باشگاه خبرنگاران جوان؛ حامد پارسا* - با گذشت سال‌ها از آغاز بحران سوریه و تحولات پیچیده این کشور، حضور مستشاری ایران همواره یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین موضوعات در عرصه داخلی و بین‌المللی بوده است. امروز، پس از فروپاشی دولت بشار اسد، این پرسش دوباره مطرح شده است که علت حضور ایران در سوریه چه بود و این حضور که هزینه‌های قابل توجهی به همراه داشت و جان‌های پاک‌طینت ایرانی در آن تقدیم شد، چه پیامدها و دستاوردهایی داشته است؟
آغاز بحران سوریه
بحران سوریه در دی‌ماه ۱۳۸۹ با اعتراضات و شورش‌های محدود آغاز شد. این اعتراضات که ابتدا ماهیتی غیرمسلحانه داشت، به‌سرعت با دخالت گروهک‌های مسلح و نقش‌آفرینی برخی کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای به خشونت کشیده شد. بشار اسد در خرداد ۱۳۹۰ با صدور فرمان عفو عمومی و ارائه امتیازات سیاسی تلاش کرد تنش‌ها را کنترل کند. اما این اقدام نتیجه معکوس داشت. آزادی برخی از خطرناک‌ترین تروریست‌ها، مانند زهران علوش (مؤسس و رهبر گروه تروریستی جیش الاسلام) و همچنین فرار برخی نیروهای ارتش و پیوستن به گروه‌های مسلح معارض، دامنه بحران را تشدید کرد و دومینوی سقوط شهرها آغاز شد.
ورود ایران به بحران سوریه
جمهوری اسلامی ایران در پاسخ به درخواست رسمی دولت سوریه و بدون اعزام گسترده نیروهای زمینی، فعالیت‌های مستشاری خود را آغاز کرد. سردار شهید شاطری از نخستین مستشاران ایرانی بود که با تشکیل اتاق فرماندهی در دمشق، توانست سازماندهی نیروهای مردمی را به عهده بگیرد. این تلاش‌ها از سقوط منطقه سیده زینب (س) و کاخ ریاست‌جمهوری در دمشق جلوگیری کرد.
با اعلام موجودیت جبهه النصره در اواخر ۱۳۹۰ که مستقیماً خود را وابسته به القاعده می‌دانست، بحران سوریه وارد مرحله جدیدی شد. از این تاریخ به بعد، مسئله تنها شورش گروه‌های مسلح داخلی با برخی حمایت کشورهای منطقه از آن‌ها نبود، بلکه سوریه به جولانگاه گروه‌های چندملیتی تکفیری و تروریستی تبدیل شد.
سقوط مناطق استراتژیک در ادلب، حومه حلب و القصیر که به منزله محاصره حزب‌الله لبنان و قطع ارتباط زمینی با سوریه بود، تهدیدی جدی برای محور مقاومت محسوب می‌شد. هم‌زمان، گروه‌های تروریستی تکفیری به عتبات مبارکه نزدیک شده و به تخریب این اماکن مقدس تهدید کردند.
در این شرایط، محور مقاومت تصمیم گرفت حضور خود را در سوریه گسترش دهد. نیروهای حزب‌الله لبنان، تیپ فاطمیون و مشاوران ایرانی به‌صورت گسترده‌تر وارد میدان شدند تا هم از حرم‌های مطهر دفاع کنند و هم از محاصره لبنان و سقوط دمشق جلوگیری کنند.
ظهور داعش و تهدید امنیت منطقه و ایران
بحران سوریه در حالی پیچیده‌تر می‌شد که در غرب عراق، گروهی جدید و بسیار خطرناک در حال شکل‌گیری بود. گزارش‌ها از تشکیل هسته‌های اولیه داعش خبر می‌داد. این گروه با کمک برخی مقامات سابق رژیم بعث عراق، از جمله عزت الدوری و حجی بکر، و همچنین آزادی برخی تروریست‌های سلفی توسط آمریکا قدرت گرفت. داعش در سال ۱۳۹۲ رسماً اعلام موجودیت کرد و به‌سرعت مناطق وسیعی از عراق و سوریه را اشغال کرد. حضور این گروه نه تنها خطری برای دولت قانونی سوریه بود، بلکه یک تهدید امنیتی جدی برای ایران و منطقه محسوب می‌شد. داعش با تصرف رقه و موصل و اعلام خلافت، عملاً امنیت ملی ایران و حتی منطقه را به چالش کشید.
