یکی از محورهای مهم بررسی زندگانی حضرت فاطمه سلاماللهعلیها، محور سیره و سبک زندگی ایشان است که خود فروعات و شاخههای متعددی دارد. پیوندی که سیره با تاریخ دارد، ربط و نسبت این موضوع را با رویکرد تاریخی دوره نشان میدهد. بیتردید ارزش سیرهای که با مطالعات سندشناسانه و اعتبارسنجی منابع اصطیاد شده است، بسی فزونتر از سیرهای است که از پشتیبانی تحلیل تاریخی بیبهره است.
آنچه در ذیل عنوان سبک زندگی حضرت زهرا(س) در این دوره مدنظر است، سیره خانوادگی ایشان است که در سه محور اساسی خانهداری، همسرداری و تربیت فرزند قابل مطالعه و بررسی است. مجموعه این مباحث از سوی صدیقه شاکری، معاون پژوهش جامعةالزهرا(س) به همت مؤسسه پرسمان با عنوان «سیره اجتماعی، سیاسی حضرت زهرا(س)» تولید شده است که برای نخستین بار در ایام فاطمیه به صورت روزانه از ایکنا منتشر میشود. در ادامه مشروح قسمت چهارم را مطالعه میکنید.
اینکه از زندگی این بزرگواران الگو بگیریم، بهترین نعمت است و خداوند در این زمینه میفرمایند؛ «لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ؛ در روز قیامت از نعمتها سؤال میشود». در تفاسیر روایی وارد شده است که منظور، نعمت وجود پیامبر و اهل بیت(ع) است؛ بنابراین از ما سؤال خواهد شد که وقتی خداوند متعال اسوهها و الگوهای بزرگ را درنظر گرفته، چه کردهاید. در تعریف شیعه گفته شده که شیعه کسی است که به طرف کارهایی که اهل بیت(ع) میروند، پیروی و تبعیت میکنند؛ بنابراین نجاتبخش انسان در هر زمانی، الگوگیری از زندگانی اهل بیت(ع) است و برای اینکه به الگو دسترسی پیدا کنیم، باید به نحوه عملکرد این بزرگواران واقف باشیم. در سه جلسه گذشته، به اختصار سیره خانوادگی حضرت فاطمه(س) در رابطه با نحوه رفتار با والدین و همسر و همچنین ابعاد محبتورزی، ایثار و گذشت، خانهداری حضرت زهرا(س) را بررسی کردیم.
یکی از پایههای مهم خانواده، فرزندان هستند، محبت و عشق به فرزندان، امری فطری است و هر والدی فرزند خود را دوست دارد و محبت به فرزندان باعث خوشحالی و خوشنودی طرف مقابل میشود. اگر این محبت از سوی مادر باشد، باعث خشنودی پدر میشود، چون فرزندان ثمره والدین هستند و محبت به فرزندان، محبت به همسر نیز محسوب میشود.
در سراسر زندگی حضرت زهرا(س) که رنگ خدایی داشته و تحت تربیت والدین بزرگواری مانند پیامبر(ص) و خدیجه(س) قرار داشتند، همین تربیت الهی را به فرزندان خود نیز منتقل کردهاند. نمونههای درخشانی را میبینیم که فرزندان جایگاه خاصی را برای مادر خود قائل بودند. همانطور که امام زمان(عج) میفرمایند؛ «فی إبنَةِ رسُولِ اللهِ(صل الله علیه و آله) لِی أسوَهٌ حَسَنَهٌ»، در واقع حضرت زهرا(س) را به عنوان اسوه حسنه معرفی میکنند که جایگاه و نقش تربیتی این مادر و برترین بانوی بهشتی، بیش از پیش برای ما روشن میشود.
تربیت فرزندان
در این بخش یکی از مسائل مهم در تثبیت خانواده و نیازهای اعضای آن، در هر عصر و نسلی را در دو محور زمینههای مناسب تربیت فرزند و ابعاد گوناگون سیره تربیتی حضرت مورد بحث قرار میدهیم.
زمینههای مناسب در تربیت فرزند
در وهله نخست انتخاب همسر اهمیت ویژهای دارد. در برخی از روایات و سخنان بزرگان آمده است که تربیت فرزندان، بیست سال قبل از آمدن فرزندان آغاز میشود. چراکه اگر والدین خود را نساخته و تربیت نکرده باشند؛ نمیتوانند تربیت صحیحی را برای فرزندان خود رقم بزنند. انتخاب همسر شایسته و همکفو، گام نخست در تربیت فرزندان محسوب میشود. از این جهت حضرت زهرا(س)، همکفوی شایسته مانند امیرالمؤمنین(ع) را انتخاب میکنند.
