اغراق نیست اگر بگوییم کل شبکه‌های جهانی و داخلی کشور‌های مختلف را هم که زیر و رو کنیم، برنامه‌ای پیدا نمی‌کنیم که به شکل زنده و مستقیم، نقد خودش را در دستور کار قرار داده باشد. یک پله از آن فراتر، نقد سازمانی است که متولی تولید برنامه‌هاست و حالا آستین بالا زده تا خودش را نقد کند.
آن‌طورکه بسیاری از کارشناسان هم تایید می‌کنند، نقد درون‌سازمانی آن هم در آنتن زنده، کاملا بی‌سابقه است. برنامه «جامجم» که مدتی است از شبکه یک روی آنتن زنده می‌رود، محور خود را نقد سازمان صداوسیما قرار داده و آن‌طور که بار‌ها گفته‌شده، مورد تاکید و پیگیری خود رئیس رسانه‌ملی هم بوده است. جامجم که به همت مرکز سیمرغ صدا و سیما تولید شده، حالا به فصل دوم خود رسیده تا نقد تند و تیز مسائل مرتبط با رسانه‌ملی را به بحث و گفت‌و‌گو با نظرات موافق و مخالف‌بگذارد. فصل‌دوم برنامه جامجم باوجودبرخی شبهاتی که نسبت به متوقف شدن آن می‌شد، روی آنتن رفته تا مشخص شود وقفه، برای ارتقا وپختگی محتوای آن صورت گرفته بود.
منتقد جدی هستیم
تولید برنامه‌ای مثل جامجم، به پشتوانه یک اتاق فکر و تحریریه است که مدیران سازمان هم در آن حضور دارند. مدیر تولیدات غیر‌نمایشی مرکز سیمرغ که پیش از این هم در اتاق فکر برنامه حضور داشت، درخصوص برنامه جامجم به نکاتی اشاره می‌کند که قابل توجه است. فضل‌ا... شریعت‌پناهی در این‌خصوص می‌گوید: سری جدید برنامه جامجم قدری از لحاظ ساختاری و فرمی با سری قبل متفاوت است؛ چون در سری جدید سعی‌مان بر این بوده که به ساختار مجله بیشتر نزدیک شویم و آیتم یا میان‌برنامه‌های بیشتری داشته باشیم. ضمن این‌که میان‌برنامه‌های تولیدی ازجمله مصاحبه و گزارش با کارشناسان و اهل فن در داخل کار لحاظ کردیم و در سری جدید، بخش خبر قدری جدی‌تر است. درواقع در این بخش، خبر‌هایی را مطرح می‌کنیم که در رسانه‌های مختلف کمتر به آن پرداخته شده و قابلیت وایرال شدن دارد. به لحاظ رویکرد، مثل قبل هستیم و در هر برنامه، موضوعی خواهیم داشت و به ازای هر موضوع، یک نفر منتقد موضوع مطرح‌شده به همراه یک موافق که اغلب نماینده سازمان صداوسیماست، حضور پیدا می‌کنند تا به تحلیل و بررسی موضوع هفته بپردازند. وی ادامه می‌دهد: البته احتمال دارد برخی از قسمت‌های برنامه، تک‌مهمان بوده و مسائل تبیینی باشد. یعنی لزوما نیازی به چالش نباشد؛ ولی در مجموع سعی می‌کنیم در دور جدید، به موضوعاتی بپردازیم که موضوعات روز است و سراغ موضوعات تکراری نرویم. مثلا اگر سال گذشته به پخش مسابقات ورزشی پرداختیم، امسال دیگری نیاز نیست و موضوعات جدید جایگزین موضوعات قبلی می‌شود.
شریعت‌پناهی در پاسخ به این پرسش که پیش از این درخصوص ورود به موضوعات خارج از سازمان اشاره شده بود و آیا در شرایط فعلی، وقت پرداختن به آن رسیده یا خیر، این‌طور بیان می‌کند: سال گذشته بحث بر این بود که به موضوعاتی در خارج از سازمان بپردازیم که در حوزه فرهنگ ورسانه باشد؛ یعنی قرارنیست به حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و ورزشی بپردازیم و هرآنچه که درحوزه فرهنگ، هنر ورسانه باشد به فراخور موضوع، حتما به آن پرداخته می‌شود. برای مثال اگر قرار است در برنامه‌ای راجع به سریال‌سازی در پلتفرم‌ها بپردازیم که جزئی از حوزه فضای بیرون از رسانه هستند، قطعا گوشه‌چشمی به حوزه بازیگر‌ها چه در سینما، چه در تلویزیون و چه در پلتفرم‌ها خواهیم داشت و به مسائل سازمانی هم می‌پردازیم.