از این لحظه به بعد، جنس حضور ایران در منطقه تغییر کرد. حفظ دولت سوریه به عنوان یک حاکمیت قانونی و مقدر، لازمه مبارزه با تروریست‌ها بود. بحران سوریه حالا به یک بحران منطقه‌ای و جهانی تبدیل شده بود. برخلاف نظر برخی که ظهور داعش را به عدم تسلیم بشار اسد و مبارزه با گروه‌های مسلح مرتبط می‌کنند، داعش گروهی بود که از دل گروه‌های تکفیری و بعثی در عراق شکل گرفته بود و بیشتر پیشروی‌های این گروه در سوریه، مانند اشغال رقه، در مبارزه با القاعده (جبهه‌النصره) به دست آمد. اگر دولت بشار اسد در آن زمان سقوط کرده بود و سوریه در اختیار گروه‌های مسلح قرار می‌گرفت، چه فاجعه‌ای رخ می‌داد؟ جز اینکه تمام سوریه به آسانی تقدیم داعش می‌شد؟
با گسترش سرزمین تحت اشغال داعش در سال ۹۳ و ۹۴ نیروهای ایران در سوریه و عراق مستقر شدند. گروه‌های مقاومت مردمی با تدبیر شهید سلیمانی و دیگر فرماندهان مقاومت شکل گرفت و در مرحله بعدی تعداد نیروهای اعزامی به منطقه بیشتر شد. این مبارزه نه فقط برای حفظ امنیت مرزهای ایران، بلکه برای امنیت جهانی بود. امروز که خطر داعش را به چشم دیدیم، اهمیت اقدامات ایران بهتر درک می‌شود. درواقع، حضور مستشاری ایران در سوریه در ابتدا بسیار محدود و با درخواست دولت قانونی سوریه بود و با توجه به گسترش تروریست‌ها، دخالت قدرت‌های خارجی به قصد ایجاد بحران منطقه‌ای و ظهور داعش، گسترش پیدا کرد.
نتایج حضور مستشاری ایران
۱. ثبات نسبی محور مقاومت
ایران توانست با حمایت از دولت سوریه و حزب‌الله لبنان، موقعیت محور مقاومت را تقویت کند. امروز، با وجود سقوط دولت سوریه، محور مقاومت هم‌چنان سرپاست.
۲. تجربیات نظامی و دفاعی
حضور مستشاری ایران در سوریه، تجربیات نظامی و اطلاعاتی ارزشمندی را برای نیروهای ایرانی به همراه داشت. این تجربیات در مواجهه با جنگ‌های نامتقارن و مقابله با گروه‌های تروریستی، نقش حیاتی برای تقویت توان دفاعی کشور ایفا کرده است.
۳. تغییر معادلات قدرت در منطقه
ایران نشان داد که توانایی تأثیرگذاری بر بحران‌های منطقه‌ای را دارد و نقشی تعیین‌کننده در معادلات قدرت ایفا کند. این مسئله، پیام روشنی برای دشمنان ایران در منطقه بود.
۴. افزایش عمق استراتژیک
حضور در سوریه، به ایران امکان داد تا عمق استراتژیک خود را گسترش دهد و از امنیت و منافع ملی خود در برابر تهدیدات فرامرزی دفاع کند.
در نتیجه باید گفت حضور مستشاری ایران در سوریه نه تنها برای دفاع از دولت سوریه و محور مقاومت، بلکه برای حفظ امنیت کشور، امنیت منطقه و مقابله با تهدیدات جهانی اهمیت داشت. هرچند امروز سوریه به دست گروه‌های تروریستی سقوط کرده، اما نابودی گروه تروریستی داعش، تشکیل بسیج مردمی عراق به عنوان یادگار شهید سلیمانی و شهید ابومهدی به عنوان یکی از بزرگترین گروه‌های ضدتروریستی منطقه و پشتیبانی سوریه در این سال‌های از حزب‌الله و فلسطین، از نتايج حضور مستشاری ایران در منطقه است.
*پژوهشگر سیاسی-نظامی غرب آسیا