مرحله و تهیه فیشها به مقدار کافی، کار تألیف کتاب آغاز شد. چند نوبت هم ترتیب مباحث و کیفیت تنظیم مطالب تغییر پیدا کرد تا به آنچه اکنون شاهد آن هستیم انجامید. کارهای مقدماتی این کتاب حدود ۱۰ سال با یک گروه ۲۰ نفره زمان برد که در این مدت با دانش و معلومات و تبحری که آیت‌ا... واعظزاده خراسانی داشتند کتاب‌های لغت و تفسیری لازم و کتاب‌های علوم قرآنی یا آثاری که به بحث خاصی از مباحث قرآن پرداخته است برای این کار انتخاب شد.
۱۰ سال تهیه منابع
اکثر کتاب‌ها در دسترس نبود و زمان زیادی صرف شد تا این کتاب‌ها را از نمایشگاه‌ها، کتابخانه‌ها و دیگرمراکز جمع‌آوری کنند. در ضمن تهیه منابع کار فیش‌برداری هم انجام می‌شد. فیش‌برداری و تهیه منابع و تدوین نقشه وچهارچوب اصلی کتاب که به چه سبک و سیاق و روشی این کار انجام شود؛ حدود ۱۰سال زمان برد. در این ۱۰سال حدود ۵۰۰ هزار فیش جمع‌آوری شد. «پس از ۱۰ سال کارهای مقدماتی، نوبت به تألیف کتاب رسید. چندین‌بار طرح کتاب عوض شد تا این‌که به شکل حاضر تحقق پیدا کرد و نخستین جلد از این کتاب در دهه ۷۰ منتشر شد. زمانی که نخستین جلد چاپ شد، یکی از مراجع قم در جمع همکاران بنیاد گفتند که تاکنون بنیاد هزار عنوان کتاب به چاپ رسانده؛ ولی بیت‌الغزل و گل سرسبد آنها کتاب المعجم است. ایشان گفت تقاضا می‌کنم این کتاب در تیراژ بالا چاپ و به سفارتخانه‌های ایران در کشورهای اسلامی ارسال شود؛ سفرای ایران در دنیا به علمای شیعه و سنی این کتاب را هدیه کنند تا علما و دانشمندان بلاد اسلامی بدانند که در سایه جمهوری اسلامی چه کار عظیمی پایه‌گذاری شده است. در ده‌ها کشور اسلامی این کتاب موجود و جای خود را باز کرده است؛ علمای اسلامی با چشم اکرام به این اثر نگاه می‌کنند و یکی از منابع مهم برای فهم اعجاز و معارف قرآن است.»
به ترتیب حروف الفبا
پژوهشگر قرآنی آستان قدس رضوی در ادامه به شیوه نگارش کتاب اشاره کرده و اضافه می‌کند: «مؤلف در این کتاب، لغات قرآن را به ترتیب حروف الفبا چینش کرده و شرح هر لغت را در چهار بخش ارائه می‌دهد؛ ابتدا توضیحی کوتاه پیرامون ساختار لغت و تعداد کاربرد آن در سوره‌های مختلف قرآن گزارش می‌کند. سپس معنای واژه در منابع لغوی ــ به ترتیب تاریخ تألیف ــ ارزیابی می‌شود.بعد از آن، نظرات مفسران گوناگون ــ از صدر اسلام تا زمان معاصر ــ درباره آن واژه آورده می‌شود و سپس از وجه ادبی به تحلیل واژه و ریشه‌شناسی آن و تبیین معنای حقیقی و مجازی آن می‌پردازد و در بخش آخر که مهم‌ترین بخش است، کاربردهای قرآنی آن واژه براساس تدبر و تحلیل اطلاعات توسط نویسنده به خواننده ارائه می‌شود. به‌این‌ترتیب پژوهشگر قرآنی از مراجعه به سایر کتاب‌های لغت بی‌نیاز می‌شود.درواقع این کتاب فراتر از یک کتاب لغت و به‌نوعی مجموعه‌ای از معارف قرآنی است؛ لذا به همین سبب به پیشنهاد حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای عنوان «الموسوعه القرآنیه الکبرى» به‌عنوان آن افزوده شده است.»
المشارکون فی هذا المجلد
مؤمن‌زاده به برخی ویژگی‌های منحصربه‌فرد علمی این اثر اشاره کرده و می‌گوید: «منابع و مأخذ استفاده شده در تحقیق این اثر بسیار دقیق انتخاب شده است.همکاران آیت‌ا...واعظزاده جمعی ازفضلای حوزه علمیه خراسان وتنی چند ازاستادان زبان عرب و عربزبانها بودند که در بخشهای جمع‌آوری نصها و تصحیح آنها، ترجمه بعضی از متون فارسی، ویرایش ادبی بخشهای اصول لغوی و استعمال قرآنی و تحقیق در بعضی از قسمتهای کتاب همکاری می‌کردند.نام هریک ونقش آنها، درمقدمه جلد اول آمده است. علاوه بر این، در صفحه قبل از مقدمه وفهرست همه مجلدات، اسامی اعضای گروه با عنوان «المشارکون فی هذا المجلد» ذکر شده است.»
