ایران با دارا بودن بیش از ۳۳ تریلیون مترمکعب ذخایر گاز طبیعی (بدون در نظر گرفتن ذخایر گاز شیل و ذخایر عظیم هیدرات‌های گازی در دریای عمان و احتمالاً خلیج فارس و دریای خزر)، بیش از ۱۷ درصد ذخایر گاز طبیعی جهان را داراست که با فرض ادامه مصرف لجام‌گسیخته کنونی سالانه حدود ۲۵۰ میلیارد مترمکعب و با فرض بدبینانه کشف نشدن میدان‌های جدید گازی در سال‌های آتی، برای حدود ۱۳۰ سال آینده امکان تأمین گاز مصرفی مورد نیاز کشور را دارد و در صورت سرمایه‌گذاری و تولید گاز از ذخایر غیرمتعارف شیل اکتشاف‌شده و هیدرات‌های گازی در دهه آتی ظرفیت تأمین گاز به بیش از دو برابر می‌تواند افزایش یابد.
این ظرفیت بسیار بزرگ برای تأمین گاز مورد نیاز بازار جهانی از طریق خط لوله برای کشورهای همسایه و ال‌ان‌جی برای سایر نقاط جهان می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. مطالعات اکتشافی در دریای عمان حکایت از وجود ذخایر هیدرات گازی در آب‌های ایران در حجم بزرگ‌تر از پارس جنوبی است. به این نکته نیز باید توجه کرد که ضرورت دارد با اعمال روش‌های افزایش بهره‌وری چاه‌ها، مانع کاهش تولید فعلی شد، همچنین باید در نظر داشت که هم‌اکنون بیش از ۲۰ میدان گازی کشف‌شده با بیش از ۸۰۰۰ میلیارد مترمکعب ذخیره در کشور وجود دارد که با توسعه آنها، روزانه می‌توان بیش از ۵۰۰ میلیون مترمکعب به ظرفیت تولید گاز کشور افزود.
از طرفی در شرایط فعلی که به شکل روزافزونی با کمبود و ناترازی در تأمین گاز طبیعی مواجهیم و بر مبنای آمار و ارقام موجود حداقل ۷۰ درصد انرژی کشور از گاز طبیعی تأمین می‌شود، راه گریز از وضع نامطلوب و فوری‌ترین اقدام‌ها و راهکارها در این میان، مبحث مهم ارتقای بهره‌وری انرژی به‌عنوان یک راه نجات یا به عبارتی صرفه‌جویی در مصرف انرژی است. اکنون کل ظرفیت تولید انواع هیدروکربن در کشور معادل ۹.۲۵ میلیون بشکه در روز معادل نفت خام است که حدود ۶.۷ میلیون بشکه در روز آن در داخل مصرف می‌شود و بقیه آن ظرفیت صادراتی است.
دلایل رسیدن به این ناترازی متعدد است اما یک مسئله فوری وجود دارد که اغلب صاحب‌نظران انرژی در آن متفق‌القول هستند و آن پایین بودن شدید بهره‌وری انرژی و نامطلوب بودن شاخص شدت انرژی در کشور است. مقایسه شاخص شدت مصرف انرژی در ایران و جهان نشان می‌دهد اگر بخواهیم این شاخص را نه به سطح موفق‌ترین کشورهای جهان، بلکه به متوسط جهان برسانیم با ۶۰ درصد مصرف انرژی فعلی، می‌توان کشور را در همین سطح از رفاه و تولید ناخالص ملی اداره کرد که معنای آن ظرفیت آزاد کردن معادل ۴۰ درصد انرژی هیدروکربنی است. یعنی ظرفیت آزاد کردن ۲.۷ میلیون بشکه معادل نفت خام، هیدروکربن (شامل نفت، گاز و میعانات) در کشور وجود دارد که اگر ۷۰ درصد آن را گاز فرض کنیم با فرض هر یک هزار مترمکعب گاز سبک برابر با ۱۶.۶ بشکه نفت خام معادل، حدود ۴۴۰ میلیون مترمکعب در روز گاز برای جبران ناترازی یا صادرات آزاد می‌شود، ضمن اینکه آزاد کردن این حجم هیدروکربن از طریق ارتقای بهره‌وری آثار بسیار مثبت زیست‌محیطی هم خواهد داشت.
