به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو _ فاطمه قدیری، آلودگی هوا یکی از مهم‌ترین و بحرانی‌ترین مشکلات زیست‌محیطی و بهداشتی در دنیای امروز به شمار می‌رود. این مشکل در سراسر جهان به‌ویژه در کشور‌های در حال توسعه و صنعتی، در حال افزایش است. ایران یکی از کشور‌های دارای آلودگی هوای شدید است که به‌طور خاص، به دلیل استفاده گسترده از سوخت‌های فسیلی نظیر بنزین و مازوت، با بحران‌های زیست‌محیطی و بهداشتی متعددی مواجه است. سوخت‌های فسیلی از جمله بنزین و مازوت، به دلیل ترکیبات آلاینده‌ای که در زمان سوختن تولید می‌کنند، تأثیرات گسترده‌ای بر کیفیت هوا و سلامت عمومی دارند.
وضعیت آلودگی هوا در ایران و جهان
بر اساس آمار‌های سازمان جهانی بهداشت، در ۵ سال اخیر، آلودگی هوا ۸ درصد افزایش یافته و این آلودگی به مرگ ۳ میلیون نفر در سال منجر می‌شود؛ به همین دلیل، آلودگی هوا یکی از بزرگترین خطر‌ها برای سلامت انسان محسوب می‌شود. آمار آلودگی هوای شهری در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ در جهان نشان می‌دهد که ۹۸ درصد شهر‌های با بیش از ۱۰۰ هزار نفر جمعیت در کشور‌های با درآمد متوسط و پایین، راهبرد‌های سازمان جهانی بهداشت را رعایت نمی‌کنند.
وضعیت جهانی آلودگی هوا
آلودگی هوا به عنوان یک بحران جهانی، در حال حاضر یکی از علل اصلی مرگ‌ومیر‌های زودرس در سراسر جهان است. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، حدود ۷ میلیون نفر در سال به دلیل بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. این مسئله به‌ویژه در کشور‌های آسیایی و آفریقایی که در حال توسعه هستند، بسیار بحرانی‌تر است. آلودگی هوا نه تنها به علت انتشار گاز‌های گلخانه‌ای مانند دی‌اکسیدکربن (CO۲)، بلکه به دلیل انتشار ذرات معلق PM۲.۵ PM۱۰، اکسید‌های نیتروژن (NOx)، سولفور دی‌اکسید (SO۲) و مونواکسید کربن (CO) بر سلامت انسان و محیط‌زیست تاثیرات منفی فراوانی دارد. به‌طور خاص، آلودگی‌های ناشی از سوخت‌های فسیلی به عنوان مهم‌ترین عامل انتشار این آلاینده‌ها شناخته می‌شود.
آمار‌ها نشان می‌دهند درصد قابل توجهی از جمعیت جهانی در مناطقی زندگی می‌کنند که سطح آلودگی هوا بیش از حد استاندارد‌های تعیین‌شده توسط WHO است. این در حالی است که برخی کشور‌های پیشرفته توانسته‌اند با بهبود تکنولوژی‌ها و تغییرات سیاست‌های سوختی، میزان آلاینده‌ها را کاهش دهند، اما کشور‌های در حال توسعه همچنان با مشکلات جدی در این زمینه روبه‌رو هستند.
در صدر جدول آلودگی هوا در جهان اسم قطیف در عربستان سعودی به چشم می‌خود. البته بند ماهشهر، بهبهان، اهواز و بند گناوه هم با شاخص‌های ۵۲۱، ۴۴۴، ۴۳۵، ۴۲۷ خانه‌های چهارم تا هفتم این جدول را به خود اختصاص داده اند.