از برکات امام علی بن موسی‌الرضا(ع)
وی با بیان این‌که در المعجم مهم‌ترین تفاسیر لغوی و بلاغی که حاوی بخش عظیمی از لغات قرآن بوده‌اند به‌عنوان منابع مهم معرفی شده‌اند، می‌گوید: «در المعجم خصوصیات وتفاوتهای هر یک از این تفاسیر و مزایای هریک بیان شده است». مومن‌‌زاده بیان می‌کند: «هدف ازتألیف کتاب،ایجاد یک دایره‌المعارف درباره قرآن است که دارای مطالبی درباره غریب‌القرآن،مفردات القرآن، متشابه‌القرآن، معانی القرآن و جنبه‌های دیگر مربوط به فصاحت و بلاغت و اعجاز قرآن باشد؛ لذا این کتاب را از جهتی می‌توان جزو کتاب‌های غریب القرآن یا مفردات قرآن شمرد و از جهت دیگر، جزو کتاب‌های اعجاز قرآن.»
وی می‌افزاید: «این کتاب، دایره‌المعارفی جامع و تحقیقی درباره قرآن است که همه مزیتهای کتاب‌های متقدمان و متأخران را به همراه مطالبی نو و ابتکاری دربر دارد. تاکنون کتابی جامع و تحقیقی درباره قرآن با این وسعت و عظمت در دنیای اسلام به رشته تحریر درنیامده است و این از برکات امام علی بن موسی‌الرضا(ع) است که بنیاد پژوهش‌های اسلامی، وابسته به آن آستان مبارک است. با انتشار بعضی از مجلدات این کتاب، گوشهای از اهمیت کتاب و تلاش خستگیناپذیر خادمین به ساحت مقدس قرآن آشکار شده است.»
سرآمد آثار قرآنی آستان قدس رضوی
مؤمن‌زاده، اثر استاد خود را سرآمد آثار قرآنی آستان قدس رضوی دانسته و می‌گوید: «در دنیای اسلام از زمان نزول قرآن تا الان چنین اثر جامعی که به همه ابعاد معارف قرآنی از لغت و اعجاز و... بپردازد وجود نداشته است.»
وی می‌افزاید: «هدف از تألیف کتاب این بوده که برای استادان تفسیر در دانشگاه و در حوزه‌ها و دانشجویانی که رشته دکترای علوم قرآنی می‌خوانند و طلابی که سطح بالای حوزه می‌گذرانند و می‌خواهند که از معارف قرآن به‌صورت عمیق مطلع شوند منبعی معتبر تهیه شود. این کتاب جای خود را در محافل علمی بازکرده و در خارج از کشور بیشتر از داخل کشور شناخته شده است؛ لذا می‌توانیم ادعا کنیم از زمان نزول قرآن تابه‌حال کتاب‌های زیادی در زمینه تفسیر لغت و علوم قرآنی و جنبه‌های مختلف اعجاز قرآن نوشته شده ولی کتابی به این وسعت و این جامعیت وجود ندارد. این اثر سرآمد همه کارهای قرآنی شده است. دلیلش هم این است که بیش از ۱۰۰ عنوان کتاب لغت و ده‌ها تفسیر در این کتاب استفاده شده و نظریات مفسران مهم و صاحب عنوان از شیعه و سنی استفاده شده به‌نحوی‌که می‌توان گفت در هر واژه قرآنی هر احتمال معنایی که وجود داشته باشد. اگر شما در حوزه آثار مکتوب، همه آثار قرآنی را بررسی کنید گل سرسبد همه این کتاب‌ها المعجم است.»
استقبال الازهر از کتاب المعجم
این پژوهشگر علوم قرآنی ادامه می‌دهد: «مرحوم استاد واعظزاده در اوایل نظرش این بود که رئیس دانشگاه الازهر بر این کتاب تقریظ بنویسد اما وی گفته بود این یک کتاب طولانی خواهد بود و من نمی‌توانم بگویم که جلدهای آخر آن چگونه خواهد بود؛ زیرا عمر من وفا نخواهد کرد اما بعدها که ۳۰ جلد آن منتشر شد، الازهر عظمت این کتاب را دریافت. آنها به بنیاد نامه نوشتند و تقاضا کردند بنیاد چندین دوره برای آنها ارسال کند. در هندوستان نیز دانش‌پژوهان و محققان قرآنی دو، سه سال قبل کنگره عظیمی برگزار و المعجم را به‌عنوان کتاب برتر قرآنی معرفی کردند. حتی یک نفر پیدا شد که اعلام کرد من حاضرم چند دوره از این کتاب را با هزینه شخصی چاپ کنم و در اختیار کتابخانه‌های هند قرار دهم.به این ترتیب برخلاف نظر بعضی که می‌گفتند شیعه برای مطالعات اسلامی کاری نکرده نشان دادیم که شیعه می‌تواند و این یک نمونه برجسته از کار شیعی است».
کتابی برای تقریب مذاهب اسلامی
این پژوهشگر علوم اسلامی این اثر علمی را مبنای تقریب مذاهب دانسته و می‌گوید: «استاد واعظزاده که بنیان‌گذار تالیف این کتاب است حدود ۱۰ سال ریاست سازمان تقریب مذاهب اسلامی رابر‌عهده داشت و با علمای بلاد اسلامی آشنا بود. خاطرم هست وقتی این کتاب به علمای تقریبی جهان اسلام معرفی شد، ازعظمت علمی آن متعجب شدند.کتاب می‌تواند محوروحدت وتقریب باشد زیرا در آن یک مورد توهین به اهل‌سنت دیده نمی‌شود، مانند کارهایی که مرحوم شیخ طوسی و شیخ طبرسی انجام دادند ما پیرو راه آنان بودیم و آرای شیعه و سنی را آورده‌ایم. به همین دلیل این کتاب سرمایه‌ای برای تقریب شده است.علمای مسلمان اگر بتوانند از نظر فکری به هم نزدیک شوند اثر مثبتی بر پیروان آنان می‌گذارد و مانع بسیاری از جنگ‌های داخلی جهان اسلام و تکفیرهای داخلی از تندروهای شیعه و سنی می‌شود».
