امروز روز آنهاست؛ فرقی ندارد کوچک یا بزرگ. امروز تنها روزی است که قوانین و تبصره‌های‌شان هم رنگ و بوی دیگری می‌گیرد. ما هم به همین مناسبت با دکتر سالار قاسمی، رئیس سازمان آموزشوپرورش استثنایی کشور به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم. البته آقای قاسمی می‌گوید که محدودیت‌های جسمانی و پزشکی مانع از تحقق و شکوفا شدن استعدادها نیست بلکه موانع اجتماعی مانع از تحقق این افراد می‌شود.
آقای دکتر،آمار به‌روز‌شده‌ای از تعداد دانش‌آموزان مدارس استثنائی،دسته‌بندی دانش‌آموزان ونوع مدارس این بخش از آموزشوپرورش دارید؟
در حال حاضر 82هزار دانش‌آموز داریم که درمدارس عادی استثنائی مشغول به تحصیل هستند. حدود17هزار دانش‌آموز تلفیقی یا فراگیر که در مدارس عادی تحصیل می‌کنند و می‌توانند در کنار دانش‌آموزان دیگر باشند. البته قانون می‌گوید زمانی که چنین دانش‌آموزی به مدارس عادی می‌روند باید تعداد دانش‌آموزان آن کلاس کم شود. البته ما باید به این نوع از کلاس‌ها معلمان رابط یا کمکی هم اختصاص دهیم که در برخی از مدارس این اتفاق رخ داده اما هنوز این اتفاق در بعضی از مدرسه‌ها شکل نگرفته است که جزو یکی ازمشکلات ماست. تعداد مدارس استثنائی هم درکشور1700مدرسه است وما13هزار و500 کلاس داریم. همچنین این بخش دارای مراکز جامع سنجش، آموزش، تشخیص و توانبخشی است.23هزارمعلم داریم و درهرمدرسه به‌صورت میانگین50وهرکلاس‌شش‌دانش‌آموزدارد.150عنوان مناسب‌سازی محتوای کتاب درسی انجام شده‌است.ازطرفی‌طیف دانش‌آموزان با نیازهای ویژه به 10گروه می‌رسد.نیم درصد ازمدارس ماغیردولتی‌اند وماحدود400 دانش‌آموزمحصل دراین مدارس داریم. البته این مدارس هم نه با رویکرد انتفاعی بلکه بیشتر مدارسی هستند که می‌خواهند کمکی به این دانش‌آموزان انجام دهند.
آیا در میان این دانش‌آموزان با نیازهای خاص و ویژه، دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل را هم دارید؟
یکی از موضوعاتی که در هفته معلولین و روز جهانی معلول داریم، این است که ضریب پوشش تحصیلی دانش‌آموزان با نیازهای ویژه راافزایش دهیم؛ چون اکثر این خانواده‌ها به لحاظ درآمدی متوسط رو به پایین هستند و اگر ما سرویس ایاب‌و‌ذهاب را ارائه ندهیم، اکثرا ترک تحصیل می‌کنند. البته خیلی از این دانش‌آموزان به همراه مادرشان به مدرسه می‌روند و ما طرحی به‌عنوان مادریار هم داریم. با این حال قرار است طرح جدیدی را هم برای این مادران اجرا کنیم. برای مثال یک کلاسی برای آموزش دادن به این مادرها برگزار شود تا به‌عنوان یک معلم خوب در کنار فرزندانشان قرار بگیرند. در برخی از کشورهای پیشرفته به والدین آموزش می‌دهند تا در خدمت فرزندان خود باشند چرا که وقتی دانش‌آموزی دچار ترک تحصیل می‌شود نه تنها آن بچه بلکه خانواده هم دچار آسیب اجتماعی جدی می‌شود.
وضعیت سرویس دانش‌آموزان استثنائی به کجا رسید؟ قرار بود رایگان شود، آیا این موضوع محقق شده یا نه؟
درقانون بودجه1403آمده که این خدمت رایگان باشد وشهرداری‌ها دراین‌باره می‌توانند کمک کنند اما خیلی از استان‌ها نتوانستند این اقدام را محقق کنند. در شهر تهران و به کمک شهرداری و به صورت کامل این خدمات رایگان ارائه می‌شود. یک یا دو استان هم این اقدام را تا حدودی انجام دادند ولی بقیه استان‌ها نه. البته دولت برای این موضوع 400 میلیارد تومان کمک کرده که نصف آن را دریافت کرده‌ایم و باقی‌مانده آن هم تا پایان سال تخصیص پیدا می‌کند.این در‌حالی است که بخش عمده آن را هم خود مردم تقبل کردند. اما اگر ما نتوانیم ومجلس هم کمک نکند ودرقانون بودجه1404موضوع سرویس رایگان دانش‌آموزان استثنائی هم اعمال نشود، بسیاری از آنها دچار ترک تحصیل می‌شوند که آسیب اجتماعی بزرگی محسوب می‌شود. زمانی می‌توانیم بگوییم روز جهانی معلولین است که همه از یک فرصت برابر برخوردار شوند. البته رایزنی‌هایی با معاون عمرانی وزیر کشور و همین‌طور با کمیسیون تلفیق و بودجه مجلس انجام‌شده که امیدواریم این مشکل سرویس مدرسه هم مرتفع شود.
