سوریه در طول دهه گذشته با بحران شدید داخلی مواجه بوده است. جنگ داخلی این کشور از سال ۲۰۱۱ آغاز شد و به سرعت به یک جنگ داخلی پیچیده و طولانی با حضور گروه‌های تروریستی و مسلح متعدد تبدیل شد.

بسیاری از گروه‌های تروریستی به دنبال تحولات میدانی جنگ داخلی سوریه به دلایلی همچون شبکه گسترده حامیان خارجی، بهره‌مندی حداکثری از منابع مالی غیر سوری  و همچنین منافع کوتاه مدت خود به سرعت جبهه خود را تغییر دادند و با چشم پوشی از رویکرد‌های پیشین، مسیر ائتلاف یا ادغام با گروه‌های همسو و غیر همسو را در پیش گرفتند. البته برخی از این گروه‎ها به دلیل عدم سازگاری با شرایط میدانی و همراهی سایر گروه‌ها منحل شدند.

با وجود آنکه آتش جنگ داخلی در سوریه با پایان حملات داعش و توافق برسر ایجاد مناطق کاهش تنش در سال ۲۰۱۸ کاهش یافت، اما گروه‌های اصلی معارض و تکفیری پس از جنگ غزه و لبنان، از روز‌های آخر نوامبر بار دیگر فعالیت خود را آغاز کردند و ارتش و مردم سوریه که تحت محاصره تحریم‌ها و فشار مشکلات اقتصادی بودند، به امید تغییر مقاومتی در برابر عناصر مسلح نداشتند و این نیرو‌ها به سرعت بر دمشق مسلط شدند و در هشتم دسامبر یعنی کمتر از دوهفته سقوط دولت بشار اسد را اعلام کردند.

در پی تحولات کنونی سوریه در این گزارش، گروه‌های معارض، تکفیری و کرد و نقش مشکلات اقتصادی  در پیشرفت سریع این گروه ها در تسلط بر سوریه را معرفی خواهیم کرد.

۱. گروه‌های معارض

گروه‌های معارض در سوریه به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: گروه‌های میانه‌رو و گروه‌های افراطی. این گروه‌ها در ابتدا خواستار اصلاحات دموکراتیک و تغییر حکومت در سوریه بودند، اما با گذشت زمان برخی از آنها به گروه‌های افراطی تبدیل شدند.

 ارتش آزاد سوریه (FSA): گروه اصلی معارضان سوری است که ریاض الاسعد مؤسس آن در سال ۲۰۱۵ است و در ابتدا برای مبارزه با دولت بشار اسد تشکیل شد. این گروه عمدتاً از نیرو‌های سابق ارتش سوریه تشکیل شده و در آغاز با شعار‌های دموکراتیک علیه دولت بشار اسد قیام کرد و حتی پس از پایان اشغالگری داعش در سوریه، در مناطق نزدیک مرز اردن حضور داشتند و اکنون در تحولات جاری این کشور نقش دارند. 

گروه‌های معارض متعددی طی جنگ داخلی در سوریه فعالیت داشتند از جمله جیش المجاهدین، احرار شام، جیش عزت، جیش نصر، ادلب الحر، جبهه شام، گروه فاستقم کما امرت و فیلق الشام که در ادامه متحد شدند که سرنوشت آنان به انحلال یا ادغام در گروه‌های تکفیری منجر شد.

۲. گروه‌های تکفیری

گروه‌های تکفیری در سوریه به ویژه در مناطق تحت کنترل داعش و جبهه النصره فعال بودند. این گروه‌ها خود را بر اساس تفسیر‌های افراطی از اسلام معرفی می‌کنند و از خشونت و ترور برای دستیابی به اهدافشان بهره می‌برند.

• داعش (دولت اسلامی عراق و شام): این گروه که به سرعت در سوریه و عراق گسترش یافت، هدف اصلی خود را ایجاد خلافت اسلامی و تحمیل قوانین شریعت به سراسر منطقه اعلام کرده است. داعش با استفاده از خشونت‌های بی‌رحمانه، از جمله اعدام‌های جمعی و کشتار اقلیت‌ها توانست بخشی از سوریه و عراق را تحت کنترل خود درآورد.