آیت‌ا... شیخ محمد واعظزاده خراسانی کیست؟
شیخ ذوالفنون و صاحب سرّ آیت‌ا... بروجردی
آیت‌ا... محمد واعظزاده خراسانی میان اهل‌علم به فقیه وحدت معروف است. شخصیت علمی او در حوزه‌های مختلفی تعریف شده بود. از این‌رو در زمان حیات مورد وثوق اندیشمندان مسلمان در حوزه‌های مختلف علوم انسانی بود. او که از شاگردان زعیم حوزه‌های علمیه شیعه؛ آیت‌ا...العظمی بروجردی بود، یکی از مؤثرترین چهره‌های تقریب مذاهب اسلامی در سده اخیر به شمار می‌رود. گرچه چهره تقریبی آیت‌ا... بیش از سایر وجوه شخصیتی او مورد توجه اندیشمندان جهان اسلام واقع شده است و از آقای واعظزاده شخصیتی فرامذهبی و فراملی ساخته اما نمی‌توان از سایر فعالیت‌های علمی آن فقیه فقید چشم‌پوشی کرد. برای معرفی بهتر پژوهشگر فرهیخته آستان قدس رضوی و خدماتی که به جهان اسلام داشته است، مروری بر زندگی و شخصیت آیت‌ا... واعظزاده خراسانی خواهیم داشت.
در تکاپوی علم و اندیشه
آیت‌ا...محمد واعظزاده خراسانی در ۲۵ خرداد ۱۳۰۴ شمسی در خانواده‌ای دینی و دوستدار ائمه اطهار(ع) چشم به جهان گشود، او را محمد نامیدند. پدر او مشهور به حاج شیخ مهدی واعظ‌خراسانى از خطباى بنام مشهد و از خاندان صاحب‌نام علم و وعظ بود. در سن پنج ــ شش سالگی براى فراگیرى قرآن وارد مکتب‌خانه شد و بعد از مدتى به دبستان رفت. وی در اواخر سلطنت رضاخان، پس از حادثه مسجد گوهرشاد به همراه پدر، راهی نجف اشرف شد و زمانی که ۱۴سال بیشتر نداشت، تحصیلات حوزوى را شروع و طى اقامت سه ساله دروس مقدماتى (صرف، نحو و منطق) و مقدارى از کتاب «مطول» و شرح لمعه را فراگرفت. واعظزاده در سال ۱۳۲۱ به ایران بازگشت و تحصیلات خود را از سال۱۳۲۸ در حوزه علمیه مشهد ادامه داد. این حضور با خروج حوزه علمیه مشهد از رکود حاصل از قیام گوهرشاد مصادف بود. شیخ محمد واعظزاده در اواخر تابستان ۱۳۲۸ راهى قم شد و ۱۱ سال در حوزه علمیه قم مشغول تحصیل شد، در طول این مدت وی در درس خارج فقه، اصول و رجال آیت‌ا... بروجردى و بیش از ۹ سال نیز در درس خارج آیت‌ا... گلپایگانى شرکت کرد. همچنین در درس آیت‌ا... سیدمحمد حجت کوه‌کمرى نیز حاضر می‌شد. شیخ در این دروس با آیت‌ا... سیدعلى سیستانى (مرجع تقلید بزرگ شیعیان مقیم عراق) هم‌بحث شد. این مفسر قرآن مدتى نیز در درس خارج (خیارات و مکاسب) آیت‌ا... سیدصدرالدین صدر شرکت کرد. به درس خارج اصول امام (از اول استصحاب تا پایان اصول) در مسجد محمدیه و دروس دیگر (غیر از فقه و اصول) همچون امور عامه «شفا» را نزد علامه محمدحسین طباطبایی آموخت و در درس‌هاى خصوصى ایشان درباره فلسفه و رد مارکسیسم شرکت داشت.
حضور در دانشگاه فردوسى مشهد
یکى از پربارترین دوره‌هاى زندگى این عالم بزرگ جهان اسلام، حضور در دانشگاه فردوسى مشهد براى تدریس است. او در سال خورشیدی در دانشگاه فردوسى دعوت به کار شد. او با تشویق آیت‌ا... دکتر بهشتى، در دانشکده معقول و منقول (الهیات و معارف اسلامى) به تدریس مشغول شد. چندى هم در دانشگاه علوم اسلامى رضوى، دانشگاه تربیت‌مدرس و دانشکده الهیات تهران تدریس کرد. آغاز اشتغال رسمى و دائمى شیخ در دانشگاه با درس تفسیر همراه بود و این درس تا سال۱۳۷۵ هـ . ش همواره ادامه داشت.
در مدتى که در دانشگاه مشغول تدریس بود، در دوره کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکترا سوره حمد و بقره و بخشى از سوره آل‌عمران و نیز سوره‌هاى قصار راتدریس کرد، اوعلاوه بردانشگاه فردوسی در سایر دانشگاه‌ها نیز به تدریس تفسیر قرآن پرداخت.