وضعیت آلودگی هوا در ایران
در ایران، آلودگی هوا به‌ویژه در کلان‌شهر‌هایی مانند تهران، اصفهان، اهواز و مشهد، یکی از معضلات عمده زیست‌محیطی و بهداشتی است. طبق گزارش‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران، در سال‌های اخیر، تهران به‌عنوان یکی از آلوده‌ترین شهر‌های جهان شناخته شده است. بر اساس داده‌های موجود، کیفیت هوای تهران در بسیاری از روز‌های سال از استاندارد‌های بین‌المللی پایین‌تر است و این وضعیت به‌ویژه در فصول سرد سال، زمانی که استفاده از سوخت‌های فسیلی افزایش می‌یابد، شدیدتر می‌شود. آلودگی هوای تهران و سایر شهر‌های بزرگ ایران، علاوه بر سوخت‌های فسیلی مورد استفاده در حمل‌ونقل، نتیجه‌ی مصرف سوخت‌های سنگین مانند مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع است. این سوخت‌ها که در شرایطی خاص مانند کمبود گاز یا در زمستان‌ها برای تأمین انرژی استفاده می‌شوند، به‌طور چشم‌گیری میزان آلاینده‌ها را افزایش می‌دهند.
االبته آلودگی هوا در این شهر‌ها به یک وضعیت همیشگی مبدل شده است. در تهران تا ۲۶ آبان ۱۴۰۳ تنها ۵ روز هوای پاک داشته است. متاسفانه در این کلانشهر ۸۰ روز هوا برای افراد حساس ناسالم بوده و مردم تهران ۱۰ روز هم هوای ناسالم را استنشاق کرده اند.
سوخت بنزین و آثار آن بر آلودگی هوا
ویژگی‌های بنزین و ترکیبات آلاینده آن
بنزین یک سوخت فسیلی مایع است که در خودروها و برخی صنایع برای تأمین انرژی استفاده می‌شود. در هنگام سوختن بنزین، ترکیبات مختلفی مانند دی‌اکسید کربن (CO۲)، اکسید‌های نیتروژن (NOx)، مونواکسید کربن (CO) و ترکیبات آلی فرار (VOCs) به جو وارد می‌شوند. این ترکیبات می‌توانند به آلودگی شدید هوا و ایجاد مشکلات بهداشتی منجر شوند. در سطح جهانی، حمل‌ونقل جاده‌ای یکی از بزرگترین منابع تولید آلاینده‌های ناشی از سوختن بنزین است. در کشور‌های در حال توسعه مانند ایران، استفاده از خودرو‌های شخصی و کامیون‌ها با مصرف بالای سوخت‌های فسیلی، از مهم‌ترین عوامل آلودگی هوا به شمار می‌رود.
بنزین نامرغوب
بنزین با کیفیت پایین، معمولاً هزینه تولید کمتری دارد. برای تولید بنزین با استاندارد‌های بالا (که از نظر عدد اکتان، ترکیبات شیمیایی و میزان ناخالصی‌ها بهبود یافته باشد) به سرمایه‌گذاری و فناوری‌های پیچیده‌تری نیاز است. در برخی کشورها، به‌ویژه در کشور‌های در حال توسعه یا کشور‌هایی که با بحران اقتصادی مواجه هستند، ممکن است برای کاهش هزینه‌ها از بنزین با کیفیت پایین‌تری استفاده کنند. در برخی مناطق، افزایش تقاضا برای بنزین و محدودیت در منابع پالایشی و تولید بنزین با کیفیت بالا باعث می‌شود که بنزین‌های تولیدی دارای کیفیت متغیری باشند. این وضعیت ممکن است ناشی از کمبود پالایشگاه‌های پیشرفته یا تجهیزات کافی برای تولید سوخت‌های با کیفیت باشد.
در بعضی کشورها، نظارت و اجرای استاندارد‌های کیفیت سوخت به‌طور مناسب انجام نمی‌شود. این می‌تواند به دلیل ضعف در قوانین، عدم نظارت دقیق و یا حتی فساد در سیستم‌های دولتی باشد که باعث می‌شود برخی سوخت‌ها به‌ویژه بنزین با کیفیت پایین عرضه شوند. در چنین شرایطی، سوخت‌هایی که به بازار عرضه می‌شود ممکن است استاندارد‌های مورد نظر را نداشته باشند. گاهی‌اوقات برای کاهش هزینه تولید یا به دلایل فنی، برخی ناخالصی‌ها به بنزین اضافه می‌شود یا ترکیب آن تغییر می‌کند. همچنین بازار‌های غیررسمی یا عرضه‌کنندگان غیرمجاز ممکن است بنزین‌های تقلبی یا با کیفیت پایین‌تری به بازار عرضه کنند. این بنزین‌ها ممکن است از منابع نامعتبر تهیه شده باشند یا در فرایند تولید ناخالصی‌هایی به آن افزوده شده باشد.
