گرچه آبیاری سنتی مزارع و باغ‌ها در بسیاری از شهرهای خراسان رضوی و در شرایطی که منابع آب سطحی و زیرزمینی به سبب خشکسالی عایداتی از بارش‌ها و نزولات جوی اندک ندارد سبب شده تا زوال و نابودی این منابع آبی شتاب گیرد و دسترسی به سفره‌های زیرزمینی دورتر شود اما بر اساس آنچه کارشناسان کشاورزی می‌گویند پروژه‌های جدید آبیاری به غیر از حفظ منابع آبی سبب بهره وری در تولید می‌شود و کیفیت محصولات مختلف را بهبود می‌بخشد.
محمود شبان مدیر جهاد کشاورزی خلیل‌آباد با اشاره به اینکه در این شهرستان از ابتدا تاکنون حدود ۷۵۰ هکتار سطح آبیاری نوین اجرا شده که نسبت به سطح زیر کشت کل باغات عدد بسیار ناچیزی است، گفت: از حدود ۱۵ هزار هکتار باغات شهرستان، آبیاری نوین در ۵۰۰۰ هکتار آن‌که باغات پسته هستند به دلیل شور بودن قابلیت اجرایی ندارد ولی به نسبت ۱۰ تا ۱۱ هزار هکتار دیگر ۷۵۰ هکتار بسیار ناچیز است.
وی با بیان اینکه ۲سالی می‌شود که تسهیلاتی برای اجرای آبیاری نوین ابلاغ نشده است، یکی از خلأهایی که در توسعه آبیاری‌های نوین وجود دارد را عدم وجود تسهیلات برای اجرا دانست و گفت: باید در بخش کشاورزی به سمت افزایش راندمان بهره‌وری در نهاده‌ها به ویژه آب برویم.
مدیر جهاد کشاورزی خلیل‌آباد با تأکید بر اینکه اگر بخواهیم به روش سنتی و قدیمی کشاورزی کنیم افزایش هزینه‌های تولید منجر به عدم رقابت در بازارهای جهانی می‌شود، اظهار کرد: با توجه به اینکه محصولات شهرستان رقابتی و صادراتی هستند قیمت تمام شده برای رقابت باید کاهش یابد که اجرای آبیاری‌های نوین در این خصوص تاثیرگذار است.
با توجه به شرایطی که خلیل‌آباد در تولید محصولات کشاورزی دارد اگر افزایش راندمان به ویژه آب را در این شهرستان نداشته باشیم عملاً با مشکلات جدی مواجه خواهیم شد و کشاورزانی که در این حوزه ورودی نداشته باشند عملاً طی ۲ تا ۳سال آینده از گردونه کشاورزی حذف خواهند شد.
شبان با بیان اینکه ۷۵ درصد باغات شهرستان به روش سنتی آبیاری می‌شود، افزود: اکنون در باغاتی که اجرای آبیاری نوین دارند راندمان آبیاری حداقل ۷۰ تا ۸۰ درصد است اما باغاتی که به روش سنتی آبیاری می‌شوند ۵۰ درصد هدر رفت آب دارند.
وی در ادامه انتقال آب از یک پلاک به پلاک دیگر را از دیگر مشکلات این شهرستان دانست و افزود: سال‌هاست که حوزه مدیریت منابع آب برای هر چاهی اراضی را تحت عنوان اراضی تحت شرب مشخص کرده که طبق قانون نباید آب از این اراضی خارج شود.
مدیر جهاد کشاورزی خلیل‌آباد با اشاره به اینکه در صورت خروج آب از این اراضی مجموعه مدیریت منابع آب از انتقال آن جلوگیری خواهد کرد، اظهار کرد: سالیان قبل که این اراضی تحت شرب مشخص شدند کشاورزان به درجه حاصلخیزی خاک توجهی نداشتند، اما اکنون چون آب را به مناطقی که حاصلخیزی خاک بهتر بوده انتقال دادند عملاً با مشکلاتی مواجه شده‌اند.
وی با بیان اینکه با این اقدام، عمده طرح‌های لوله‌گذاری و انتقال آب با مشکل مواجه شده است، گفت: به مجموعه مدیریت منابع آب و وزارتخانه درخواست داده‌ایم که برای اصلاح اراضی تحت شرب هر چاه اقدام کنند.