شیخ وحدت
آیت‌ا...واعظزاده خراسانی نامی آشنا در حوزه تقریب مذاهب اسلامی است. کمتر کسی است که این نام بلندآوازه تقریبی را نشنیده باشد و خدمات ارزنده او را در عرصه وحدت اسلامی یاد نکند.حجت‌الاسلام محمدحسن مؤمن‌زاده درباره این شخصیت جهانی تقریب گفت: آیت‌ا... واعظزاده خراسانی، صاحب سرّ آیت‌ا... بروجردی بود. او یکی از افرادی بود که از دیرباز در حوزه تقریب فعالیت داشت. پس از انقلاب نیز از سوی رهبرمعظم‌انقلاب به‌عنوان دبیرکل مجمع تقریب مذاهب اسلامی منصوب شد و حدود ۱۰سال با دیدگاه و نظریات خاصی در این منصب خدمت کرد. مؤمن‌زاده ادامه داد: آیت‌ا... واعظزاده صاحب نظریات خوبی در حوزه تقریب بود و برای ایجاد وحدت مطالعات گسترده‌ای داشت ازهمین‌رو مباحث علمی وعقیدتی اهل‌سنت رابه‌خوبی می‌شناخت. این ایده آیت‌ا... واعظزاده در ادامه تفکرات و اقدامات مرحوم آیت‌ا... بروجردی در تقویت دارالتقریب مصر بود. فعالیت‌های علمی وعملی مرحوم واعظزاده به‌اندازه‌ای بود که ایشان به «شیخ تقریب» در بین مسلمانان مشهور شد.وی با بیان این‌که خدمات آیت‌ا... در این حوزه موجب شد تا ایشان به چهره‌ای بین‌المللی تبدیل شود، به دیدگاه علمای اهل‌سنت به آیت‌ا... واعظزاده اشاره کرد و گفت: اهل‌سنت نگاه مثبتی به شخصیت علمی و تقریبی استاد واعظزاده داشته و دارند. من شاهد بودم که علمای مطرح اهل‌سنت از داخل و خارج برای ملاقات ایشان می‌آمدند و در حوزه تقریب با استاد تبادل‌نظر می‌کردند. گرچه نام آیت‌ا... واعظزاده خراسانی با وحدت گره‌خورده است اما مهم‌ترین بعد شخصیت علمی او که بر سایر وجوه شخصیتی شیخ سایه افکنده و آن وجوه را پرورش می‌داد، علاقه و آگاهی به مباحث قرآنی و قرآن‌پژوهی بود.
اثری منحصربه‌فرد در حوزه قرآن‌پژوهی
دکتر علی‌جان سکندری، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی درباره گرایش‌های قرآنی استاد واعظزاده گفت: من در سال‌های پایانی دهه۶۰ به شاگردی استاد در دانشگاه فردوسی مفتخر شدم و سپس از اوایل دهه ۸۰ در بنیاد تا زمان ارتحال در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی از دیدگاه‌های علمی، قرآنی و سیاسی استاد بهره بردم. روحیه پژوهش و تحقیق ایشان برای من خیلی آموزنده بود، دقت، حوصله و پشتکار استاد بی‌نظیر بود. ساعت هشت شروع به‌کار می‌کرد تا هراز پشت میز کار بلند نمیشد. وی افزود: از دیگر جلساتی که در زمینه تفسیر قرآن فعالیت می‌کرد و استاد واعظزاده از آن جلسات بهره‌مند می‌شد، می‌توان به جلسات کانون نشر حقایق اسلامی اشاره کرد. مرحوم محمدتقی شریعتی مؤسس این کانون، شب‌های شنبه برای حاضران درس تفسیر می‌گفت. استاد واعظزاده در بیشتر جلسات مرحوم محمدتقی شریعتی تا سال ۱۳۲۸ وزمان هجرت به قم، شرکت می‌کرد و پس از مراجعت از قم به مشهد، در سال ۱۳۳۹ش،باردیگربه کانون می‌رفت وگاهی به‌جای مرحوم شریعتی، تفسیر می‌گفت که موردپسند ایشان نیز بود.دکتر سکندری درباره ورود شیخ به دنیای پژوهش‌های قرآنی گفت: استاد واعظزاده پس از فراگیری دروس عالی حوزوی و دریافت اجتهاد و اجازه روایی از مراجع تقلید و استادان برجسته حوزه علمیه نجف، قم و مشهد و بهره‌مندشدن از خرمن پر فیض دروس تفسیر قرآن، خود مشغول تدریس درحوزه ودانشگاه شد و سال‌های متمادی به‌عنوان استاد در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد مشغول تدریس بود. کتاب «المعجم فی فقه لغه القرآن و سرّ بلاغته» که زیر نظر وی در گروه قرآن بنیاد پژوهش‌های اسلامی در دست تألیف بود، تاکنون ۵۰ جلد ازآن چاپ شده است.وی ادامه داد: ازاستاد واعظزاده بیش از۱۶ اثر علمی به‌یادگارمانده که معجم قرآنی ایشان را می‌توان اثری منحصربه‌فرد در حوزه قرآن‌پژوهی دانست.