وی همچنین درخصوص گفتمان‌سازی بحث نقد در این برنامه، تصریح می‌کند: ما نقدی می‌کنیم که سازنده باشد؛ یعنی در جهت رفع مشکل، راهکار ارائه بدهد. مهمانانی که می‌آیند، مباحثی مطرح می‌کنند که خارج از چارچوب‌های بحث است. به همه مهمانان می‌گوییم که نقدمان درمورد این موضوع است و خواهش می‌کنیم خارج از موضوع، بحث نشود. با این‌حال، سری جدید جامجم، برنامه‌ای شده که به شکلی باب گفت‌و‌گو را باز کرده و در چند برنامه اول باید فرهنگسازی کرده، آداب نقد را به چالش بکشیم. به نظرم به مرور زمان همه مهمانان متوجه می‌شوند که باید در چارچوب بحث صحبت کنند و اگر راجع به مسأله‌ای حرف می‌زنند، قرار نیست به حوزه دیگری بپردازند؛ به همین خاطر تمام بحث بر این است که نقد، به‌جا باشد و در کنار نقدی که می‌کنند، راهکاری در چارچوب وظایف رسانه و موضوع بحث ارائه دهند.
شریعت‌پناهی عنوان می‌کند: شاید در هفته صد‌ها نقد به برنامه‌ها یا جای‌جای سازمان وارد باشد و ما باتوجه به اتاق فکری که داریم، مباحثی را بررسی و اولویت بندی می‌کنیم که جامعیت داشته باشد. یک بحث هم این است که وقتی مخاطب پای تلویزیون می‌نشیند و این برنامه را می‌بیند، به نوعی به او هم مرتبط باشد. یعنی این‌طور نیست که صرفا مباحث کاملا تخصصی مدنظرمان باشد.
وی درخصوص روند انتخاب مهمانان برنامه هم این‌طور بیان می‌کند: تیم تحریریه برنامه هر هفته موضوعات و چالش‌هایی را که قرار است در هفته یا هفته‌های بعد پرداخته شود، به صورت لیست در جلسه اتاق فکر می‌آورد که براساس هر موضوع، بحث می‌شود و تمام جوانب آن را درنظر می‌گیریم. بر همین اساس، سوالاتی مطرح، مصوب و در نهایت به مدیریت اعلام می‌شود. مدیریت مرکز هم براساس اولویت‌ها، بررسی می‌کند و می‌گوید به این موضوع بپردازید. بعد از این‌که موضوع مشخص می‌شود، تیم تحریریه براساس هرموضوع، سندی می‌نویسد که قرار است از کجا شروع کنیم و به چه سوالاتی بپردازیم. این تیم، افرادی را پیشنهاد می‌دهند و می‌گویند کدام یک از آنها نظرات مثبت یا نظرات منفی دارند. طبق این لیست، برای هر موضوع چند نفر انتخاب و به برنامه دعوت می‌شوند. همه چیز در این برنامه، براساس نظر جمعی اتفاق می‌افتد. تعدادی از افراد و نخبگان سازمانی و بیرون سازمانی، در اتاق فکر هستند و درباره مباحث صحبت می‌کنند.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا برای حضور چهره‌های منتقد در برنامه با مانعی روبهرو بوده‌اند، بیان می‌کند: خیر تنها مانعی که گاهی با آن روبهرو هستیم، این است که افراد یا لزومی نمی‌بینند که در برنامه حضور پیدا کنند و دعوت را قبول نمی‌کنند یا این‌که نسبت به طرف مقابل، نقد دارند و می‌گویند تمایلی به نشستن رو به روی هم ندارند. شریعت‌پناهی با اشاره به تاکید و پیگیری مستمر دکتر جبلی برای تداوم این برنامه، بیان می‌کند: در دوره‌های مختلف مدیریت سازمان، بحث بر این بود که نقد به رسانه‌ملی انجام شود و دکتر جبلی همت و پیگیری مجدانه‌ای داشتند تا این کار اتفاق بیافتد. در طول کار هم حامی برنامه بودند و اگر نقطه‌نظراتی داشتند، در جهت بهبود برنامه به ما گوشزد می‌کردند. سری جدید برنامه با وقفه‌ای روبهرو شد که بخشی به خاطر اتفاقات روز بود. آقای جبلی مدام برای طرح جدید پیگیری می‌کرد که کار عملیاتی و سریع شروع شود. این اتفاق افتاد و برنامه در روال پخش قرار گرفت. آقای جبلی هر هفته نظرات خود را در جهت بهبود برنامه به ما می‌گوید.