شبان با اعلام اینکه اگر اصلاح صورت گیرد، ضمن اینکه مشکلات برای انتقال خط آب رفع خواهد شد، کشاورزان خواهند توانست انتقال آب را انجام دهند، افزود: اکنون از ۲۸۵ چاه موتور برای حدود ۱۰۳ حلقه چاه لوله‌گذاری انجام شده و باقی برای انتقال آب از طریق کانال‌های بتنی یا خاکی استفاده می‌کنند. اگر مشکل انتقال آب از یک پلاک به پلاک دیگر رفع شود بسیاری از چاه موتورها می‌توانند از طرح تجمیع انتقال آب استفاده کنند.
وی با اشاره به اینکه اکنون طرح لوله‌گذاری در قالب اجرای طرح تجمیع کم فشار اجرا می‌شود، گفت: امسال لوله‌کشی ۸ چاه موتور با اعتباری بالغ‌بر ۹ میلیارد تومان را در حال اجرا داریم.
مدیر جهاد کشاورزی خلیل‌آباد با اشاره به اینکه برای اجرای این طرح میانگین ۶۰ درصد اعتبار مورد نیاز را دولت و ۴۰ درصد را خود کشاورز تأمین می‌کند، بیان کرد: هدر رفت آب و تبخیر آب از مشکلات کانال‌های بتنی و خاکی است.
وی گفت: گرچه قبلاً از کانال‌های بتنی به عنوان یکی از راهکارها برای افزایش راندمان آبیاری استفاده می‌شد اما اکنون به دلیل گرمی و خشکی هوا و تبخیری که دارد عملاً کسی به دنبال اجرای کانال‌های بتنی نیست.
اجرای آبیاری‌های کم فشار و کاهش سطح تبخیر آب
در شهرستان خوشاب هم که با داشتن ۳۶ هزار هکتار کشتزار و باغ، ۲۲۶ حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق، ۲۶۵ رشته قنات و ۲ رودخانه دائمی، یکی از قطب‌های کشاورزی غرب خراسان رضوی محسوب می‌شود به دلیل محدودیت‌های منابع آبی اجرای طرح‌های آبیاری کم فشار و تحت فشار در این منطقه ضروری به نظر می‌رسد.
ابراهیم رودسرابی مدیر جهاد کشاورزی خوشاب اجرای طرح‌های آبیاری نوین را یکی از اهداف مهم شهرستان دانست و گفت: با توجه به اینکه تبخیر آب در روش‌های معمولی بسیار زیاد است به سمت اجرای آبیاری‌های زیرسطحی رفته‌ایم.
وی با بیان اینکه با اقداماتی که تاکنون در این خصوص انجام شده تبخیر آب به حداقل رسیده است، افزود: طی سالیان گذشته لوله‌گذاری اکثر چاه‌های کشاورزی انجام شده و دیگر پرت آب را نداریم.
رودسرابی با اشاره به اینکه چون آب‌های شهرستان شور هستند عملاً امکان اجرای آبیاری قطره‌ای نیست، تصریح کرد: اکنون در شهرستان ۲۲۶ حلقه چاه داریم که بیش از ۷۵۰ کیلومتر طی سال‌های گذشته لوله‌گذاری انجام شده است.
وی با بیان اینکه تاکنون در سطح بیش از ۱۰ هزار هکتار لوله‌گذاری و آبیاری‌های کم فشار اجرا شده است، کل سطح زیر کشت اراضی باغی و زراعی شهرستان را ۳۷ هزار و ۵۰۰ هکتار اعلام کرد و گفت: با توجه به اینکه هزینه‌های اجرای سیستم‌های نوین آبیاری افزایش بسیاری داشته سهم خودیاری کشاورز هم نسبت به قبل بسیار افزایش یافته است. گرچه در قبل ۱۵ درصد سهم کشاورز بوده اما اکنون سهم خودیاری در برخی پروژه‌ها نیز به ۲۰ تا ۶۰ درصد رسیده که عملاً موجب کاهش استقبال کشاورزان شده است.
مدیر جهاد کشاورزی خوشاب افزایش سهم بلاعوض و کاهش سهم خودیاری کشاورزان را در اجرای سیستم‌های نوین آبیاری ضروری دانست و افزود: حدود ۱۰ تا ۱۲ درصد آبیاری در شهرستان همچنان به صورت سنتی انجام می‌شود.
وی خرده مالکی را در اجرای سیستم‌های نوین آبیاری به شدت تأثیرگذار دانست و اظهار کرد: خرده مالکی در تفاهم‌نامه‌هایی که باید با مالکین یک حلقه چاه یا رشته قنات انجام شود تأثیرگذار است.