ویژگی‌های علمی المعجم
حجت‌الاسلام محمدحسن مؤمن‌زاده درباره زمینه شکل‌گیری تألیف المعجم می‌گوید: «قبل از تأسیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی، فیشهایی از مباحث لغوی تفسیر تبیان شیخ طوسی توسط استاد واعظزاده خراسانی جهت تدوین یک مجموعه لغوی درباره قرآن آماده شده بود. با تأسیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی و تشکیل گروه قرآن، آن فیشها به گروه قرآن منتقل و مباحث دیگری اعم از مباحث غریب‌القرآن و نکات بلاغی و تفسیری، فیش‌برداری و به آنها اضافه شد. این فیشها، مواد اولیه کتاب را تشکیل می‌داد.قبل از تکمیل این فیشها، دو کار دیگر توسط سرپرست بنیاد انجام شد؛ مرحله اول، گردآوری منابع و گزینش بهترین مطالب برای چاپ و...؛ و مرحله دوم، گزینش افرادی بود که از عهده کار برآیند و بتوانند پس از آموزش، مطالب موردنظر را از کتاب‌های مختلفی که درباره قرآن نوشته‌شده استخراج و مواد اولیه این کتاب را تهیه کنند. پس از این دو مرحله و تهیه فیشها به مقدار کافی، کار تألیف کتاب آغاز شد. چند نوبت هم ترتیب مباحث و کیفیت تنظیم مطالب تغییر پیدا کرد تا به آنچه اکنون شاهد آن هستیم انجامید. کارهای مقدماتی این کتاب حدود ۱۰ سال با یک گروه ۲۰ نفره زمان برد که در این مدت با دانش و معلومات و تبحری که آیت‌ا... واعظزاده خراسانی داشتند کتاب‌های لغت و تفسیری لازم و کتاب‌های علوم قرآنی یا آثاری که به بحث خاصی از مباحث قرآن پرداخته است برای این کار انتخاب شد.
۱۰ سال تهیه منابع
اکثر کتاب‌ها در دسترس نبود و زمان زیادی صرف شد تا این کتاب‌ها را از نمایشگاه‌ها، کتابخانه‌ها و دیگرمراکز جمع‌آوری کنند. در ضمن تهیه منابع کار فیش‌برداری هم انجام می‌شد. فیش‌برداری و تهیه منابع و تدوین نقشه وچهارچوب اصلی کتاب که به چه سبک و سیاق و روشی این کار انجام شود؛ حدود ۱۰سال زمان برد. در این ۱۰سال حدود ۵۰۰ هزار فیش جمع‌آوری شد. «پس از ۱۰ سال کارهای مقدماتی، نوبت به تألیف کتاب رسید. چندین‌بار طرح کتاب عوض شد تا این‌که به شکل حاضر تحقق پیدا کرد و نخستین جلد از این کتاب در دهه ۷۰ منتشر شد. زمانی که نخستین جلد چاپ شد، یکی از مراجع قم در جمع همکاران بنیاد گفتند که تاکنون بنیاد هزار عنوان کتاب به چاپ رسانده؛ ولی بیت‌الغزل و گل سرسبد آنها کتاب المعجم است. ایشان گفت تقاضا می‌کنم این کتاب در تیراژ بالا چاپ و به سفارتخانه‌های ایران در کشورهای اسلامی ارسال شود؛ سفرای ایران در دنیا به علمای شیعه و سنی این کتاب را هدیه کنند تا علما و دانشمندان بلاد اسلامی بدانند که در سایه جمهوری اسلامی چه کار عظیمی پایه‌گذاری شده است. در ده‌ها کشور اسلامی این کتاب موجود و جای خود را باز کرده است؛ علمای اسلامی با چشم اکرام به این اثر نگاه می‌کنند و یکی از منابع مهم برای فهم اعجاز و معارف قرآن است.»
به ترتیب حروف الفبا
پژوهشگر قرآنی آستان قدس رضوی در ادامه به شیوه نگارش کتاب اشاره کرده و اضافه می‌کند: «مؤلف در این کتاب، لغات قرآن را به ترتیب حروف الفبا چینش کرده و شرح هر لغت را در چهار بخش ارائه می‌دهد؛ ابتدا توضیحی کوتاه پیرامون ساختار لغت و تعداد کاربرد آن در سوره‌های مختلف قرآن گزارش می‌کند. سپس معنای واژه در منابع لغوی ــ به ترتیب تاریخ تألیف ــ ارزیابی می‌شود.بعد از آن، نظرات مفسران گوناگون ــ از صدر اسلام تا زمان معاصر ــ درباره آن واژه آورده می‌شود و سپس از وجه ادبی به تحلیل واژه و ریشه‌شناسی آن و تبیین معنای حقیقی و مجازی آن می‌پردازد و در بخش آخر که مهم‌ترین بخش است، کاربردهای قرآنی آن واژه براساس تدبر و تحلیل اطلاعات توسط نویسنده به خواننده ارائه می‌شود. به‌این‌ترتیب پژوهشگر قرآنی از مراجعه به سایر کتاب‌های لغت بی‌نیاز می‌شود.درواقع این کتاب فراتر از یک کتاب لغت و به‌نوعی مجموعه‌ای از معارف قرآنی است؛ لذا به همین سبب به پیشنهاد حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای عنوان «الموسوعه القرآنیه الکبرى» به‌عنوان آن افزوده شده است.»
المشارکون فی هذا المجلد
مؤمن‌زاده به برخی ویژگی‌های منحصربه‌فرد علمی این اثر اشاره کرده و می‌گوید: «منابع و مأخذ استفاده شده در تحقیق این اثر بسیار دقیق انتخاب شده است.همکاران آیت‌ا...واعظزاده جمعی ازفضلای حوزه علمیه خراسان وتنی چند ازاستادان زبان عرب و عربزبانها بودند که در بخشهای جمع‌آوری نصها و تصحیح آنها، ترجمه بعضی از متون فارسی، ویرایش ادبی بخشهای اصول لغوی و استعمال قرآنی و تحقیق در بعضی از قسمتهای کتاب همکاری می‌کردند.نام هریک ونقش آنها، درمقدمه جلد اول آمده است. علاوه بر این، در صفحه قبل از مقدمه وفهرست همه مجلدات، اسامی اعضای گروه با عنوان «المشارکون فی هذا المجلد» ذکر شده است.»