چه برنامه‌ای برای تربیت و به‌کارگیری نیروهای متخصص در مدارس استثنائی دارید؟
یک زمانی در این آموزش و پرورش نیروی خاص تربیت می‌کردند، ولی در حال‌حاضر این موضوع به‌صورت کلی شده یعنی ما کمی از این موضوع تخصص‌گرایی فاصله گرفته‌ایم. نیروهای متخصص‌مان کم هستند ضمن این‌که ما دارای مراکز جامعی هستیم که در آنجا نیاز به افراد متخصص حس می‌شود. از سوی دیگر، در بحث کیفیت نیروها هم با مشکل مواجهیم. آموزش نیروی انسانی داریم، اما توانمندسازی این نیروها آن‌گونه که باید نیست. اما یکی از برنامه‌ها و سیاست‌های پنجگانه من، ارتقا، توانمندسازی و تربیت نیروی انسانی متخصص و حرفه‌ای است.
جایی در صحبت‌هایتان گفته بودید که ساخت مدارس استثنائی نسبت به مدارس عادی اولویت دارد؛ درحال حاضر برای این کمبود مدارس چه اقداماتی را انجام داده و چه برنامه ای دارید؟ آیا این مدارس آن استانداردهای لازم را دارد؟
ما در اینجا با دو مساله یعنی کمبود فضای آموزشی و ساخت مدارس استاندارد برای دانش‌آموزان با نیاز ویژه مواجه هستیم. البته ما خیرین را پای کار آورده‌ایم و آنها هم وعده دادند که اولویت ساخت‌و‌ساز را برای دانش‌آموزان استثنائی قرار دهند. با سازمان نوسازی هم مذاکراتی داشتیم که ساخت مدارس اوتیسم را در اولویت کار خود بگذارند، چراکه این دانش‌آموزان دارای مشکلات و حساسیت‌های خاصی هستند و کنترل‌کردن‌شان سخت است. برای بقیه طیف‌ها دارای مشکلات کمتری هستیم. البته دارای چند نوع دانش‌آموز اوتیست هستیم، اما مد‌نظر ما دانش‌آموزان اوتیست با کم‌توانی ذهنی هستند که باید دارای مدرسه مستقل باشند و تعداد آنها حدود 2000 نفر درکشور است.هم اعتبارات دولتی و هم جامعه خیرین را برای این اولویت‌مان در‌نظر گرفته ایم. مدارس باید متناسب با نیازهای دانش‌آموزان با نیازهای ویژه ساخته شوند. بنابراین رویکرد ما این است که هم در توسعه و هم در بحث استانداردسازی مدارس تلاش کنیم تا آن عدالت آموزشی نیز برقرار شود.
آیا برنامه خاصی را پس از فراغت از تحصیل برای این طیف از دانش‌آموزان در‌نظر گرفته‌اید؟
یکی از سیاست‌های پنجگانه من، تحت‌عنوان آموزش‌های مهارت‌محور و از مهم‌ترین مسائلی است که باید در آموزشوپرورش استثنائی مورد توجه قرار گیرد. اگر آموزش این بچه‌ها منجر به مهارت، شغل و توانبخشی شغلی نشود، ما نتوانسته‌ایم رسالت اصلی خود را انجام دهیم. برای همین باید تلاش کنیم تا این دانش‌آموزان، حرفه‌ای را یاد بگیرند.به‌همین جهت، برنامه ما در دوره جدید این است که آموزش‌های‌مان با رویکرد مهارت‌محور، تقویت هنرستان‌ها،توسعه رشته‌ها وعقد تفاهم‌نامه با دستگاه‌های ذی‌ربط همچون سازمان فنی‌و‌حرفه‌ای کشور باشد. این دستگاه‌ها باید کمک کنند تا دانش‌آموزان استثنائی، حرفه‌ای یاد بگیرند تا در آینده در مشاغل مختلف جذب شوند. شعار امسال ما هم در روز جهانی معلول، تقویت قدرتِ رهبری افراد معلول به‌سمت آینده‌ای فراگیر و پایدار است. این آینده زمانی ایجاد می‌شود که دانش‌آموز شغلی برای خود پیدا کند. از سوی دیگر، داشتنِ قدرت رهبری، زمانی محقق می‌شود که آنها مهارتی بیاموزند.