از سویی مطالعات نشان داده است هزینه آزاد کردن یک واحد انرژی از طریق ارتقای بهره‌وری از هزینه تولید یک واحد جدید انرژی کمتر است، بنابراین تا زمانی که به وضع مطلوبی از نظر شاخص شدت انرژی نرسیده‌ایم سرمایه‌گذاری در تولید انرژی بیشتر مگر برای صادرات توجیه ندارد، البته تجربه جهانی کافی همچنین انواع احکام قانونی که به دولت اجازه ارتقای بهره‌وری را می‌دهد وجود دارد، بنابراین مبحث افزایش بهره‌وری در مصرف گاز نیز می‌تواند از زمینه‌های همکاری در توسعه برای صادرات گاز باشد.
سرزمین پهناور ایران با ۱۵ کشور همسایه است که ۱۰ کشور از میان آنها نیازمند واردات گاز هستند. از سوی دیگر ایران با دارا بودن بیش از ۶۰۰۰ کیلومتر مرز خشکی و ۲۷۰۰ کیلومتر مرز آبی در جنوب کشور با دستیابی سهل به دریای آزاد، با ذخایر عظیمی که اشاره شد، دارای ظرفیت بالایی برای تأمین نیاز فزاینده گاز در بازار جهانی است، همچنین به‌دلیل موقعیت ژئوپلیتیک و جغرافیایی خاصی که دارد می‌تواند شرایط مناسبی را برای سوآپ و ترانزیت گاز کشورهای منطقه فراهم و هم‌زمان به‌عنوان یک هاب منطقه‌ای تجارت گاز عمل کند. بدیهی است به‌روزرسانی و بازتدوین راهبردهای جذب سرمایه و جذب دانش فنی برای توسعه، تولید و تجارت برای حضور همه‌جانبه در بازار گاز جهان ضرورت دارد.
اقدام‌های انجام‌شده در سال‌های گذشته را که حسب مورد می‌تواند آغاز مناسبی برای برنامه‌ریزی و کوتاه کردن مسیر شتابان حضور ایران در بازار پرسود گاز در تجارت بین‌المللی باشد به شرح زیر می‌توان نام برد تا دوباره بررسی، به‌روزرسانی و عملیاتی شوند:
الف: خطوط انتقال گاز
۱- خط انتقال صادرات گاز شیرین به پاکستان: بخش عمده خط اصلی در داخل ایران احداث و قرارداد فروش به پاکستان منعقد شده است.
۲- خط انتقال گاز به ترکیه: قرارداد اول به‌زودی پایان می‌یابد و لازم است در تجدید و تمدید قرارداد افزایش حجم و سوآپ مدنظر قرار گیرد.
۳- خط انتقال گاز شیرین به کویت: مطالعات اولیه انجام و ترم شیت بین طرفین توافق شده است.
۴- خط انتقال گاز به عمان: مطالعات اولیه و پایه انجام و نقشه راه تقریباً تفاهم شده است.
۵- خطوط انتقال صادرات گاز به عراق: لازم است راه‌های افزایش ظرفیت و مدت، مورد بررسی و اقدام قرار گیرد.
۶- خط انتقال گاز ایران/ جمهوری آذربایجان یا ایران/ ترکیه به اروپا (نابوکو): مطالعات کامل شامل بررسی بازار، بررسی منابع تأمین گاز، مسیریابی، بررسی‌های حقوقی، طراحی پایه و برآورد هزینه انجام و با وجود توجیه اقتصادی طرح، به دلایل شرایط زمانی ادامه کار متوقف شده که لازم است دوباره در دستور کار قرار گیرد.