از برکات امام علی بن موسی‌الرضا(ع)
وی با بیان این‌که در المعجم مهم‌ترین تفاسیر لغوی و بلاغی که حاوی بخش عظیمی از لغات قرآن بوده‌اند به‌عنوان منابع مهم معرفی شده‌اند، می‌گوید: «در المعجم خصوصیات وتفاوتهای هر یک از این تفاسیر و مزایای هریک بیان شده است». مومن‌‌زاده بیان می‌کند: «هدف ازتألیف کتاب،ایجاد یک دایره‌المعارف درباره قرآن است که دارای مطالبی درباره غریب‌القرآن،مفردات القرآن، متشابه‌القرآن، معانی القرآن و جنبه‌های دیگر مربوط به فصاحت و بلاغت و اعجاز قرآن باشد؛ لذا این کتاب را از جهتی می‌توان جزو کتاب‌های غریب القرآن یا مفردات قرآن شمرد و از جهت دیگر، جزو کتاب‌های اعجاز قرآن.»
وی می‌افزاید: «این کتاب، دایره‌المعارفی جامع و تحقیقی درباره قرآن است که همه مزیتهای کتاب‌های متقدمان و متأخران را به همراه مطالبی نو و ابتکاری دربر دارد. تاکنون کتابی جامع و تحقیقی درباره قرآن با این وسعت و عظمت در دنیای اسلام به رشته تحریر درنیامده است و این از برکات امام علی بن موسی‌الرضا(ع) است که بنیاد پژوهش‌های اسلامی، وابسته به آن آستان مبارک است. با انتشار بعضی از مجلدات این کتاب، گوشهای از اهمیت کتاب و تلاش خستگیناپذیر خادمین به ساحت مقدس قرآن آشکار شده است.»
سرآمد آثار قرآنی آستان قدس رضوی
مؤمن‌زاده، اثر استاد خود را سرآمد آثار قرآنی آستان قدس رضوی دانسته و می‌گوید: «در دنیای اسلام از زمان نزول قرآن تا الان چنین اثر جامعی که به همه ابعاد معارف قرآنی از لغت و اعجاز و... بپردازد وجود نداشته است.»
وی می‌افزاید: «هدف از تألیف کتاب این بوده که برای استادان تفسیر در دانشگاه و در حوزه‌ها و دانشجویانی که رشته دکترای علوم قرآنی می‌خوانند و طلابی که سطح بالای حوزه می‌گذرانند و می‌خواهند که از معارف قرآن به‌صورت عمیق مطلع شوند منبعی معتبر تهیه شود. این کتاب جای خود را در محافل علمی بازکرده و در خارج از کشور بیشتر از داخل کشور شناخته شده است؛ لذا می‌توانیم ادعا کنیم از زمان نزول قرآن تابه‌حال کتاب‌های زیادی در زمینه تفسیر لغت و علوم قرآنی و جنبه‌های مختلف اعجاز قرآن نوشته شده ولی کتابی به این وسعت و این جامعیت وجود ندارد. این اثر سرآمد همه کارهای قرآنی شده است. دلیلش هم این است که بیش از ۱۰۰ عنوان کتاب لغت و ده‌ها تفسیر در این کتاب استفاده شده و نظریات مفسران مهم و صاحب عنوان از شیعه و سنی استفاده شده به‌نحوی‌که می‌توان گفت در هر واژه قرآنی هر احتمال معنایی که وجود داشته باشد. اگر شما در حوزه آثار مکتوب، همه آثار قرآنی را بررسی کنید گل سرسبد همه این کتاب‌ها المعجم است.»
استقبال الازهر از کتاب المعجم
این پژوهشگر علوم قرآنی ادامه می‌دهد: «مرحوم استاد واعظزاده در اوایل نظرش این بود که رئیس دانشگاه الازهر بر این کتاب تقریظ بنویسد اما وی گفته بود این یک کتاب طولانی خواهد بود و من نمی‌توانم بگویم که جلدهای آخر آن چگونه خواهد بود؛ زیرا عمر من وفا نخواهد کرد اما بعدها که ۳۰ جلد آن منتشر شد، الازهر عظمت این کتاب را دریافت. آنها به بنیاد نامه نوشتند و تقاضا کردند بنیاد چندین دوره برای آنها ارسال کند. در هندوستان نیز دانش‌پژوهان و محققان قرآنی دو، سه سال قبل کنگره عظیمی برگزار و المعجم را به‌عنوان کتاب برتر قرآنی معرفی کردند. حتی یک نفر پیدا شد که اعلام کرد من حاضرم چند دوره از این کتاب را با هزینه شخصی چاپ کنم و در اختیار کتابخانه‌های هند قرار دهم.به این ترتیب برخلاف نظر بعضی که می‌گفتند شیعه برای مطالعات اسلامی کاری نکرده نشان دادیم که شیعه می‌تواند و این یک نمونه برجسته از کار شیعی است».