از نظر شما حلقه مفقوده حوزه آموزشوپرورش استثنائی چه موردی است؟
ما با چندچالش ودشواری‌های جدی در این‌حوزه مواجه هستیم.کمبود نیروی انسانی متخصص،هزینه‌بر‌بودن تجهیزات تخصصی، فضا و امکانات برای دانش‌آموزان، سرویس ایاب‌و‌ذهاب به‌ویژه در مناطق کوهستانی و دورافتاده، وجود فقر فرهنگی در برخی از مناطق و ازدواج‌های فامیلی و افزایش این دانش‌آموزان،عدم فرهنگسازی درباره پذیرش این افراد، عدم تناسب‌سازی محیط مدرسه متناسب با نوع معلولیت، عدم توجه به مهارت‌های پنجگانه، عدم تناسب محتوای کتب درسی متناسب با سطوح یادگیری دانش‌آموزان نیز بخشی از چالش‌های آموزش و پرورش استثنایی به شمار می‌رود چراکه اگر بخواهید یک آموزش و پرورش باکیفیت داشته باشید باید به محتوا، فضا و نیروی انسانی توجه کنید. آموزش و پرورش استثنایی مولود جمهوری اسلامی ایران است، یعنی درست است از کمبودها می‌گوییم اما مردم باید بدانند که این آموزش و پرورش را در سال1370، جمهوری اسلامی ایجاد کرده است. در هفته معلولین نمی‌خواهیم از داشته‌های‌مان بگوییم، همین که ما پای کار این بچه‌ها هستیم، کافی است. خیرین هم به عنوان بازوی کمکی ما، اقدامات بزرگی انجام داده‌اند. 56 الی 60 درصد مدارس ما راهمین خیرین دربخش عادی و به همین نسبت و حتی بیشتر در بخش استثنایی ایجاد کردند. ما به دهه چهارم از عمر این آموزش و پرورش وارد می‌شویم و نیازمند توجه ویژه هستیم تا بتوانیم نیازهای این دانش‌آموزان را خاص‌تر ببینیم.
تاکنون چه طرح‌هایی برای این دانش‌آموزان اجرایی شده؟آیا طرح جدیدی در دست اقدام هست؟
مهم‌ترین اقدام درحال حاضر تدوین نقشه راه چهارساله آموزش و پرورش استثنایی کشور است که با مشارکت متخصصان، افراد باتجربه و صاحب‌نظران تعلیم و تربیت استثنایی انجام می‌شود. این موضوع مستند به برنامه توسعه هفتم، اسناد بالادستی و اساسنامه این سازمان است. توسعه و استانداردسازی فضای آموزشی، کیفیت‌بخشی به نیروی انسانی، کیفیت‌بخشی خانواده‌محور، آموزش مهارت‌محور و توانبخشی شغلی، استفاده از فناوری‌های نوین همچون هوش مصنوعی، تقویت و توسعه مراکز جامع سنجش، آموزش از جمله برنامه و چشم‌اندازهای دوره جدید و این نقشه راه است. اخیرا هم نشستی را با اساتید صاحب نظر حوزه تعلیم و تربیت دانشگاه تهران برای کمک به این دانش‌آموزان داشتیم.
نگاه آموزش و پرورش استثنایی کشور به بحث عدالت آموزشی چگونه است؟
ما موظفیم در کشور فرصت برابر برای همه ایجاد کنیم. یکی از راه‌های ایجاد آن هم همین سرویس ایاب و ذهاب رایگان است تا دانش‌آموز در مدرسه حضور داشته باشد و عدالت آموزشی و تربیتی نیز رعایت شود. البته یکی از مصادیق عدالت آموزشی که وزیر محترم هم به آن اشاره کردند، بحث آموزش عشایر و استثنایی است. موضوع عدالت به عنوان سیره عملی امام (ره) و رهبر معظم انقلاب نیز بوده که عدالت، روح حاکم بر جمهوری اسلامی است. به‌هرحال اگر در دنیا بخواهند آموزش و پرورش یک کشور را بررسی کنند، در ابتدا به سراغ آموزش و پرورش استثنایی آن می‌روند. اساس این بخش از آموزش و پرورش هم چه پیش از انقلاب و چه پس از آن مردم‌نهاد، خیرنهاد و تخصص‌نهاد بوده است. سنگ بنا و خمیرمایه آموزش و پرورش استثنایی کشور هم از زمان مرحوم باغچه‌بان و به صورت مردم‌نهاد شکل گرفته است. مرحوم باغچه‌بان در سال 1303 با استفاده از تجربه و دانش شخصی خود و با آزمون و خطا، بحث ناشنوایان و مدارس باغچه‌بان را پایه‌گذاری کرد. تعبیر من از این سازمان این بوده که این بخش تخصصی‌ترین و تعاملی‌ترین بخش آموزش وپرورش کشور است. از سوی دیگر ما دارای یک پژوهشکده با عنوان پژوهشکده روان‌شناسی استثنایی هستیم که به صورت مستمر در این بخش برنامه‌ها را پایش، بررسی و ارزیابی می‌کنند. باید تمامی دستگاه‌ها در همکاری با این بخش از آموزش و پرورش باشند. البته نگاه وزیر آموزش و پرورش به این بخش از وزارتخانه هم این است که باید جزو اولویت‌ها و درصدرمسائل آموزش وپرورش کشور قرار گیرد. تلاش ما این است که این دانش‌آموزان را به سمت مدارس عادی ببریم؛ چراکه به هر حال این بچه‌ها قرار است با سایر افراد جامعه در تعامل باشند. این اتفاق منجر می‌شود تا همدلی، اعتماد به نفس و اجتماع‌پذیری دانش‌آموزان بیشتر شود.درحال‌حاضر هم حدود 20هزار دانش‌آموز در مدارس عادی مشغول به تحصیل هستند.