• هیئت تحریر الشام (جبهه النصره): جبهه النصره یکی از بزرگترین گروه‌هایی در سوریه بود که در ابتدا به‌عنوان شاخه‌ای از القاعده در این کشور برای برپایی حکومت اسلامی علیه دولت بشار اسد مبارزه می‌کرد. در سال ۲۰۱۶ برای کاهش فشار‌های بین‌المللی و نشان دادن استقلال خود از القاعده، نام خود را به «جبهه فتح الشام» تغییر داد. با وجود این اقدام حتی باز هم جایگاه این گروه را در فهرست سازمان‌های تروریستی تغییر نداد. در نهایت، تشکیل «هیئت تحریر الشام» قدمی دیگر در مسیر فاصله‌گیری از القاعده و کوشش برای ارائه چهره‌ای متعادل‌تر از این گروه بود.
هیئت تحریر الشام به عنوان تلاشی برای ادغام گروه‌های مسلح اسلام‌گرا و ایجاد یک جبهه واحد علیه دولت سوریه سال ۲۰۱۷ تأسیس شد. این گروه شامل اعضای چندین گروه دیگر مانند نورالدین زنکی، جیش‌الاسلام و احرار الشام، لواء الحق، جبهه انصارالدین و جیش السنه بود. با این حال، بسیاری از این گروه‌ها پس از مدتی از تحریر الشام جدا یا منحل شدند.

تحریر الشام، تحت فرماندهی ابومحمد الجولانی، یکی از گروه‌های برجسته به اصطلاح جهادی در سوریه بود و است که به دنبال ایجاد یک دولت اسلامی در سوریه بر اساس اندیشه سلفی خود از اسلام است.

۳. کرد‌ها

کرد‌ها نقش مهمی در بحران سوریه ایفا کرده‌اند و به‌ویژه در شمال و شمال‌شرقی کشور حضور دارند. 
نیرو‌های دموکراتیک سوریه (Syrian Democratic Forces) یک ائتلاف نظامی تحت رهبری کرد‌ها در شمال و شرق سوریه است که در ۲۰۱۵ به عنوان ائتلافی عمدتاً از مبارزان کرد YPG و گروه‌های شبه‌نظامی عرب و آشوری مسیحی تشکیل شد.
 
واحد‌های دفاع مردمی یا وا. پی. جی (YPG) یک گروه شبه‌نظامی کردی است که عمدتاً از کرد‌های سوریه تشکیل شده و در سال ۲۰۱۱ به عنوان نیروی مسلح برای مناطق کردنشین در سوریه تشکیل شد. این گروه به طور خاص برای محافظت از مناطق کرد در برابر تهدیدات خارجی، از جمله داعش و نیرو‌های مورد حمایت ترکیه، فعالیت می‌کند. YPG بخشی از نیرو‌های دموکراتیک سوریه (SDF) است که ائتلافی از گروه‌های کرد، عرب و دیگر اقوام سوریه برای مقابله با داعش است. این گروه از حمایت‌های نظامی ایالات متحده بهره برده، اما ترکیه آن را به دلیل ارتباطات با پ. ک. ک (حزب کارگران کردستان) که آن را سازمان تروریستی می‌داند، تهدید تلقی می‌کند.
 
یگان‌های حفاظت زنان یا وای. پی. جی (YPJ) یک نیروی شبه‌نظامی زنانه است که در کنار YPG (واحد‌های دفاع مردمی) در سوریه برای دفاع از مناطق کرد در سوریه تشکیل شد. این گروه کاملاً از زنان کرد تشکیل شده.
 
گروه‌های شبه‌نظامی عرب و مسیحی مانند ائتلاف عرب سوریه (SAC) و گروه‌های شبه‌نظامی مسیحی مانند شورای نظامی سریانی (MFS) نیز جزئی از جبهه دموکراتیک سوریه هستند که هدف آنها نمایندگی از جوامع مختلف در شمال سوریه است.

«نیرو‌های دموکراتیک سوریه» به عنوان یک شریک کلیدی برای آمریکا در منطقه، از حمایت نظامی، آموزش و تسلیحات برخوردار است. این امر منجر به تنش‌هایی با دولت سوریه تحت رهبری بشار اسد و همچنین با ترکیه شده که YPG (یک گروه اصلی از نیرو‌های دموکراتیک سوریه) را به عنوان یک سازمان تروریستی مرتبط با PKK (حزب کارگران کردستان) که در ترکیه در حال مبارزه با آنکارا است، می‌داند.

ترکیه چندین عملیات نظامی در شمال سوریه انجام داده تا نیرو‌های دموکراتیک سوریه را از منطقه مرزی عقب براند و از تشکیل یک منطقه خودمختار تحت کنترل کرد‌ها جلوگیری کند. عملیات‌های ترکیه در شمال سوریه، مانند عملیات سپر فرات (۲۰۱۶) و عملیات شاخه زیتون (۲۰۱۸)، هدفشان حذف نیرو‌های کرد از مناطق مرزی و جلوگیری از تشکیل یک منطقه خودمختار کردی در نزدیکی مرز ترکیه بوده است.