در برخی کشورها، دولت‌ها به منظور کاهش هزینه سوخت برای مردم یا جلوگیری از افزایش قیمت‌ها، مجبورند بنزین را با کیفیت پایین‌تر در بازار عرضه کنند. این اقدام ممکن است در کوتاه‌مدت باعث کاهش هزینه‌ها شود، اما در بلندمدت می‌تواند به مشکلاتی مانند خرابی موتور خودروها، افزایش آلایندگی و افت عملکرد اقتصادی منجر شود. در مناطقی که تنها یک یا دو تأمین‌کننده عمده بنزین وجود دارند و رقابت در بازار کم است، ممکن است کیفیت سوخت کاهش یابد، زیرا مصرف‌کنندگان گزینه‌های دیگری برای انتخاب ندارند. در این شرایط، فروشندگان ممکن است به جای سرمایه‌گذاری در بهبود کیفیت، بر کاهش هزینه‌ها تمرکز کنند.
تأثیرات زیست‌محیطی
سوختن بنزین به دلیل تولید گاز‌های گلخانه‌ای از جمله CO۲، تأثیر زیادی در تغییرات اقلیمی دارد. این گاز‌ها به‌ویژه در اثر فعالیت‌های انسانی در مقیاس‌های وسیع، موجب گرم شدن کره زمین و تغییرات جوی می‌شوند. علاوه بر CO۲، اکسید‌های نیتروژن (NOx) که در نتیجه احتراق بنزین تولید می‌شوند، نقش عمده‌ای در تشکیل مه دود و آلودگی‌های شیمیایی دارند که باعث کاهش کیفیت هوا می‌شود. این آلودگی‌ها به‌ویژه در شهر‌های بزرگ، کاهش دید افقی و آسیب به پوشش گیاهی را در پی دارند.
آثار بر سلامت انسان
آلودگی هوا ناشی از سوختن بنزین به‌طور مستقیم بر سلامت انسان تأثیر می‌گذارد. گاز‌هایی مانند NOx و CO که در فرآیند احتراق بنزین تولید می‌شوند، به‌ویژه برای افرادی که در معرض آنها قرار دارند، خطرات جدی دارند. آمار‌های موجود نشان می‌دهند که آلاینده‌های تولیدی در اثر احتراق بنزین باعث افزایش بیماری‌های تنفسی و قلبی می‌شوند. طبق گزارش‌های WHO، آلودگی هوا از جمله عواملی است که در سال‌های اخیر باعث افزایش مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی، سکته مغزی و بیماری‌های ریوی مزمن مانند آسم و COPD شده است.
در ایران، طبق آمار وزارت بهداشت، حدود ۵۰ هزار نفر از ایرانیان سالانه به‌دلیل بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. این میزان مرگ‌ومیر در تهران، که به‌طور خاص از آلاینده‌هایی مانند PM۲.۵ و NOx رنج می‌برد، بسیار بیشتر است.
آمار جهانی و مصرف بنزین
طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، در سال ۲۰۲۱، حدود ۲۷ میلیون بشکه بنزین روزانه در سراسر جهان مصرف شد. این مصرف عمدتاً در کشور‌های پیشرفته و در حال توسعه مشاهده می‌شود. در ایران، طبق آمار‌های رسمی، مصرف بنزین در سال ۲۰۲۰ به ۹۲ میلیون لیتر در روز رسید که معادل ۳.۴ میلیارد لیتر در ماه است. این مصرف بالا، به‌ویژه در تهران و سایر شهر‌های بزرگ، منجر به انتشار مقادیر زیادی آلاینده به جو می‌شود.