آقای دکتر، معلمان این بخش کمی خاص هستند و به نسبت دیگران با چالش‌های بیشتری مواجهند. آیا نگاه شما هم به این بخش خاص و ویژه است؟
بحث آموزش و جذب معلمان دانش‌آموزان با نیازهای ویژه، باید با رعایت استانداردهای بیشتری انجام شود. مهم‌تر این‌که سختی‌های این معلمان نسبت به دیگران بیشتر است. البته سنوات ارفاقی هم به ایشان تعلق می‌گیرد؛ یعنی هر پنج‌سال، یک‌سال به سابقه آنها اضافه می‌شود، اما این کفایت نمی‌کند. به نظر می‌رسد در کنار این موارد، حق شغل، شاغل، فوق‌العاده ویژه، نوع رتبه‌بندی و... باید با معلمان دیگر متفاوت باشد، چراکه کار این معلمان با ظرافت و سختی‌های زیادی همراه است. البته ما این مسأله را هم در دستورکارمان قرار دادیم و رایزنی‌هایی با سازمان امور اداری استثنایی و مجلس شورای اسلامی درباره بحث معیشتی و احکام شغلی معلمان مدارس استثنایی انجام دادیم تا اقدامات بهتری انجام و مشوق و انگیزه‌ای برای آنها شود.
آیا برای فضاها یا مجموعه‌های ورزشی و فرهنگی دانش‌آموزان استثنایی تدابیری اندیشیده‌اید؟
آموزشوپرورش استثنایی دارای بخش محدودی از این فضاهاست و سالن‌های ورزشی خاصی دارد، اما کفایت نمی‌کند. یکی از برنامه‌های ما هم توسعه فضاهای ورزشی برای آنهاست، چراکه این بچه‌ها و در طیف‌های مختلف بیشتر نیازمند این موضوع هستند تا عزت‌نفس و سلامت جسمانی خودشان را در بخش‌های دیگر حفظ کنند. امیدواریم در چشم‌انداز چهارساله‌مان بتوانیم بخشی از این موارد را تامین کنیم.
درحال‌حاضر وضعیت سنجش در کشور به چه شکل است؟
این آموزشوپرورش فقط مختص بچه‌های استثنایی نیست، چراکه همه دانش‌آموزان عادی هم پیش از ورود به مدرسه باید به لحاظ جسمانی، استعدادهای تحصیلی و...مورد سنجش قرار بگیرند. ما امسال باید یک‌میلیون و 500هزار دانش‌آموز ابتدایی را برای ورود به پایه اول مورد سنجش قرار دهیم. هم‌اکنون هم 300هزارنفر را در مراکز جامع‌مان مورد سنجش قرار دادیم و این سنجش تا اسفندماه ادامه پیدا خواهد کرد. ما حدود 900 مرکز جامع داریم اما هنوز با چهارچوب‌های یک مرکز جامع استاندارد همچون نیروی متخصص، فضای کافی و ...فاصله زیادی دارد. یکی از سیاست‌های من هم کیفیت‌بخشی این مراکز است. مراکز سنجش‌مان باید از کیفیت لازم برخوردار باشند و کیفیت‌بخشی به این مراکز، به کیفیت‌بخشی آموزش عادی نیز منجر می‌شود.
چه برنامه‌هایی در هفته معلولین پیش‌رو دارید؟
البته محدودیت‌های جسمانی و پزشکی مانع از تحقق و شکوفاشدن استعدادها نیست، بلکه موانع اجتماعی هستند که از این امر جلوگیری می‌کنند.دراین هفته باید مطالبه‌گر طیف خاصی ازافراد باشیم.تقدیر ازبچه‌های توانمند درکل کشور،معرفی دانش‌آموزان و همکاران موفق،معرفی توانمندی و هنرهای شاخص دانش‌آموزان استثنایی، برگزاری نمایشگاه‌های جانبی، تقدیر از خیرین و مسئولینی که خدمات بهتری ارائه کردند، تجلیل ازکارآفرینانی‌که اشتغال ایجاد نمودندوافتتاح طرح‌های مختلف،ازجمله برنامه‌های این هفته محسوب می‌شود.هدف ما بیشتر ازبحث روز جهانی معلولین این است‌که بتوانیم اذهان عمومی رابراین موضوع متمرکز کنیم که برای بحث عدالت آموزشی و تربیتی،مصداق واقعی آن در این آموزشوپرورش است و همه باید پای کار باشند.