 فساد و مشکلات اقتصادی سوریه

سوریه در طول دهه‌ها تحت تأثیر فساد گسترده اقتصادی، جنگ‌های داخلی و تحریم‌های خارجی گسترده به نام قیصر قرار گرفته است. این مشکلات اقتصادی از مهم‌ترین عواملی هستند که وضعیت کشور را به بحران کنونی کشانده‌اند و زمینه‌ساز سقوط دولت بشار اسد و در نهایت انتقال قدرت به دست گروه‌های معارض در سوریه شده‌اند.

جنگ داخلی در سوریه که از سال ۲۰۱۱ آغاز شد، باعث شد که زیرساخت‌های اقتصادی کشور به‌طور کامل نابود شود. مناطق زیادی از کشور، به‌ویژه در مناطق شمالی و شرقی، تبدیل به میدان جنگ شدند و خسارات سنگینی به صنایع، کشاورزی و سایر بخش‌های اقتصادی وارد آمد. خسارت به تأسیسات زیربنایی، کاهش تولید نفت، گاز و محصولات کشاورزی و همچنین کاهش شدید منابع مالی کشور باعث شد که اقتصاد سوریه با بحران شدیدی رو‌به‌رو شود. میلیون‌ها نفر به‌ویژه در مناطق جنگی مجبور به ترک خانه‌هایشان شدند و این جابجایی‌های جمعیتی به بحران انسانی و اقتصادی دامن زد.

سوریه از ابتدای بحران داخلی خود تحت تأثیر دخالت‌های خارجی قرار گرفت. کشور‌هایی مانند ایالات متحده، عربستان سعودی، ترکیه و قطر از گروه‌های معارض مختلف حمایت کردند و در مقابل، ایران و روسیه از دولت بشار اسد حمایت کردند. این دخالت‌ها نه‌تنها جنگ را به طولانی‌ترین و ویران‌ترین جنگ داخلی در تاریخ معاصر تبدیل کردند، بلکه اقتصاد سوریه را نیز بیشتر از پیش به نابودی کشاندند. تحریم‌های بین‌المللی علیه دولت اسد و قطع ارتباطات اقتصادی با کشور‌های غربی، بر مشکلات اقتصادی این کشور افزود و تنها گروه‌های خاصی در این وضعیت اقتصادی بهره‌مند شدند.

 سقوط دولت و به دست گرفتن قدرت توسط معارضان

مشکلات اقتصادی باعث افزایش نارضایتی عمومی در میان مردم شد و بسیاری از مردم دیگر تحمل وضعیت موجود را نداشتند. بسیاری از مناطق تحت کنترل معارضان که به‌ویژه در شمال سوریه قرار داشتند، به‌سرعت از بحران اقتصادی استفاده کردند و شعار‌های دموکراتیک و اقتصادی را در میان مردم مطرح ساختند. در چنین شرایطی، مردم سوریه امید خود را به تغییرات بنیادی در کشور از دست داده بودند و تمایل به براندازی حکومت و انتقال قدرت به گروه‌های معارض بیش از پیش افزایش یافت.

این وضعیت اقتصادی و فساد ساختاری، در نهایت به سقوط دولت بشار اسد انجامید. گروه‌های معارض که بسیاری از آنها با حمایت خارجی تجهیز و تقویت شده بودند، توانستند در طول جنگ‌های داخلی و با استفاده از نارضایتی عمومی و مشکلات اقتصادی، قدرت را به‌طور کامل در دست بگیرند. در حال حاضر، سوریه به کشور‌ی تبدیل شده است که هر بخش آن تحت کنترل گروه‌های مختلف معارض و مسلح است که هرکدام در پی ایجاد تغییرات ایدئولوژیک و سیاسی خاص خود هستند.

آمریکا و اسرائیل نیز که پشت پرده و در صحنه تحولات قبلی و کنونی سوریه حضور دارند، به‌ دنبال منافع ژئوپولیتیکی خود هستند و اکنون به دنبال حضور گسترده‌تر و بیشتر هستند. ایالات متحده به‌ویژه از گروه‌های کرد حمایت کرده است، زیرا این گروه‌ها در جنگ علیه داعش مؤثر بوده‌اند و در جلوگیری از گسترش نفوذ ایران در سوریه نقش دارند. اسرائیل نیز از تحولات کنونی سوریه برای تقویت امنیت خود در برابر ایران و توسعه مناطق تحت اشغال خود در سوریه سوء استفاده می‌کند.