رودسرابی گفت: کشاورزان برای مدیریت آب به احداث استخرهای کشاورزی روی آورده‌اند اما از سویی تبخیر آب در آنها بسیار زیاد است به طوری که یک استخر ۲۰ در ۳۰ سالیانه یک میلیون و ۲۰۰ هزار لیتر تبخیر آب دارد.
وی با بیان اینکه در راستای جلوگیری از تبخیر آب امسال اولین استخر پوشش‌دار شد، افزود: اجرای این طرح حدود ۹۵ درصد در جلوگیری از تبخیر آب تاثیر گذاشته است. اکنون در شهرستان ۱۱۰ استخر ذخیره آب داریم.
اعتبارات کنونی پاسخگو نیست
بر اساس آنچه اعلام شده حجم تقاضاهایی که از سوی کشاورزان برای اجرای آبیاری‌های نوین مطرح و هر روز بر تعداد آنها افزوده می‌شود بسیار بالا بوده اما از سویی اعتبارات اصلاً پاسخگو نیست، اگر بخواهیم در حوزه بحران آب کاری کنیم باید اعتبارات در مرحله اول افزایش یابد و اینکه درصد دولتی اصلاح شود چون برخی کشاورزان حتی توان تأمین همان ۴۰ درصد را هم ندارند.
همچنین بر اساس قانون ۸۵ درصد اعتبارات سامانه‌های نوین آبیاری به صورت بلاعوض و ۱۵ درصد از طریق آورده کشاورزان به اجرای پروژه‌های سامانه نوین آبیاری باید اختصاص یابد که بسیاری از کشاورزان تأمین آن در توانشان نیست.
مهدی مسروری مدیر جهاد کشاورزی بردسکن نیز تخصیص تسهیلات بلند مدت را برای اجرای سیستم‌های آبیاری کم فشار ضروری دانست و اظهار کرد: برای اینکه کشاورزان و باغداران بتوانند سیستم‌های آبیاری کم فشار را در راستای ارتقاء بهره‌وری انجام دهند پیشنهاد می‌شود که خط اعتباری در این خصوص پیش‌بینی کنند و تسهیلاتی در حد ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون تومان برای هر هکتار تخصیص دهند.
وی با بیان اینکه هرچند تاکنون بالغ‌بر ۹۰ درصد چاه‌ها لوله‌گذاری شده‌اند اما هنوز جا برای چنین اقداماتی در شهرستان وجود دارد، گفت: هرچند آب را با لوله به مزرعه انتقال می‌دهیم اما چون در مزرعه و باغات پخش می‌شود عملاً میزان تبخیر بیشتر است، می‌طلبد بیش از آنچه تاکنون کار شده به سمت اجرای سیستم‌های آبیاری نوین برویم.
مدیر جهاد کشاورزی بردسکن با بیان اینکه از ۲۱ هزار هکتار باغات تاکنون در سطح ۷۰۰ هکتار سیستم‌های آبیاری کم فشار اجرا شده است، افزود: با این اقدام مشکل آب در بخش کشاورزی رفع خواهد شد.
وی همچنین احداث استخر برای هر چاه کشاورزی را ضروری دانست و گفت: با توجه به اینکه اکنون تمامی لوله‌های انتقال آب مستقیم وصل به چاه هستند و چند کیلومتر هم طول دارند، چون زمان برداشت و انتقال آب به چاه فشار وارد می‌شود عملاً میزان مصرف برق نیز افزایش پیدا می‌کند.
مسروری با اعلام اینکه چون کنتورهای چاه به جای اینکه حجمی باشند برقی هستند میزان برداشت آب بر اساس مصرف برق اعلام می‌شود، افزود: عملاً با این وضعیت بهره‌برداران ضرر می‌کنند اما اگر استخرهای متمرکز احداث شود به صورت حجمی آب وارد استخر شده و اضافه دیماندها نیز حذف می‌شود.
وی با بیان اینکه بعد از استخر هم می‌توانند کنتور حجمی قرار دهند و هر کشاورز بر اساس ساعت و حجمی که دارد از آن آب استفاده کند، بیان کرد: وقتی آب به صورت حجمی تحویل کشاورز شود قطعاً در حوزه آبیاری‌های تحت فشار و زیرسطحی نیز بهتر کار خواهد کرد.