تهمینه سبحانی شاد - گروه جامعه
آقای دکتر،آمار به‌روز‌شده‌ای از تعداد دانش‌آموزان مدارس استثنائی،دسته‌بندی دانش‌آموزان ونوع مدارس این بخش از آموزشوپرورش دارید؟
در حال حاضر 82هزار دانش‌آموز داریم که درمدارس عادی استثنائی مشغول به تحصیل هستند. حدود17هزار دانش‌آموز تلفیقی یا فراگیر که در مدارس عادی تحصیل می‌کنند و می‌توانند در کنار دانش‌آموزان دیگر باشند. البته قانون می‌گوید زمانی که چنین دانش‌آموزی به مدارس عادی می‌روند باید تعداد دانش‌آموزان آن کلاس کم شود. البته ما باید به این نوع از کلاس‌ها معلمان رابط یا کمکی هم اختصاص دهیم که در برخی از مدارس این اتفاق رخ داده اما هنوز این اتفاق در بعضی از مدرسه‌ها شکل نگرفته است که جزو یکی ازمشکلات ماست. تعداد مدارس استثنائی هم درکشور1700مدرسه است وما13هزار و500 کلاس داریم. همچنین این بخش دارای مراکز جامع سنجش، آموزش، تشخیص و توانبخشی است.23هزارمعلم داریم و درهرمدرسه به‌صورت میانگین50وهرکلاس‌شش‌دانش‌آموزدارد.150عنوان مناسب‌سازی محتوای کتاب درسی انجام شده‌است.ازطرفی‌طیف دانش‌آموزان با نیازهای ویژه به 10گروه می‌رسد.نیم درصد ازمدارس ماغیردولتی‌اند وماحدود400 دانش‌آموزمحصل دراین مدارس داریم. البته این مدارس هم نه با رویکرد انتفاعی بلکه بیشتر مدارسی هستند که می‌خواهند کمکی به این دانش‌آموزان انجام دهند.
آیا در میان این دانش‌آموزان با نیازهای خاص و ویژه، دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل را هم دارید؟
یکی از موضوعاتی که در هفته معلولین و روز جهانی معلول داریم، این است که ضریب پوشش تحصیلی دانش‌آموزان با نیازهای ویژه راافزایش دهیم؛ چون اکثر این خانواده‌ها به لحاظ درآمدی متوسط رو به پایین هستند و اگر ما سرویس ایاب‌و‌ذهاب را ارائه ندهیم، اکثرا ترک تحصیل می‌کنند. البته خیلی از این دانش‌آموزان به همراه مادرشان به مدرسه می‌روند و ما طرحی به‌عنوان مادریار هم داریم. با این حال قرار است طرح جدیدی را هم برای این مادران اجرا کنیم. برای مثال یک کلاسی برای آموزش دادن به این مادرها برگزار شود تا به‌عنوان یک معلم خوب در کنار فرزندانشان قرار بگیرند. در برخی از کشورهای پیشرفته به والدین آموزش می‌دهند تا در خدمت فرزندان خود باشند چرا که وقتی دانش‌آموزی دچار ترک تحصیل می‌شود نه تنها آن بچه بلکه خانواده هم دچار آسیب اجتماعی جدی می‌شود.
وضعیت سرویس دانش‌آموزان استثنائی به کجا رسید؟ قرار بود رایگان شود، آیا این موضوع محقق شده یا نه؟
درقانون بودجه1403آمده که این خدمت رایگان باشد وشهرداری‌ها دراین‌باره می‌توانند کمک کنند اما خیلی از استان‌ها نتوانستند این اقدام را محقق کنند. در شهر تهران و به کمک شهرداری و به صورت کامل این خدمات رایگان ارائه می‌شود. یک یا دو استان هم این اقدام را تا حدودی انجام دادند ولی بقیه استان‌ها نه. البته دولت برای این موضوع 400 میلیارد تومان کمک کرده که نصف آن را دریافت کرده‌ایم و باقی‌مانده آن هم تا پایان سال تخصیص پیدا می‌کند.این در‌حالی است که بخش عمده آن را هم خود مردم تقبل کردند. اما اگر ما نتوانیم ومجلس هم کمک نکند ودرقانون بودجه1404موضوع سرویس رایگان دانش‌آموزان استثنائی هم اعمال نشود، بسیاری از آنها دچار ترک تحصیل می‌شوند که آسیب اجتماعی بزرگی محسوب می‌شود. زمانی می‌توانیم بگوییم روز جهانی معلولین است که همه از یک فرصت برابر برخوردار شوند. البته رایزنی‌هایی با معاون عمرانی وزیر کشور و همین‌طور با کمیسیون تلفیق و بودجه مجلس انجام‌شده که امیدواریم این مشکل سرویس مدرسه هم مرتفع شود.