سوخت مازوت و آثار آن بر آلودگی هوا
ویژگی‌های مازوت و ترکیبات آلاینده آن
مازوت یکی از سوخت‌های سنگین فسیلی است که عمدتاً در نیروگاه‌ها و برخی صنایع استفاده می‌شود. این سوخت، در مقایسه با بنزین، حاوی مقادیر بالای گوگرد، کربن و هیدروکربن‌های سنگین است. در نتیجه، هنگامی که مازوت می‌سوزد، گاز‌هایی مانند SO۲ دی‌اکسید گوگرد، CO۲، NOx و ذرات معلق با اندازه‌های کوچک (PM۲.۵ و PM۱۰) منتشر می‌شود.
تأثیرات زیست‌محیطی
سوختن مازوت در مقایسه با بنزین، تولید آلاینده‌های بیشتری می‌کند که تأثیرات زیست‌محیطی بیشتری به دنبال دارد. به‌ویژه انتشار SO۲ که موجب بارش‌های اسیدی و آلودگی خاک می‌شود، یکی از مهم‌ترین اثرات منفی استفاده از مازوت است. این آلاینده‌ها علاوه بر آسیب به گیاهان، تأثیرات منفی بر منابع آب و خاک دارند و می‌توانند به تدریج اکوسیستم‌های طبیعی را تخریب کنند.
آثار بر سلامت انسان
گاز‌های آلاینده تولید شده از سوختن مازوت می‌توانند مشکلات جدی برای سلامت انسان ایجاد کنند. مطالعات نشان داده‌اند که قرار گرفتن در معرض گاز‌های SO۲ و NOx می‌تواند منجر به بیماری‌های ریوی، آسم، سرطان ریه و حتی سکته مغزی شود. علاوه بر این، ذرات معلق PM۲.۵ که از سوختن مازوت به‌ویژه در نیروگاه‌ها تولید می‌شود، بسیار ریز هستند و به راحتی به عمق ریه‌ها نفوذ کرده و به سیستم تنفسی آسیب می‌رسانند.در ایران، به‌ویژه در فصول سرد سال، به دلیل کمبود منابع گاز طبیعی، استفاده از مازوت در نیروگاه‌ها و برخی صنایع به‌شدت افزایش می‌یابد. طبق گزارش‌های وزارت نیرو، در سال ۲۰۲۰، مصرف مازوت در نیروگاه‌ها به حدود ۱۲ درصد از کل مصرف سوخت نیروگاهی رسید. این مصرف بالا، به‌ویژه در زمستان‌ها، یکی از عوامل اصلی آلودگی هوای شهری و افزایش میزان ذرات معلق است.
مازوت به دلیل پایین‌تر بودن قیمت آن نسبت به سوخت‌های سبک‌تر مانند گازوئیل یا بنزین، به عنوان یک سوخت ارزان‌تر برای نیروگاه‌ها و صنایع انتخاب می‌شود. همچنین در برخی کشورها، به‌ویژه در کشور‌های تولیدکننده نفت، مازوت به عنوان محصول جانبی تولید نفت خام موجود است. بنابراین، سوخت‌سوزی مازوت به‌دلیل در دسترس بودن آن و ارزان‌تر بودن نسبت به سوخت‌های دیگر، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مازوت انرژی حرارتی زیادی تولید می‌کند که آن را برای تولید برق در نیروگاه‌ها مفید می‌سازد. در شرایطی که منابع گاز یا دیگر سوخت‌های مایع کافی نباشند، مازوت گزینه‌ای مناسب است.
برخی نیروگاه‌ها یا کارخانه‌ها نیز به تجهیزات خاصی برای سوزاندن مازوت مجهز هستند. تغییر سوخت به سوخت‌های دیگر ممکن است نیاز به تغییرات اساسی در سیستم‌ها و تجهیزات آنها داشته باشد که هزینه‌بر و زمان‌بر است.
انتساب بیماری‌ها به آلودگی هوا
چهار گروه آسیب‌پذیر در مواجهه با آلودگی هوا شامل زنان باردار، کودکان، سالمندان و ورزشکاران هستند. در واقع بر اساس مطالعات، آلودگی هوا و آلاینده‌ها از دوران جنینی تا سالمندی، تهدیدی جدی برای سلامت افراد محسوب می‌شود. بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، عوارض آلاینده‌ها بر دستگاه‌های مختلف بدن به این شرح است:
بیماری‌های دستگاه تنفسی: شواهد بسیاری درباره تشدید آسم، بیماری انسدادی مزمن تنفسی، سرطان ریه و کاهش عملکرد ریوی با آلودگی هوا وجود دارد، ولی شواهد در زمینه ارتباط آلودگی هوا و بروز آسم و بیماری انسدادی مزمن تنفسی کم و ناپایدار است.