کتابی برای تقریب مذاهب اسلامی
این پژوهشگر علوم اسلامی این اثر علمی را مبنای تقریب مذاهب دانسته و می‌گوید: «استاد واعظزاده که بنیان‌گذار تالیف این کتاب است حدود ۱۰ سال ریاست سازمان تقریب مذاهب اسلامی رابر‌عهده داشت و با علمای بلاد اسلامی آشنا بود. خاطرم هست وقتی این کتاب به علمای تقریبی جهان اسلام معرفی شد، ازعظمت علمی آن متعجب شدند.کتاب می‌تواند محوروحدت وتقریب باشد زیرا در آن یک مورد توهین به اهل‌سنت دیده نمی‌شود، مانند کارهایی که مرحوم شیخ طوسی و شیخ طبرسی انجام دادند ما پیرو راه آنان بودیم و آرای شیعه و سنی را آورده‌ایم. به همین دلیل این کتاب سرمایه‌ای برای تقریب شده است.علمای مسلمان اگر بتوانند از نظر فکری به هم نزدیک شوند اثر مثبتی بر پیروان آنان می‌گذارد و مانع بسیاری از جنگ‌های داخلی جهان اسلام و تکفیرهای داخلی از تندروهای شیعه و سنی می‌شود».
آیت‌ا... شیخ محمد واعظزاده خراسانی کیست؟
شیخ ذوالفنون و صاحب سرّ آیت‌ا... بروجردی
آیت‌ا... محمد واعظزاده خراسانی میان اهل‌علم به فقیه وحدت معروف است. شخصیت علمی او در حوزه‌های مختلفی تعریف شده بود. از این‌رو در زمان حیات مورد وثوق اندیشمندان مسلمان در حوزه‌های مختلف علوم انسانی بود. او که از شاگردان زعیم حوزه‌های علمیه شیعه؛ آیت‌ا...العظمی بروجردی بود، یکی از مؤثرترین چهره‌های تقریب مذاهب اسلامی در سده اخیر به شمار می‌رود. گرچه چهره تقریبی آیت‌ا... بیش از سایر وجوه شخصیتی او مورد توجه اندیشمندان جهان اسلام واقع شده است و از آقای واعظزاده شخصیتی فرامذهبی و فراملی ساخته اما نمی‌توان از سایر فعالیت‌های علمی آن فقیه فقید چشم‌پوشی کرد. برای معرفی بهتر پژوهشگر فرهیخته آستان قدس رضوی و خدماتی که به جهان اسلام داشته است، مروری بر زندگی و شخصیت آیت‌ا... واعظزاده خراسانی خواهیم داشت.
در تکاپوی علم و اندیشه
آیت‌ا...محمد واعظزاده خراسانی در ۲۵ خرداد ۱۳۰۴ شمسی در خانواده‌ای دینی و دوستدار ائمه اطهار(ع) چشم به جهان گشود، او را محمد نامیدند. پدر او مشهور به حاج شیخ مهدی واعظ‌خراسانى از خطباى بنام مشهد و از خاندان صاحب‌نام علم و وعظ بود. در سن پنج ــ شش سالگی براى فراگیرى قرآن وارد مکتب‌خانه شد و بعد از مدتى به دبستان رفت. وی در اواخر سلطنت رضاخان، پس از حادثه مسجد گوهرشاد به همراه پدر، راهی نجف اشرف شد و زمانی که ۱۴سال بیشتر نداشت، تحصیلات حوزوى را شروع و طى اقامت سه ساله دروس مقدماتى (صرف، نحو و منطق) و مقدارى از کتاب «مطول» و شرح لمعه را فراگرفت. واعظزاده در سال ۱۳۲۱ به ایران بازگشت و تحصیلات خود را از سال۱۳۲۸ در حوزه علمیه مشهد ادامه داد. این حضور با خروج حوزه علمیه مشهد از رکود حاصل از قیام گوهرشاد مصادف بود. شیخ محمد واعظزاده در اواخر تابستان ۱۳۲۸ راهى قم شد و ۱۱ سال در حوزه علمیه قم مشغول تحصیل شد، در طول این مدت وی در درس خارج فقه، اصول و رجال آیت‌ا... بروجردى و بیش از ۹ سال نیز در درس خارج آیت‌ا... گلپایگانى شرکت کرد. همچنین در درس آیت‌ا... سیدمحمد حجت کوه‌کمرى نیز حاضر می‌شد. شیخ در این دروس با آیت‌ا... سیدعلى سیستانى (مرجع تقلید بزرگ شیعیان مقیم عراق) هم‌بحث شد. این مفسر قرآن مدتى نیز در درس خارج (خیارات و مکاسب) آیت‌ا... سیدصدرالدین صدر شرکت کرد. به درس خارج اصول امام (از اول استصحاب تا پایان اصول) در مسجد محمدیه و دروس دیگر (غیر از فقه و اصول) همچون امور عامه «شفا» را نزد علامه محمدحسین طباطبایی آموخت و در درس‌هاى خصوصى ایشان درباره فلسفه و رد مارکسیسم شرکت داشت.
حضور در دانشگاه فردوسى مشهد
یکى از پربارترین دوره‌هاى زندگى این عالم بزرگ جهان اسلام، حضور در دانشگاه فردوسى مشهد براى تدریس است. او در سال خورشیدی در دانشگاه فردوسى دعوت به کار شد. او با تشویق آیت‌ا... دکتر بهشتى، در دانشکده معقول و منقول (الهیات و معارف اسلامى) به تدریس مشغول شد. چندى هم در دانشگاه علوم اسلامى رضوى، دانشگاه تربیت‌مدرس و دانشکده الهیات تهران تدریس کرد. آغاز اشتغال رسمى و دائمى شیخ در دانشگاه با درس تفسیر همراه بود و این درس تا سال۱۳۷۵ هـ . ش همواره ادامه داشت.