رعایت نکات بهداشتی و روانی هنگام بارداری اهمیت ویژهای داشته و دستورالعملهایی از سوی اهل بیت(ع) وجود دارد که باید به طریق اولی مورد توجه قرار گیرد. گرچه گزارشهای ویژه و خاصی در این زمینه نداریم، اما هر دستوری که اهل بیت(ع) مطرح کردهاند، از جانب آنها به طور شایسته عمل شده است. البته گزارشهایی در رابطه با اینکه حضرت زهرا(س) در هنگام بارداری چه عباداتی را انجام میدادند و یا چه حالات روحی داشتند، یا اینکه با فرزندان خود در هنگام بارداری صحبت میکردند، وجود دارد، اما گزارشهای تاریخی از آنها وجود ندارد، بنابراین از بیان آنها صرفنظر میکنیم.
در بدو تولد و رعایت آداب و سنتها از جمله گفتن اذان و اقامه و همچنین عقیقه کردن و دادن صدقه برای نوزاد در منابع متعدد در رابطه با فرزندان حضرت زهرا(س) نقل شده است که برای نمونه در بحث تربیت جسمانی میتوانیم اشاره کنیم که در روز هفتم تولد امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، برای آنها عقیقه کردند و موهای سرشان را تراشیدند و معادل آن، نقره صدقه و انفاق کردند.
ابعاد تربیتی فرزندان
ابعاد تربیتی را در چهار محور «تربیت جسمانی»، «تربیت روحی و عاطفی»، «تربیت دینی و اخلاقی» و «تربیت سیاسی و اجتماعی» مورد بحث و بررسی قرار میدهیم.
تربیت جسمانی
در زمینه تربیت جسمانی، موضوعات «سلامت و بهداشت»، «تغذیه»، «تلاش در درمان بیماری» و «آراسته کردن فرزندان» مورد توجه است.
اهتمامی که حضرت زهرا(س) در رابطه با نظافت و شستشوی فرزندان و لباسهای آنها داشتند و یا آنچه درباره نظافت منزل در جلسات گذشته بیان شد، همه نشان از توجه حضرت زهرا(س) برای سلامت جسمانی فرزندان و سایر اعضای خانواده است، چون فرزندان آسیبپذیر بوده و نیازمند توجه بیشتری در امر نظافت هستند. حضرت زهرا(س) تأکید داشتند که فرزندان قبل و بعد از غذا، دستهایشان را شستشو دهند و یا برای نشان دادن اهمیت این مسئله، میفرمایند؛ اگر کسی بعد از خوردن غذا با دست آلوده و چرب بخوابد و گرفتار انواع بیماریها شود، هیچ کس جز خود را سرزنش نکند. به عبارتی این مسئله به عنوان امر بهداشتی و جلوگیری از بیماری تأکید شده است. در آداب غذا خوردن نیز حضرت زهرا(س) بر کوچک گرفتن لقمه غذا، خوب جویدن، رعایت آداب سر سفره نشستن و غذا خوردن تأکید داشتند.
طبق گزارشهای متعدد، حضرت زهرا(س)، فرزندانشان را شیر دادند و این نشان از اهمیت شیردهی است و این مهم، بر همگان روشن است که در مکارم الاخلاق طبرسی و بحارلانوار نقل شده است. در گزارشهایی هم به نوع غذاهایی که حضرت به فرزندان میدادند، از جمله پخت نان به دست خود، دادن خرما به فرزندان، پختن نوعی غذا با گوشت، نخود و ذرت، پخت حلوا، کاچی و ...اشاره شده است، گاهی هم از پیامبر اکرم(ص) برای تناول این غذاها دعوت میکردند. در واقع آن حضرت به تغذیه سالم فرزندان اهمیت میدادند و حتی اگر غذای اندکی هم بود، آن را برای همسر و فرزندان ایثار میکردند.
گزارشی هم نقل شده که اصلاً غذایی نبود و فرزندانشان به شدت گرسنه بودند، آنها را نزد پدر میفرستند و از پیامبر(ص) درخواست میکنند که فرزندان را سیر کنند. نقل شده است که پیامبر نیز غذایی نداشتند و دعا میکنند و مائده بهشتی برای سیر کردن فرزندان فرستاده میشود که در «الخرائج و الجرائح» قطبالدین راوندی و از شاذان قمی نقل شده است.