چه برنامه‌ای برای تربیت و به‌کارگیری نیروهای متخصص در مدارس استثنائی دارید؟
یک زمانی در این آموزش و پرورش نیروی خاص تربیت می‌کردند، ولی در حال‌حاضر این موضوع به‌صورت کلی شده یعنی ما کمی از این موضوع تخصص‌گرایی فاصله گرفته‌ایم. نیروهای متخصص‌مان کم هستند ضمن این‌که ما دارای مراکز جامعی هستیم که در آنجا نیاز به افراد متخصص حس می‌شود. از سوی دیگر، در بحث کیفیت نیروها هم با مشکل مواجهیم. آموزش نیروی انسانی داریم، اما توانمندسازی این نیروها آن‌گونه که باید نیست. اما یکی از برنامه‌ها و سیاست‌های پنجگانه من، ارتقا، توانمندسازی و تربیت نیروی انسانی متخصص و حرفه‌ای است.
جایی در صحبت‌هایتان گفته بودید که ساخت مدارس استثنائی نسبت به مدارس عادی اولویت دارد؛ درحال حاضر برای این کمبود مدارس چه اقداماتی را انجام داده و چه برنامه ای دارید؟ آیا این مدارس آن استانداردهای لازم را دارد؟
ما در اینجا با دو مساله یعنی کمبود فضای آموزشی و ساخت مدارس استاندارد برای دانش‌آموزان با نیاز ویژه مواجه هستیم. البته ما خیرین را پای کار آورده‌ایم و آنها هم وعده دادند که اولویت ساخت‌و‌ساز را برای دانش‌آموزان استثنائی قرار دهند. با سازمان نوسازی هم مذاکراتی داشتیم که ساخت مدارس اوتیسم را در اولویت کار خود بگذارند، چراکه این دانش‌آموزان دارای مشکلات و حساسیت‌های خاصی هستند و کنترل‌کردن‌شان سخت است. برای بقیه طیف‌ها دارای مشکلات کمتری هستیم. البته دارای چند نوع دانش‌آموز اوتیست هستیم، اما مد‌نظر ما دانش‌آموزان اوتیست با کم‌توانی ذهنی هستند که باید دارای مدرسه مستقل باشند و تعداد آنها حدود 2000 نفر درکشور است.هم اعتبارات دولتی و هم جامعه خیرین را برای این اولویت‌مان در‌نظر گرفته ایم. مدارس باید متناسب با نیازهای دانش‌آموزان با نیازهای ویژه ساخته شوند. بنابراین رویکرد ما این است که هم در توسعه و هم در بحث استانداردسازی مدارس تلاش کنیم تا آن عدالت آموزشی نیز برقرار شود.
آیا برنامه خاصی را پس از فراغت از تحصیل برای این طیف از دانش‌آموزان در‌نظر گرفته‌اید؟
یکی از سیاست‌های پنجگانه من، تحت‌عنوان آموزش‌های مهارت‌محور و از مهم‌ترین مسائلی است که باید در آموزشوپرورش استثنائی مورد توجه قرار گیرد. اگر آموزش این بچه‌ها منجر به مهارت، شغل و توانبخشی شغلی نشود، ما نتوانسته‌ایم رسالت اصلی خود را انجام دهیم. برای همین باید تلاش کنیم تا این دانش‌آموزان، حرفه‌ای را یاد بگیرند.به‌همین جهت، برنامه ما در دوره جدید این است که آموزش‌های‌مان با رویکرد مهارت‌محور، تقویت هنرستان‌ها،توسعه رشته‌ها وعقد تفاهم‌نامه با دستگاه‌های ذی‌ربط همچون سازمان فنی‌و‌حرفه‌ای کشور باشد. این دستگاه‌ها باید کمک کنند تا دانش‌آموزان استثنائی، حرفه‌ای یاد بگیرند تا در آینده در مشاغل مختلف جذب شوند. شعار امسال ما هم در روز جهانی معلول، تقویت قدرتِ رهبری افراد معلول به‌سمت آینده‌ای فراگیر و پایدار است. این آینده زمانی ایجاد می‌شود که دانش‌آموز شغلی برای خود پیدا کند. از سوی دیگر، داشتنِ قدرت رهبری، زمانی محقق می‌شود که آنها مهارتی بیاموزند.