مدیر جهاد کشاورزی بردسکن با اشاره به اینکه به دلیل خاموشی چاه موتورها کشاورزان به خوبی اهمیت آب را درک کرده‌اند، اظهار کرد: به جای اینکه هر نفر داخل باغش یک استخر داشته باشد اگر برای هر چاهی یک استخر یا دو استخر بر اساس مشارکت، احداث و کنتور حجمی داشته باشد تمامی مشکلات و معضلات آب هم رفع خواهد شد.
وی با اعلام اینکه نیاز داریم از محل بنیاد برکت یا بنیاد علوی که اعتباراتی با سود پائین دارند در اختیار کشاورزان قرار گیرد، گفت: به جای پنل‌های خورشیدی ۵ کیلوواتی که در روستاها احداث می‌کنند برای افزایش بهره‌وری در این قسمت‌ها سرمایه‌گذاری کنند. با این اقدام ضمن اینکه سطح گلخانه‌ها افزایش یافته، در افزایش میزان اشتغال و درآمدزایی پایدار هم تأثیر بسیاری دارد.
مسروری با اشاره به وجود ۳۶۰ حلقه چاه کشاورزی در شهرستان بردسکن، گفت: گرچه در آبیاری غرقابی میزان هدر رفت آب ۷۰ درصد است و تنها ۳۰ درصد آن مفید مصرف می‌شود، اما در آبیاری زیرسطحی کم فشار ۵۰ درصد و در آبیاری زیرسطحی تحت فشار ۹۸ درصد راندمان آب افزایش پیدا می‌کند.
وی در ادامه با بیان اینکه خرده مالکی موجب افزایش لوله‌گذاری شده است، افزود: خرده مالکی و استفاده بیشتر لوله عملاً موجب وارد آمدن فشار بیشتر به پمپ و افزایش مصرف برق می‌شود.
مدیر جهاد کشاورزی بردسکن با اشاره به اینکه اگر استخر متمرکز احداث شود بخش بسیاری از این مشکلات رفع خواهد شد، اظهار کرد: امسال برای لوله‌گذاری ۳تا ۴ چاه مجوز به شهرستان داده‌اند، اما اگر تسهیلات با سود کم و دراز مدت در اختیار قرار گیرد بدون شک نتیجه بهتر خواهد بود. ضمن اینکه در تسهیلات بلاعوض برگشت تسهیلات نداریم اما اگر سود تسهیلات کاهش یابد ضمن برگشت منابع به بانک‌ها شاهد وضعیت بهتری در سایر بخش‌ها هم خواهیم بود.
وی با اعلام اینکه تاکنون در باغات شهرستان حدود ۱۰۰۰ هکتار آبیاری تحت فشار و زیرسطحی انجام شده است، خاطرنشان کرد: گرچه با انتقال آب از چاه تا مزرعه سطح تبخیر را کاهش داده‌ایم اما چون آب در سطح باغ پخش می‌شود عملاً در راندمان تغییر خاصی ایجاد نمی‌شود.
مسروری با تأکید بر اینکه باید برای اجرای آبیاری‌های نوین در داخل باغات بیش از این کار شود، سطح باغات شهرستان را ۲۱ هزار هکتار اعلام کرد و گفت: حدود ۶۰ درصد را باغات پسته تشکیل می‌دهند و سطح باغات انگور و انار نیز محدودتر است.
وی توسعه گلخانه را تأثیرگذار در استفاده بهتر از منابع آبی دانست و گفت: گرچه برای گسترش گلخانه نیاز به تسهیلات کم‌بهره داریم، اما متأسفانه هنوز در این حوزه عملکرد خوبی نداریم.
بر اساس بررسی صورت گرفته برای توسعه گلخانه‌ها در این شهرستان ابتدا باید فرهنگ آن ترویج داده شود، متأسفانه نیروی ماهر و فنی در این حوزه بسیار کم است. می‌طلبد فنی و حرفه‌ای با احداث گلخانه‌های کوچک مقیاس در این حوزه ورود کرده و به صورت عملی افراد را آموزش دهند. همچنین ایجاد مجتمع‌های گلخانه‌ای با سرمایه‌گذاری افراد شهرستان ضروری به نظر می‌رسد.
وی در همین خصوص با اشاره به اینکه اکنون در حال راه‌اندازی مجتمع گلخانه‌ای در سطح ۱۵ هکتار هستیم که برای آن یک چاه موتور هم حفاری شده است، گفت: در فاز اول ۴ هکتار گلخانه راه‌اندازی شده است.