نقد‌هایی جدی‌تر در دست داریم
تولید برنامه زنده و چالشی مثل جامجم، کار ساده‌ای نیست و نیاز به همراهی یک تیم قوی دارد. مصطفی هیودی که پیش از این تهیه برنامه‌هایی مانند «مهمان داریم»، «مثل پدر» و ... را در دست داشته، تهیه‌کننده برنامه جامجم است. او معتقد است که در فصل دوم نقد‌های به مراتب جدی‌تری در دستور کار است. تهیه‌کننده برنامه جامجم درخصوص تغییرات این فصل از برنامه نسبت به گذشته می‌گوید: برنامه جامجم می‌تواند تأثیر زیادی در ایجاد و ترویج مفهوم نقد درست داشته باشد. با ارائه تحلیل‌های جامع، گفت‌و‌گو‌های تخصصی و نمایش نمونه‌های موفق، در تلاش هستیم بینندگان را با اهمیت نقد سازنده و روش‌های آن آشنا کنیم. به‌ویژه اگر برنامه به موضوعاتی، چون کیفیت تولیدات فرهنگی، رسانه‌ای و هنری پرداخته و فرصتی برای ابراز نظر‌های مختلف فراهم کند، می‌تواند به ارتقای سطح نقد در جامعه کمک کند. درباره تغییراتی هم که اشاره کردید، همان فضای صراحت، شفافیت و صداقت بر نقد و تحلیل عملکرد صداوسیما تمرکز دارد. در فصل اول شاهد مناظره‌ها، بحث‌ها و گفتمان‌هایی بودیم که بسیاری از آنها به لطف خدا جریان‌ساز شد. در فصل دوم همین دست‌فرمان را داریم و حتی به‌مراتب جدی‌تر ذره‌بین را روی کیفیت تولیدات، مشکلات مدیریتی و نقد برنامه‌ها قرار دادیم. وی ادامه می‌دهد: در فصل دوم همان‌طور که در چند قسمت اول دیدید، روی اخبار و اتفاقات هنری، رسانه‌ای و فرهنگی که ابهام و شائبه هم برای مخاطبان ایجاد کرده، متمرکز می‌شویم و ضمن تحلیل، آنها را پیگیری می‌کنیم و پاسخ می‌دهیم. در این فصل، فضای تعاملی با مخاطب را هم افزایش داده‌ایم و به نوعی سعی داریم تا واکنش‌های مردم و نظرات‌شان نسبت به برنامه‌ها و محتوای تلویزیون را در دستور کار قرار دهیم. از طرفی به طور مستقیم وارد نقد‌ها و نظرات صریح نسبت به اتفاقات فرهنگی و هنری رسانه‌ای خصوصا مسائل پیرامون صداوسیما می‌شویم. درواقع به مثابه یک برنامه تحلیلی ونقدی صریح، درباره صداوسیماباشیم. هدف ما درفصل دوم علاوه‌بر تحلیل و برطرف کردن ابهامات و شائبه‌ها در وهله اول، فضایی برای نقد خود سازمان صداوسیماست. توجه به بحث‌های روز و نقد‌های مرتبط با سازمان باید به‌شدت در اولویت قرار بگیرد. این کاربه ما کمک می‌کند تا شفافیت را با شناخت نقد‌ها پیش ببریم و مسائل را بهتر درک کنیم. در درجه بعد، از منظر پیشرفت، باتوجه به بازخوردها، مسیر‌هایی برای بهبود پیدا کنیم. همچنین روابط بهتری با مخاطب برقرار کنیم و در نهایت ایده‌های جدید وخلاقانه شکل بگیرد. اگر به این مسائل اهمیت دهیم، سازمان ما قوی‌تر و کارآمدتر خواهد شد؛ بنابراین حفظ ذات و مأموریت اصلی برنامه که فضای نقد و انتقادی است، اولویت اصلی بوده و هست، اما در این فصل، حتما راهکار‌هایی نیز در عین انتقاد کردن، وجود دارد و بر روی آن متمرکز هستیم.