از نظر شما حلقه مفقوده حوزه آموزشوپرورش استثنائی چه موردی است؟
ما با چندچالش ودشواری‌های جدی در این‌حوزه مواجه هستیم.کمبود نیروی انسانی متخصص،هزینه‌بر‌بودن تجهیزات تخصصی، فضا و امکانات برای دانش‌آموزان، سرویس ایاب‌و‌ذهاب به‌ویژه در مناطق کوهستانی و دورافتاده، وجود فقر فرهنگی در برخی از مناطق و ازدواج‌های فامیلی و افزایش این دانش‌آموزان،عدم فرهنگسازی درباره پذیرش این افراد، عدم تناسب‌سازی محیط مدرسه متناسب با نوع معلولیت، عدم توجه به مهارت‌های پنجگانه، عدم تناسب محتوای کتب درسی متناسب با سطوح یادگیری دانش‌آموزان نیز بخشی از چالش‌های آموزش و پرورش استثنایی به شمار می‌رود چراکه اگر بخواهید یک آموزش و پرورش باکیفیت داشته باشید باید به محتوا، فضا و نیروی انسانی توجه کنید. آموزش و پرورش استثنایی مولود جمهوری اسلامی ایران است، یعنی درست است از کمبودها می‌گوییم اما مردم باید بدانند که این آموزش و پرورش را در سال1370، جمهوری اسلامی ایجاد کرده است. در هفته معلولین نمی‌خواهیم از داشته‌های‌مان بگوییم، همین که ما پای کار این بچه‌ها هستیم، کافی است. خیرین هم به عنوان بازوی کمکی ما، اقدامات بزرگی انجام داده‌اند. 56 الی 60 درصد مدارس ما راهمین خیرین دربخش عادی و به همین نسبت و حتی بیشتر در بخش استثنایی ایجاد کردند. ما به دهه چهارم از عمر این آموزش و پرورش وارد می‌شویم و نیازمند توجه ویژه هستیم تا بتوانیم نیازهای این دانش‌آموزان را خاص‌تر ببینیم.
تاکنون چه طرح‌هایی برای این دانش‌آموزان اجرایی شده؟آیا طرح جدیدی در دست اقدام هست؟
مهم‌ترین اقدام درحال حاضر تدوین نقشه راه چهارساله آموزش و پرورش استثنایی کشور است که با مشارکت متخصصان، افراد باتجربه و صاحب‌نظران تعلیم و تربیت استثنایی انجام می‌شود. این موضوع مستند به برنامه توسعه هفتم، اسناد بالادستی و اساسنامه این سازمان است. توسعه و استانداردسازی فضای آموزشی، کیفیت‌بخشی به نیروی انسانی، کیفیت‌بخشی خانواده‌محور، آموزش مهارت‌محور و توانبخشی شغلی، استفاده از فناوری‌های نوین همچون هوش مصنوعی، تقویت و توسعه مراکز جامع سنجش، آموزش از جمله برنامه و چشم‌اندازهای دوره جدید و این نقشه راه است. اخیرا هم نشستی را با اساتید صاحب نظر حوزه تعلیم و تربیت دانشگاه تهران برای کمک به این دانش‌آموزان داشتیم.
نگاه آموزش و پرورش استثنایی کشور به بحث عدالت آموزشی چگونه است؟
ما موظفیم در کشور فرصت برابر برای همه ایجاد کنیم. یکی از راه‌های ایجاد آن هم همین سرویس ایاب و ذهاب رایگان است تا دانش‌آموز در مدرسه حضور داشته باشد و عدالت آموزشی و تربیتی نیز رعایت شود. البته یکی از مصادیق عدالت آموزشی که وزیر محترم هم به آن اشاره کردند، بحث آموزش عشایر و استثنایی است. موضوع عدالت به عنوان سیره عملی امام (ره) و رهبر معظم انقلاب نیز بوده که عدالت، روح حاکم بر جمهوری اسلامی است. به‌هرحال اگر در دنیا بخواهند آموزش و پرورش یک کشور را بررسی کنند، در ابتدا به سراغ آموزش و پرورش استثنایی آن می‌روند. اساس این بخش از آموزش و پرورش هم چه پیش از انقلاب و چه پس از آن مردم‌نهاد، خیرنهاد و تخصص‌نهاد بوده است. سنگ بنا و خمیرمایه آموزش و پرورش استثنایی کشور هم از زمان مرحوم باغچه‌بان و به صورت مردم‌نهاد شکل گرفته است. مرحوم باغچه‌بان در سال 1303 با استفاده از تجربه و دانش شخصی خود و با آزمون و خطا، بحث ناشنوایان و مدارس باغچه‌بان را پایه‌گذاری کرد. تعبیر من از این سازمان این بوده که این بخش تخصصی‌ترین و تعاملی‌ترین بخش آموزش وپرورش کشور است. از سوی دیگر ما دارای یک پژوهشکده با عنوان پژوهشکده روان‌شناسی استثنایی هستیم که به صورت مستمر در این بخش برنامه‌ها را پایش، بررسی و ارزیابی می‌کنند. باید تمامی دستگاه‌ها در همکاری با این بخش از آموزش و پرورش باشند. البته نگاه وزیر آموزش و پرورش به این بخش از وزارتخانه هم این است که باید جزو اولویت‌ها و درصدرمسائل آموزش وپرورش کشور قرار گیرد. تلاش ما این است که این دانش‌آموزان را به سمت مدارس عادی ببریم؛ چراکه به هر حال این بچه‌ها قرار است با سایر افراد جامعه در تعامل باشند. این اتفاق منجر می‌شود تا همدلی، اعتماد به نفس و اجتماع‌پذیری دانش‌آموزان بیشتر شود.درحال‌حاضر هم حدود 20هزار دانش‌آموز در مدارس عادی مشغول به تحصیل هستند.