تلاش برای درمان بیماریها، نکته دیگر حائز اهمیت است، به عبارتی حضرت زهرا(س) علاوه بر رعایت بهداشت و پیشگیری از بیماری، کارهایی که برای رفع تب یا درمان برخی بیماریها لازم بود، اعم از دعا کردن از جمله دعای نور را میخواندند، همچنین به پیامبر(ص) و ائمه(ع) توسل کرده و یا نذر میکنند. در واقع شأن نزول سوره مبارکه «انسان»، نذری بود که حضرت زهرا(س) برای شفای بیماری فرزندانشان میکنند.
حضرت زهرا(س) ضمن رعایت بهداشت فرزندان و تغذیه سالم، فرزندانشان را با شستشو، شانه کردن مو، استفاده از زینتآلات و ... آراسته میکردند. البته وقتی پیامبر(ص) وارد منزل حضرت زهرا(س) میشوند و پرده نو و زینتآلاتی که فرزندان دارند، را میبینند، با وجود محدود بودن این زینتآلات، پیامبر وارد منزل فاطمه(س) نمیشود و حضرت زهرا(س) آنها را باز میکند و برای پدر میفرستد تا آنها را انفاق کنند و پیامبر بسیار خوشنود میشوند و دعا میکنند. در واقع حضرت فاطمه(س) در آراسته کردن فرزندان نیز به حداقلها اکتفا میکردند و بر پاکیزگی و شستشوی مکرر لباس و مرتب بودن ظاهر کودکان اهتمام داشتند.
تربیت روحی و عاطفی در سیره حضرت زهرا(س)
این نوع تربیت، مهمترین تأثیر را در تربیت شایسته فرزندان میگذارد؛ چراکه باید فرزندان خود را از نظر روحی و عاطفی طوری سیراب کنند تا در مسیر صحیحی رشد یابند.
ابراز محبت و مهربانی: مادر که کانون محبت در خانواده است به فرزندان خود محبت میکند و با ابراز علاقه و دوست داشتن، فرزندان از درون با این محبتها غنی میشوند. به عنوان نمونه در ماجرای حدیث کسا شاهدیم، وقتی فرزندان وارد منزل میشوند با چه عباراتی آنها را خطاب قرار میدهند. در برخی گزارشها نقل شده است که وقتی بلال از حضرت زهرا(س) درخواست میکند که به شما کمک کنم، فرزندان را نگهداری کنم و یا گندم آسیاب کنم، حضرت زهرا(س) میفرمایند؛ من از تو نسبت به فرزندانم مهربانتر هستم.
حتی در بستر شهادت نیز نگران فرزندانشان بودند و به حضرت علی(ع) عرضه میدارند که بعد از من با امامه، خواهرزادهام ازدواج کن، چون همانند من با فرزندانم مهربان است و این نکته مهمی است که اگر این محبت پررنگتر باشد و در مسیر الهی قرار گیرد، نقش مهمی در تربیت فرزندان خواهد داشت.
تکریم و احترام فرزندان: انتخاب نام نیکو، سلام کردن به فرزندان، به کار بردن القاب زیبا و اهمیت دادن به سخنان آنها از جمله نکاتی است که رعایت آنها نشان از تکریم و احترام فرزندان است. نقل شده است که وقتی امام حسن(ع) در سن ۶ -۷ سالگی بودند، حضرت زهرا(س)، امام حسن(ع) را به مسجد میفرستادند، وقتی بعد از سخنرانی پیامبر(ص) یا ادای نماز به خانه برمیگشتند، حضرت زهرا، از امام حسن(ع) میخواستند، روی بلندی قرار گیرند و سخنان پیامبر را برایشان بازگو کنند. در واقع سجایای اخلاقی و سخنان پیامبر(ص) را در امام حسن مجتبی(ع) نهادینه میکردند و همچنین امام حسن را مورد تکریم قرار میدادند.
بازی با فرزندان: کودک برای رشد جسمی، فکری و عاطفی نیاز به بازی دارد و باید ورزش فیزیکی برای او وجود داشته باشد. بسیاری از اختلالهای روحی و روانی کودکان نظیر اضطراب، خودکمبینی و ... با بازی قابل درمان است. در این راستا حضرت زهرا(س) با فرزندان خود بازی میکردند و حین بازی اشعار زیبایی را میخواندند که نوعی بیان سجایای اخلاقی برای فرزندان بود که از جمله این بیتها عبارتند از؛ «ای حسن، به مانند پدرت باش و آزاده و حقجو باش/ برای خداوندی که دارای نعمتهای فراوان است، عبادت کن و با انسانهای کینهتوز دوستی نکن».