مسروری ادامه داد: علیرغم اینکه تاکنون برای جلوگیری از خاموشی چاه موتورها در فصل تابستان ۳۲ پنل خورشیدی ایجاد شده اما پیشنهاد داده شده تا برای باقی چاه‌ها با حمایت اتاق اصناف، مدیریت شرکت برق و جهاد کشاورزی در دو منطقه بردسکن و انابد دو نیروگاه ۶مگاواتی احداث شود تا دیگر نیاز نباشد به صورت انفرادی برای نصب پنل خورشیدی در چاه‌ها اقدام شود.
وی خاطرنشان کرد: هرچند اعلام شده ۹۰ درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود اما در قبال آن تولید داشته‌اند، برای اینکه از آب موجود حداکثر بهره‌وری را در حوزه تولید داشته باشیم هنوز باید در حوزه بهره‌وری بیش از این کار شود.
اجرای سامانه‌های نوین در ۸۵ درصد مزارع
بدون شک با توجه به تغییر اقلیم و بحران منابع آبی در خراسان رضوی راهی جز اجرای سامانه‌های نوین آبیاری در اراضی و باغات به منظور ارتقای بهره‌وری و کاهش مصرف و مدیریت آب نیست. کما اینکه اجرای سامانه‌های نوین آبیاری در سه دهه اخیر بر بهبود راندمان اثرگذار بوده است.
در شهرستان صالح‌آباد هم ۲۰۰۰ هکتار کشت پائیزه گندم و جو، ۱۸۰۰ هکتار کشت بهاره، ۴۰۰ هکتار هم سطح باغات و ۱۵۰۰ هکتار نیز سطح زیر کشت زعفران است که از منابع آبی استفاده می‌کنند.
علیرضا آرمین مدیر جهاد کشاورزی صالح‌آباد در گفت و گو با ایسنا در خصوص اجرای سامانه‌های نوین از جمله آبیاری قطره‌ای، کم فشار و تحت فشار در شهرستان گفت: تاکنون در ۸۵ درصد مزارع سامانه‌های نوین اجرا شده است.
وی افزود: گرچه از نوار تیپ در مزارع گندم و جو در حد ۴۰ درصد بیشتر برای قطره‌ای کردنشان اجرا نشده است، اما در ۱۴۰۰ هکتار خربزه بهاره به طور ۱۰۰ درصد نوار تیپ کار شده است، همچنین در اکثر باغات سامانه قطره‌ای در حد ۲۰۰ تا ۲۵۰ هکتار بیشتر کار نشده است.
مدیر جهاد کشاورزی صالح‌آباد خاطرنشان کرد: با اجرای سامانه‌های نوین آبیاری راندمان و میزان تولید بهتر شده، اما چون خرده مالکی در شهرستان صالح‌آباد بسیار زیاد است میزان میانگین هر کشت تغییر چندانی نداشته است.
وی بخش اعظمی از آبیاری باغات و مزارع این شهرستان را وابسته به قنوات دانست و گفت: اکنون در شهرستان فقط ۵۴ حلقه چاه و ۱۱۴ رشته قنات داریم که در اکثر آنها لوله‌گذاری انجام شده است.
آرمین با بیان اینکه فقط لوله‌گذاری در دو یا چهار حلقه از چاه‌ها انجام نشده است که آنها هم در پروانه مشکل دارند، افزود: ۷۰ تا ۷۵ درصد از قنوات هم خط انتقال با لوله را دارند که در جلوگیری از تبخیر آب تأثیر بسیاری داشته است.
بر اساس آنچه در این گزارش مطرح شد با توجه به بحران آب و خشکسالی در منطقه لزوم توجه کشاورزان به استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری ضروری است اما از آنجا که هزینه‌های تجهیز این سامانه‌ها برای گروه زیادی از کشاورزان سنگین است حمایت‌های دولتی و بازنگری در قوانین برای اعطای کمک‌های بلاعوض دولتی ضروری است.
برای کشوری که در سرزمینی خشک و نیمه خشک قرار دارد و میانگین بارش سالانه دراز مدت آن تقریباً یک سوم میانگین بارش جهانی است، کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی جزو اهداف اصلی و کلیدی است. یکی از راهکارهایی که برای کاهش مصرف آب و افزایش راندمان کاربرد آب آبیاری در مزرعه به کشاورزان توصیه می‌شود، استفاده از سامانه‌های نوین آبیاری و جایگزینی آنها با سامانه‌های آبیاری سنتی است.
انتهای پیام