آقای دکتر، معلمان این بخش کمی خاص هستند و به نسبت دیگران با چالش‌های بیشتری مواجهند. آیا نگاه شما هم به این بخش خاص و ویژه است؟
بحث آموزش و جذب معلمان دانش‌آموزان با نیازهای ویژه، باید با رعایت استانداردهای بیشتری انجام شود. مهم‌تر این‌که سختی‌های این معلمان نسبت به دیگران بیشتر است. البته سنوات ارفاقی هم به ایشان تعلق می‌گیرد؛ یعنی هر پنج‌سال، یک‌سال به سابقه آنها اضافه می‌شود، اما این کفایت نمی‌کند. به نظر می‌رسد در کنار این موارد، حق شغل، شاغل، فوق‌العاده ویژه، نوع رتبه‌بندی و... باید با معلمان دیگر متفاوت باشد، چراکه کار این معلمان با ظرافت و سختی‌های زیادی همراه است. البته ما این مسأله را هم در دستورکارمان قرار دادیم و رایزنی‌هایی با سازمان امور اداری استثنایی و مجلس شورای اسلامی درباره بحث معیشتی و احکام شغلی معلمان مدارس استثنایی انجام دادیم تا اقدامات بهتری انجام و مشوق و انگیزه‌ای برای آنها شود.
آیا برای فضاها یا مجموعه‌های ورزشی و فرهنگی دانش‌آموزان استثنایی تدابیری اندیشیده‌اید؟
آموزشوپرورش استثنایی دارای بخش محدودی از این فضاهاست و سالن‌های ورزشی خاصی دارد، اما کفایت نمی‌کند. یکی از برنامه‌های ما هم توسعه فضاهای ورزشی برای آنهاست، چراکه این بچه‌ها و در طیف‌های مختلف بیشتر نیازمند این موضوع هستند تا عزت‌نفس و سلامت جسمانی خودشان را در بخش‌های دیگر حفظ کنند. امیدواریم در چشم‌انداز چهارساله‌مان بتوانیم بخشی از این موارد را تامین کنیم.
درحال‌حاضر وضعیت سنجش در کشور به چه شکل است؟
این آموزشوپرورش فقط مختص بچه‌های استثنایی نیست، چراکه همه دانش‌آموزان عادی هم پیش از ورود به مدرسه باید به لحاظ جسمانی، استعدادهای تحصیلی و...مورد سنجش قرار بگیرند. ما امسال باید یک‌میلیون و 500هزار دانش‌آموز ابتدایی را برای ورود به پایه اول مورد سنجش قرار دهیم. هم‌اکنون هم 300هزارنفر را در مراکز جامع‌مان مورد سنجش قرار دادیم و این سنجش تا اسفندماه ادامه پیدا خواهد کرد. ما حدود 900 مرکز جامع داریم اما هنوز با چهارچوب‌های یک مرکز جامع استاندارد همچون نیروی متخصص، فضای کافی و ...فاصله زیادی دارد. یکی از سیاست‌های من هم کیفیت‌بخشی این مراکز است. مراکز سنجش‌مان باید از کیفیت لازم برخوردار باشند و کیفیت‌بخشی به این مراکز، به کیفیت‌بخشی آموزش عادی نیز منجر می‌شود.
چه برنامه‌هایی در هفته معلولین پیش‌رو دارید؟
البته محدودیت‌های جسمانی و پزشکی مانع از تحقق و شکوفاشدن استعدادها نیست، بلکه موانع اجتماعی هستند که از این امر جلوگیری می‌کنند.دراین هفته باید مطالبه‌گر طیف خاصی ازافراد باشیم.تقدیر ازبچه‌های توانمند درکل کشور،معرفی دانش‌آموزان و همکاران موفق،معرفی توانمندی و هنرهای شاخص دانش‌آموزان استثنایی، برگزاری نمایشگاه‌های جانبی، تقدیر از خیرین و مسئولینی که خدمات بهتری ارائه کردند، تجلیل ازکارآفرینانی‌که اشتغال ایجاد نمودندوافتتاح طرح‌های مختلف،ازجمله برنامه‌های این هفته محسوب می‌شود.هدف ما بیشتر ازبحث روز جهانی معلولین این است‌که بتوانیم اذهان عمومی رابراین موضوع متمرکز کنیم که برای بحث عدالت آموزشی و تربیتی،مصداق واقعی آن در این آموزشوپرورش است و همه باید پای کار باشند.
تهمینه سبحانی شاد - گروه جامعه