بیماری‌های قلبی عروقی: مواجهه با آلودگی هوا را می‌توان به عنوان یک عامل خطر نوظهور جدی برای ایجاد و توسعه بیماری‌های قلبی عروقی دانست. مواجهه کوتاه مدت با آلاینده‌های هوا باعث بیماری‌های حاد قلبی و فشار خون می‌شود.
بیماری‌های دستگاه عصبی: آلودگی هوا موجب افزایش شیوع بیماری‌های «نورودژنراتیو یا زوال عصبی مانند آلزایمر، پارکینسون و افزایش احتمال ابتلا به ام‌اس» می‌شود. همچنین مرگ ناگهانی در بیماران مبتلا به صرع افزایش می‌یابد و باعث اختلالات تکاملی و افزایش احتمال ابتلا به اتیسم بر اثر مواجهه مادران باردار و کودکان با آلودگی هوا می‌شود.
بیماری‌های پوستی: آلودگی هوا می‌تواند باعث پیری زودرس پوست، کاهش میکروفلور طبیعی پوست، افزایش شیوع بیماری درماتیت آتوپیک و شدت یافتن کهیر شود.
بیماری‌های دستگاه گوارش: آلودگی هوا و آلاینده‌های مرتبط با آن مانند PM، ازن، اکسید‌های نیتروژن و فلزات سنگین و برخی آلاینده‌های آلی در بروز بیماری‌ها به ویژه بیماری‌های التهابی مرتبط با دستگاه گوارش مانند فیبروز کبدی، آپاندیسیت و سرطان‌های دستگاه گوارش نقش دارند.
بیماری‌های چشم و بینی: آلودگی هوا التهاب مخاط بینی و سینوس‌ها را تشدید کرده و در مزمن شدن عفونت سینوس‌ها و بینی نقش دارد.
مقایسه بین بنزین و مازوت در آلودگی هوا
در مقایسه با بنزین، مازوت آلاینده‌های بیشتری تولید می‌کند. سوختن مازوت به دلیل محتوای بالای گوگرد و ترکیبات سنگین‌تر، تولید گاز‌های SO۲ و ذرات معلق PM۲.۵ را افزایش می‌دهد که تأثیرات زیست‌محیطی و بهداشتی بیشتری دارند. به‌طور کلی، در حالی که بنزین بیشتر باعث تولید CO۲ و NOx می‌شود، مازوت عمدتاً تولید SO۲ و ذرات معلق می‌کند که می‌تواند برای سلامت عمومی خطرناک‌تر باشد.
راهکار‌های کاهش آلودگی ناشی از سوخت‌های فسیلی
استفاده از سوخت‌های پاک و تجدیدپذیر
استفاده از سوخت‌های پاک مانند انرژی خورشیدی، بادی و گاز طبیعی می‌تواند راه‌حل مؤثری برای کاهش آلودگی هوا باشد. علاوه بر این، توسعه خودرو‌های برقی و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در صنعت و حمل‌ونقل، نقش به‌سزایی در کاهش آلاینده‌ها خواهد داشت.
بهبود تکنولوژی‌های احتراق
به‌کارگیری فناوری‌های نوین در فرآیند احتراق، مانند کاتالیزور‌های پیشرفته و سیستم‌های فیلتر هوای بهتر در خودروها، می‌تواند به کاهش تولید آلاینده‌ها کمک کند.
سیاست‌های کاهش مصرف سوخت‌های آلاینده
کشور ما می‌تواند از سیاست‌های مختلفی مانند وضع مالیات بر سوخت‌های آلاینده، توسعه حمل‌ونقل عمومی و تشویق به استفاده از خودرو‌های کم‌مصرف و برقی برای کاهش مصرف سوخت‌های آلاینده اقدام کند.