در مدتى که در دانشگاه مشغول تدریس بود، در دوره کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکترا سوره حمد و بقره و بخشى از سوره آل‌عمران و نیز سوره‌هاى قصار راتدریس کرد، اوعلاوه بردانشگاه فردوسی در سایر دانشگاه‌ها نیز به تدریس تفسیر قرآن پرداخت.
شیخ وحدت
آیت‌ا...واعظزاده خراسانی نامی آشنا در حوزه تقریب مذاهب اسلامی است. کمتر کسی است که این نام بلندآوازه تقریبی را نشنیده باشد و خدمات ارزنده او را در عرصه وحدت اسلامی یاد نکند.حجت‌الاسلام محمدحسن مؤمن‌زاده درباره این شخصیت جهانی تقریب گفت: آیت‌ا... واعظزاده خراسانی، صاحب سرّ آیت‌ا... بروجردی بود. او یکی از افرادی بود که از دیرباز در حوزه تقریب فعالیت داشت. پس از انقلاب نیز از سوی رهبرمعظم‌انقلاب به‌عنوان دبیرکل مجمع تقریب مذاهب اسلامی منصوب شد و حدود ۱۰سال با دیدگاه و نظریات خاصی در این منصب خدمت کرد. مؤمن‌زاده ادامه داد: آیت‌ا... واعظزاده صاحب نظریات خوبی در حوزه تقریب بود و برای ایجاد وحدت مطالعات گسترده‌ای داشت ازهمین‌رو مباحث علمی وعقیدتی اهل‌سنت رابه‌خوبی می‌شناخت. این ایده آیت‌ا... واعظزاده در ادامه تفکرات و اقدامات مرحوم آیت‌ا... بروجردی در تقویت دارالتقریب مصر بود. فعالیت‌های علمی وعملی مرحوم واعظزاده به‌اندازه‌ای بود که ایشان به «شیخ تقریب» در بین مسلمانان مشهور شد.وی با بیان این‌که خدمات آیت‌ا... در این حوزه موجب شد تا ایشان به چهره‌ای بین‌المللی تبدیل شود، به دیدگاه علمای اهل‌سنت به آیت‌ا... واعظزاده اشاره کرد و گفت: اهل‌سنت نگاه مثبتی به شخصیت علمی و تقریبی استاد واعظزاده داشته و دارند. من شاهد بودم که علمای مطرح اهل‌سنت از داخل و خارج برای ملاقات ایشان می‌آمدند و در حوزه تقریب با استاد تبادل‌نظر می‌کردند. گرچه نام آیت‌ا... واعظزاده خراسانی با وحدت گره‌خورده است اما مهم‌ترین بعد شخصیت علمی او که بر سایر وجوه شخصیتی شیخ سایه افکنده و آن وجوه را پرورش می‌داد، علاقه و آگاهی به مباحث قرآنی و قرآن‌پژوهی بود.
اثری منحصربه‌فرد در حوزه قرآن‌پژوهی
دکتر علی‌جان سکندری، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی درباره گرایش‌های قرآنی استاد واعظزاده گفت: من در سال‌های پایانی دهه۶۰ به شاگردی استاد در دانشگاه فردوسی مفتخر شدم و سپس از اوایل دهه ۸۰ در بنیاد تا زمان ارتحال در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی از دیدگاه‌های علمی، قرآنی و سیاسی استاد بهره بردم. روحیه پژوهش و تحقیق ایشان برای من خیلی آموزنده بود، دقت، حوصله و پشتکار استاد بی‌نظیر بود. ساعت هشت شروع به‌کار می‌کرد تا هراز پشت میز کار بلند نمیشد. وی افزود: از دیگر جلساتی که در زمینه تفسیر قرآن فعالیت می‌کرد و استاد واعظزاده از آن جلسات بهره‌مند می‌شد، می‌توان به جلسات کانون نشر حقایق اسلامی اشاره کرد. مرحوم محمدتقی شریعتی مؤسس این کانون، شب‌های شنبه برای حاضران درس تفسیر می‌گفت. استاد واعظزاده در بیشتر جلسات مرحوم محمدتقی شریعتی تا سال ۱۳۲۸ وزمان هجرت به قم، شرکت می‌کرد و پس از مراجعت از قم به مشهد، در سال ۱۳۳۹ش،باردیگربه کانون می‌رفت وگاهی به‌جای مرحوم شریعتی، تفسیر می‌گفت که موردپسند ایشان نیز بود.دکتر سکندری درباره ورود شیخ به دنیای پژوهش‌های قرآنی گفت: استاد واعظزاده پس از فراگیری دروس عالی حوزوی و دریافت اجتهاد و اجازه روایی از مراجع تقلید و استادان برجسته حوزه علمیه نجف، قم و مشهد و بهره‌مندشدن از خرمن پر فیض دروس تفسیر قرآن، خود مشغول تدریس درحوزه ودانشگاه شد و سال‌های متمادی به‌عنوان استاد در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد مشغول تدریس بود. کتاب «المعجم فی فقه لغه القرآن و سرّ بلاغته» که زیر نظر وی در گروه قرآن بنیاد پژوهش‌های اسلامی در دست تألیف بود، تاکنون ۵۰ جلد ازآن چاپ شده است.وی ادامه داد: ازاستاد واعظزاده بیش از۱۶ اثر علمی به‌یادگارمانده که معجم قرآنی ایشان را می‌توان اثری منحصربه‌فرد در حوزه قرآن‌پژوهی دانست.