استفاده از حداکثر ظرفیت خطوط صادراتی گاز به ترکیه و عراق با توجه به تقاضای گاز گام اولیه و فوری برای حضور بیشتر در بازار گاز است، همچنین ترانزیت و سوآپ گاز آسیای میانه، می‌تواند راه‌های میان‌مدت باشد.
ب: گاز طبیعی مایع (LNG)
۱- پارس ال‌ان‌جی: این پروژه شامل توسعه و تولید گاز ترش از فاز ۱۱ میدان پارس جنوبی معادل دو فاز (۵۶ میلیون مترمکعب در روز) و شیرین‌سازی و تولید و صادرات ال‌ان‌جی به ظرفیت ۱۰ میلیون تن در سال بین شرکت ملی نفت ایران و کنسرسیومی به رهبری شرکت توتال فرانسه با مشارکت شرکت پتروناس مالزی توافق شد. طراحی پایه انجام و محصول تولیدی بازاریابی شد و حتی قراردادهای فروش بلندمدت با خریداران متعدد مذاکره شد که با تعدادی از آنها توافق انجام و پاراف شد.
۲- پرشین ال‌ان‌جی: این پروژه شامل توسعه و تولید گاز ترش از فاز ۱۳ میدان پارس جنوبی به مقدار معادل دو فاز (۵۶ میلیون مترمکعب در روز) و شیرین‌سازی و تولید و صادرات ال‌ان‌جی به ظرفیت ۱۰ میلیون تن در سال بین شرکت ملی نفت ایران و کنسرسیومی به رهبری شرکت شل هلند و مشارکت شرکت رپسول اسپانیا توافق شد. طراحی پایه انجام و محصول تولیدی بازاریابی و قراردادهای فروش بلندمدت با خریداران متعدد مذاکره و برخی توافق شد.
۳- ایران ال‌ان‌جی: این پروژه شامل توسعه و تولید گاز ترش از فاز ۱۲ میدان پارس جنوبی معادل دو فاز (۵۶ میلیون مترمکعب در روز) و شیرین‌سازی و تولید و صادرات ال‌ان‌جی به ظرفیت ۱۰ میلیون تن در سال بین شرکت ملی نفت ایران و کنسرسیومی به رهبری شرکت بریتیش پترولیوم انگلیس و همکاری شرکت گاز انگلیس توافق شد. طراحی پایه آغاز شد و محصول تولیدی بازاریابی و قراردادهای فروش بلندمدت با خریداران متعدد مذاکره و بعضاً توافق شد.
ضرورت دارد منابع تأمین گاز مورد نیاز واحدهای ال‌ان‌جی با توجه به تخصیص آنها به سایر موارد مصرف در کشور مورد تجدیدنظر قرار گیرند، همچنین باید ظرفیت واحدها، بازار هدف و شرکای خارجی حسب مورد به‌روزرسانی شود. این پروژه‌های ال‌ان‌جی از میانه دهه ۸۰ شمسی به‌تدریج متوقف شدند و شرکای خارجی کار را ادامه ندادند. شرکت ملی نفت ایران تصمیم گرفت ادامه کار ایران ال‌ان‌جی را با نام ال‌ان‌جی شرکت نفت انجام دهد که بخش‌هایی از کار با صرف حدود ۲.۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری و پیشرفت حدود یک‌سوم کار تا اوایل دهه ۹۰ شمسی ادامه یافت اما به دلیل تحریم متوقف شد.
امید است مرور اولیه وضعیت و ظرفیت گاز ایران، باب حضور بیشتر و پرشتاب ایران در بازار گاز جهان به‌ویژه تولید و صادرات ال‌ان‌جی را بگشاید.
رکن‌الدین جوادی
مدیرعامل اسبق شرکت ملی نفت ایران