مرحوم آیت الله محمدعلی ناصری از اساتید اخلاق حوزه در یکی از دروس اخلاق خود به موضوع «پیامدهای اسراف در زندگی انسان» پرداختند که متن آن بدین شرح است:

امام سجاد علیه‌السلام در دعای مکارم الأخلاق، از خداوند درخواست می‌کنند که او را از زیاده‌روی و اسراف محافظت فرماید: «وَ امْنَعْنِی مِنَ السَّرَفِ».

اسراف و ولخرجی از گناهان کبیره در اسلام است و بر اساس آموزه‌های دینی، باید از آن پرهیز کرد.

در این مقاله به بررسی مفاهیم اسراف، تبذیر و تفاوت‌های آن‌ها پرداخته می‌شود و همچنین نحوه مواجهه با این رفتارها در قرآن و حدیث تحلیل می‌گردد.

تعریف اسراف

اسراف در لغت به معنای تجاوز از حد و اندازه است.

در اصطلاح شرعی، اسراف به معنای مصرف بیش از اندازه منابع در زمینه‌های مختلف مانند خوردن، آشامیدن، صحبت کردن، یا حتی ادعاهای بی‌مورد است.

اسراف محدود به مسائل مالی و مصرفی نمی‌شود و در بسیاری از جوانب زندگی انسان‌ها ظهور می‌کند.

به عنوان مثال، اگر فردی سخنی بگوید که در شأن و اندازه او نیست، این هم نوعی اسراف به حساب می‌آید.

اسراف و ارتباط آن با شیطان

در قرآن کریم، خداوند می‌فرماید: «إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ» (الإسراء: ۲۷).

این آیه به وضوح نشان می‌دهد که اسراف‌کنندگان به نوعی در کنار شیطان قرار دارند.

همان‌طور که شیطان از حد خود و نعمت‌های خداوند تجاوز کرد و آن‌ها را در مسیر خلاف مصرف کرد، مسرفین نیز به همین گونه رفتار می‌کنند.

تجاوز از حدود الهی در استفاده از نعمت‌ها و امکانات، فرد را به برادر شیطان تبدیل می‌کند.

تفاوت اسراف و تبذیر

بین اسراف و تبذیر تفاوت‌های مهمی وجود دارد. اسراف به معنای مصرف بیشتر از حد مجاز است.

به طور مثال، اگر در یک مهمانی فردی بیش از نیاز خود غذا تهیه کند، این رفتار اسراف است.

اما تبذیر به معنای مصرف بی‌مورد و غیرضروری است. برای مثال، اگر فردی بدون نیاز، پول خود را در جایی خرج کند که هیچ ضرورت و حکمت شرعی ندارد، این تبذیر است.

بنابراین، در اسراف اجازه مصرف وجود دارد، ولی از حد مجاز بیشتر مصرف می‌شود، اما در تبذیر اصلاً نیازی به مصرف نیست و به همین دلیل آن را نادرست و حرام می‌دانند.

اسراف در قرآن و داستان فرعون

در قرآن، در سوره یونس آیه ۸۳ آمده است: «وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِی الْأَرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ» (یونس: ۸۳).

خداوند فرعون را به عنوان یکی از مسرفین معرفی کرده است. علت این لقب، تجاوز از حد الهی و ادعای خدایی او بود.

در حقیقت، حد الهی برای فرعون بندگی خداوند بود، اما او از این حد عبور کرده و خود را خدا معرفی کرد.

در ادامه، خداوند سه ویژگی مهم برای فرعون ذکر می‌کند: مسرف، ظالم و کافر.

اسراف فرعون، باعث ظلم و کفر او شد، زیرا در پی اسراف خود، حق را زیر پا گذاشت و به انحراف رفت.

حتی در سخاوت و جود نیز اسراف جایز نیست. خداوند به انسان‌ها دستور داده است که منابع مالی خود را به اندازه و در محل مناسب خرج کنند.

اگر انسان در جایی که نیاز نیست پول خرج کند، این هم نوعی اسراف به شمار می‌آید.

بنابراین، حتی در بخشش و کمک به دیگران نیز باید دقت کرد و از اسراف پرهیز نمود.