وی در پاسخ به این پرسش که برنامه جامجم چقدر توانسته در ایجاد مفهوم نقدِ درست در این مدت موثر باشد، این‌طور بیان می‌کند: برنامه جامجم می‌تواند تأثیر زیادی در ایجاد و ترویج مفهوم نقدِ درست داشته باشد. با ارائه تحلیل‌های جامع، گفت‌و‌گو‌های تخصصی و نمایش نمونه‌های موفق، این برنامه می‌تواند بینندگان را با اهمیت نقد سازنده و روش‌های آن آشنا کند. به ویژه اگر برنامه به موضوعاتی، چون کیفیت تولیدات فرهنگی، هنری و رسانه‌ای پرداخته و فرصتی برای ابراز نظر‌های مختلف فراهم کند، می‌تواند به ارتقای سطح نقد در جامعه کمک کند. برنامه جامجم توانسته «نقد سازنده» به‌دور از تخریب جریانی و شخصیتی را به عنوان یک اصل پیش ببرد و نهادینه کند. صداوسیما را می‌توان منصفانه و نه از روی غرض‌ورزی نقد کرد. ما در رسانه‌ملی به دنبال فرهنگسازی این اصل هستیم. هیودی همچنین درخصوص اتاق فکر برای انتخاب سوژه‌ها و مهمانان تصریح می‌کند: برای رسیدن به سوژه‌ها و مهمانان خوب، مشورت با اتاق فکر بسیار حائز اهمیت است. ابتدا باید نیاز‌های مخاطب را شناسایی کنیم و بعد براساس آنها، ایده‌پردازی کنیم. می‌توانیم از روش‌های برگزاری جلسات طوفان فکری، بحث گروهی یا حتی نظرسنجی استفاده کنیم. همچنین، بررسی ترند‌ها و موضوعات روز نیز می‌تواند به ما کمک کند تا مهمانان مناسبی را شناسایی کنیم و بحث‌های جذاب‌تری داشته باشیم. در این فصل در بخش اتاق فکر و هیات تحریریه، سعی کردیم از تنوع تخصص‌ها و گرایش‌ها بهره ببریم. یکی از تغییرات هیات تحریریه در فصل دوم، توجه بیشتر به واکنش‌های مخاطبان و بازخورد‌های مردمی است. این بازخوردها می‌تواند از طریق رسانه‌های اجتماعی، تماس‌های تلفنی یا نظرسنجی‌ها دریافت شود و در انتخاب موضوعات و تحلیل‌ها تأثیر بگذارد. برای هر قسمت از برنامه، هیات تحریریه کارشناسانی را انتخاب می‌کند که تخصص‌های مرتبط با موضوع مورد بحث داشته باشد.
وی درباره بازخوردها نیز می‌گوید: بازخورد‌های فصل اول مقدمه‌ای برای فصل دوم شد. برای ما و هیات تحریریه‌مان بازخوردها و بازتاب‌ها اهمیت دارد و بنابر ذائقه‌سنجی و توجه به انتطارات‌شان پیش می‌رویم.