رعایت عدالت در میان فرزندان: یکی از مسائل مهمی که تربیت را با اختلال مواجه میکند، عدم رعایت عدالت در میان فرزندان است. حضرت زهرا(س) سفارش اکید بر رعایت عدالت و مساوات در میان فرزندان داشتند. دو نمونه بیان شده که امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نزد پیامبر(ص) کشتی میگیرند و پیامبر(ص)، امام حسن(ع) را تشویق میکردند و حضرت زهرا(س) به پدر میگویند؛ چرا فقط حسن را تشویق میکنید، پیامبر میفرمایند، فرشتگان حسین را تشویق میکنند. البته شاید این روایت از نظر سندی مشکلاتی داشته باشد، اما از منابع روایی میتوان درس گرفت که نباید میان فرزندان تفاوت قائل شد. اگر کودکی بر دیگری مقدم میشود، باید دلیلی بر این مسئله باشد و کودک احساس ظلم و بیعدالتی نکند. در ماجرایی که امام حسن و امام حسین خواب بودند و ابتدا امام حسن(ع) از خواب بیدار میشوند و طلب آب میکنند و بعد امام حسین(ع) بیدار میشود؛ پیامبر(ص) ابتدا آب را به امام حسن میدهند و حضرت زهرا(س) این صحنه را دیدند و گفتند؛ بابا جان، حسین کوچکتر است. اما پیامبر(ص) میفرمایند؛ چون او در ابتدا طلب آب کرد، از این جهت تقدم دارد.
تربیت دینی و اخلاقی
یکی از مواردی که پایههایش از سوی والدین در خانه گذاشته میشود، اعتقادات دینی است که باید به شکل صحیح در خانواده نهادینه شود؛ از این رو در سیره حضرت زهرا(س) میبینیم که حضرت در ابتدا الگوی عملی در فضایل بودند و تربیت به ویژه برای کودکان بیش از آنکه با استفاده از پند و اندرز و زبان باشد، باید با عمل باشد و حضرت زهرا(س) الگوی کامل و متعالی در این زمینه بودند. اما علاوه بر این، حضرت، فرزندان را به عبادت و انجام واجبات و مستحبات تشویق و ترغیب میکردند. به عنوان نمونه حضرت زهرا(س) فرزندان را به حضور در مسجد، اقامه نماز و پایبندی به فرایض، آموزش قرآن، ادعیه و ... تشویق میکردند و یا روایتی است که حضرت، فرزندان را در شب قدر بیدار نگه میداشتند تا از برکات شب قدر و سحر ماه مبارک رمضان بهره ببرند و در روزهداری با وجود اینکه خردسال بودند، آنها را همراهی میکردند و سجایای اخلاقی را به طور عملی آموزش میدادند.
امام حسن مجتبی(ع) نقل میکند که مادرم از شب تا سحر پیوسته مشغول عبادت بودند و در حق دیگران دعا میکنند و وقتی از ایشان پرسیدم که چرا در حق خودمان دعا نمیکنید، حضرت فرمودند؛ الجار ثم الدار.
تربیت سیاسی و اجتماعی حضرت زهرا(س)
حضرت زهرا(س) علاوه بر اینکه بینش صحیحی نسبت به مسائل اجتماعی و سیاسی را در فرزندان خود ایجاد کردند، زمینههای تعامل در امور سیاسی و اجتماعی را فراهم کردند. برای نمونه همراهی فرزندان در ماجرای صلح حدیبیه است که حتی در برخی گزارشها وارد شده که یکی از کسانی که به عنوان شاهد در صلح حدیبیه است با وجود خردسال بودن، امام حسن(ع) در سال ششم بعثت است که حضرت حدود سه سال بیشتر نداشتند و همراه با والدین خود در این ماجرا حضور پیدا کردند.
در ماجرای حمله به خانه حضرت زهرا(س)، امام حسن(ع) مورد ضرب و شتم قرار میگیرند. در گزارشهای بسیاری نقل شده که با مادر بزرگوارشان به مسجد رفتند، برای اینکه حضرت علی(ع) را به خانه برگردانند، اینها میتواند نمونههایی از روش و سیره تربیتی سیاسی و اجتماعی حضرت زهرا باشد. حضرت زینب(س) نیز بیش از ۵ - ۶ سال نداشتند که در فعالیت اجتماعی و سیاسی مادر را همراهی میکردند و آموزش میدیدند.
خداوند متعال به همه ما عنایت کند تا فاطمی زندگی کنیم، فاطمی بمیریم و فاطمی محشور شویم.
انتهای پیام