روایت امام صادق علیه‌السلام در مورد اسراف

ابان بن تغلب نقل می‌کند که وقتی به محضر امام صادق علیه‌السلام رسید، حضرت فرمود:

«یا أبان أَتَرَی اللهَ أَعْطَی مَنْ أَعْطَی مِنْ کرَامَتِهِ عَلَیهِ وَ مَنَعَ مَنْ مَنَعَ مِنْ هَوَانٍ بِهِ عَلَیهِ لَا وَ لَکنَّ الْمَالَ مَالُ اللَهِ یضَعُهُ عِنْدَ الرَّجُلِ.» (کافی، ج ۴، ص ۱۰۰).

امام صادق علیه‌السلام در این حدیث تاکید می‌کنند که مال در حقیقت مال خداوند است و انسان‌ها تنها امانت‌دار آن هستند.

خداوند مال را به انسان‌ها می‌دهد تا آن را به درستی مصرف کنند و در مصرف آن باید به اندازه و در محل مناسب دقت داشته باشند.

حضرت همچنین تاکید می‌کنند که مصرف مال باید به اندازه و متعادل باشد و اگر از حد تجاوز کند، به اسراف تبدیل می‌شود.

قارون، یکی از شخصیت‌های تاریخ بنی‌اسرائیل، نمونه‌ای از فردی است که به دلیل اسراف و کبر، از مسیر درست منحرف شد.

او از خویشاوندان حضرت موسی علیه‌السلام بود و خداوند علم کیمیا به او آموخت، اما پس از مدتی از حضرت موسی جدا شد و در مسیر فساد و کفر قرار گرفت.

در برخی روایات آمده است که تنها کلیدهای گنج قارون توسط یازده تا بیست و پنج شتر حمل می‌شد. او ثروت‌های فراوانی داشت، اما این ثروت‌ها به عنوان یک امتحان از سوی خداوند بود.

نه اینکه خداوند هر کسی را دوست دارد، ثروت به او می‌دهد. بنابراین، ثروت و مال همواره آزمونی برای انسان‌ها است و نباید به آن به عنوان یک علامت محبت ویژه خداوند نگاه کرد.

مسئولیت ثروتمندان نسبت به فقرا

حضرت علی علیه‌السلام در نهج البلاغه می‌فرماید: «إنّ اللّهَ فَرَضَ فی أَموالِ الأغنیاء أقوات الفُقراء...» (نهج البلاغه، حکمت ۴۰۳).

حضرت علی علیه‌السلام در این سخن تاکید می‌کنند که مال ثروتمندان، مال خداوند است و باید برای کمک به فقرا مصرف شود.

خداوند در قرآن می‌فرماید که فقرا عیالات خداوند هستند و ثروتمندان وکلای خدا هستند. بنابراین، بر ثروتمندان واجب است که از مال خود به فقرا کمک کنند.

متاسفانه برخی از ثروتمندان تصور می‌کنند که مال خودشان است و به دست آوردن آن به دلیل تلاش شخصی‌شان بوده است، در حالی که خداوند از این دیدگاه راضی نیست.

در ادامه روایت امام صادق علیه‌السلام آمده است که اگر انسان مال اضافی خود را به فقرا بدهد، آنچه که مصرف می‌کند حلال است، ولی اگر این دستور را رعایت نکند، مصرف‌هایش حرام خواهد بود.

در سوره اعراف آیه ۳۱ آمده است: «کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا...» (اعراف: ۳۱).

خداوند در این آیه به انسان‌ها دستور می‌دهد که در خوردن و نوشیدن اسراف نکنند.

به طور مثال، اگر فردی ده نفر مهمان داشته باشد و برای آن‌ها سی نوع غذا تهیه کند و پس از مهمانی، باقی‌مانده غذا را دور بریزد، این رفتار اسراف محسوب می‌شود؛ بنابراین، در همه زمینه‌ها باید از اسراف پرهیز کرد.

در سوره زخرف آیه ۳۲ نیز آمده است: «نَحْنُ قَسَمْنَا بَیْنَهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا...» (زخرف: ۳۲).

خداوند در این آیه به انسان‌ها یادآوری می‌کند که این دنیا و نعمت‌های آن را بین افراد تقسیم کرده است و این تقسیمات برای امتحان است.

هر فرد باید در برابر آنچه که خداوند به او داده، مسئولیت‌پذیر باشد و از اسراف در مصرف آن‌ها پرهیز کند.