جامجم مشابه خارجی ندارد
بخشی از زحمت تولید چنین برنامه‌ای، در دست تیم تحریریه است تا محتوا و موضوع درست را رصد کرده، بتواند سرخط کلی هر قسمت را مشخص کند. مصطفی وثوق‌کیا در این فصل از برنامه، در قامت سرپرست تحریریه حضور دارد تا به پشتوانه یک تیم قوی، محتوا و موضوع پخته‌شده را در اختیار تیم اجرایی قرار دهد. او در این‌خصوص می‌گوید: در دور جدید برنامه، اتاق فکر نقش پررنگ‌تری در برنامه دارد. در این فصل، اتاق فکر روی موضوعات مختلف ورود می‌کند و هر هفته جلسات ثابتی داریم. بر همین اساس، درهرهفته چهار تا پنج موضوع بررسی و نهایی می‌شود و حتی مهمانان اصلی و رزرو به همراه ریزموضوعات مشخص می‌شود. درنهایت برای تصمیم‌گیری درباره این‌که کدام برنامه روی آنتن برود، یک جمع‌بندی صورت می‌گیرد. وی درخصوص انتخاب اولویت‌های موضوعی هم عنوان می‌کند: هم موضوعات روز و هم موضوعاتی را بررسی می‌کنیم که ممکن است سازمان با آن روبهرو باشد. بحث‌هایی مثل بررسی سقوط هواپیمای رئیس‌جمهور و مسائل مرتبط با لبنان ازجمله مواردی است که در این چند قسمت از فصل تازه به آن پرداخته‌ایم. یعنی موضوعات روز همیشه در اولویت است. البته ممکن است برخی مسائل لزوما صحبت‌های روز نباشد، اما اهمیت داشته باشد. درست مثل یک قسمت از برنامه که به بحث ممیزی پرداخته شد. همیشه وقتی موضوعات در اتاق فکر مطرح می‌شود، پایش می‌کنیم تا براساس اهمیت آن، پرونده نهایی شود. از آن جایی که این برنامه نقد خود سازمان است، حتما مدیران روی آن نظر می‌دهند.
وثوق‌کیا درخصوص مدیریت محتوا در پخش زنده هم تصریح می‌کند: آنچه که ما در این دوره طراحی کردیم، این است که حتما قبل از برنامه، سندی نوشته شود. یعنی سوالات اصلی بحث را درمی‌آوریم و چالش‌های آن را شناسایی می‌کنیم. سوالاتی طراحی و پاسخ‌هایی مرتبط با آن از منظر موافق و مخالف را پیش‌بینی می‌کنیم. درنهایت ممکن است آن پاسخ ارائه نشود، اما پیش‌بینی تحریریه صورت می‌گیرد و طبق آن، طراحی بحث و پاسخ موافق و مخالف را مطرح می‌کنیم. در نهایت هم پایان‌بندی برنامه طراحی می‌شود. ممکن است در پخش زنده هم این موارد اتفاق نیفتد، چون این احتمال وجود دارد که مهمان پاسخ دیگری بدهد و بحث به سمت دیگری برود، اما سناریو را طراحی می‌کنیم و خودم حضور دارم. چون ممکن است نیاز شود چیزی به مجری منتقل شود. وی درخصوص پایش برنامه بعد از این‌که روی آنتن رفت، هم این‌طور بیان می‌کند: در فضای مجازی بررسی می‌کنیم که برنامه چه بازخورد‌هایی دارد و چه موضوعاتی مورد توجه کانال‌های خبری قرار می‌گیرد. البته این‌طور نیست که صرفا روی موج آنها حرکت کنیم، اما به‌هرحال رصد انجام می‌شود. البته گاهی بحث‌ها به صورت یک‌طرفه منعکس می‌شود و کلیت نقد سازمان به حاشیه می‌رود. با این‌حال، این رصد کردن باعث می‌شود بتوانیم تصمیم بگیریم که مثلا یک قسمت دیگر درباره تولیدات نمایش خانگی داشته باشیم. درواقع رصد برنامه در فضای مجازی و بعد از پخش، به ما کمک می‌کند تصمیم بگیریم که یک سوژه را ادامه دهیم یا خیر. بحث نمایش خانگی از این منظر که رگولاتوری آن در دست سازمان است، از موضوعات موردتوجه ماست و طراحی آن انجام شده، اما این‌که چه زمانی به آن بپردازیم، به تصمیم مسئولان بستگی دارد.
وثوق‌کیا عنوان می‌کند: من در رسانه‌های خارجی مورد مشابهی از برنامه جامجم ندیده‌ام. به نظرم اتفاق بدیعی است که سازمان صداوسیما، سراغ نقد خودش رفته. شنیده‌ام سابقه تصمیم برای شروع این برنامه به سال‌ها قبل بازمی‌گردد و حالا توانسته اجرایی شود. به طور کلی، در این برنامه نقد درون‌سازمانی داریم و از منتقدان سیاست‌ها دعوت به صحبت می‌کنیم. پرداختن به برخی حواشی باعث می‌شود کلیت نقد خود سازمان به کنار رود.
منبع: روزنام جامجم