نویسنده: فائزه رجبی، پژوهشگر حوزه ارتباطات

دیپلماسی ایرانی: سازمان همکاری اقتصادی (Economic Cooperation Organization) یا همان اکو که در سال ۱۳۴۱ با همت ایران، پاکستان و ترکیه و با عنوان سازمان همکاری عمران منطقه‌ای پایه‌ریزی شد و با یک وقفه حدود ۷ ساله بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، در سال ۱۳۶۴ با نام فعلی، حیات خود را از سر گرفت، تا به امروز که کشورهای افغانستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان نیز بعد از فروپاشی شوروی به آن پیوستند و یک سازمان ۱۰ عضوی اقتصادی منطقه‌ای را تشکیل دادند، می‌توان گفت، نتوانستند از ظرفیت‌های این سازمان ۵۰۰ میلیون نفری که منابع انرژی قابل توجه نفت و گاز و صنعت را نیز در اختیار دارند، بهره‌برداری لازم را داشته باشند.

اکو طبق اساسنامه خود باید برای بهبود شرایط توسعه اقتصادی پایدار کشورهای عضو، حذف تدریجی موانع تجاری و توسعه حمل و نقل و ارتباطات در منطقه خود تلاش می‌کرد، موضوعاتی که امروز، نتایج و موفقیت‌های قابل توجه و موثری از آن در توسعه اقتصادی کشورهای عضو سراغ نداریم. اما امروز با توجه به برگزاری اجلاس وزرای أمور خارجه کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی (اکو) در ایران، فرصت خوبی است تا نگاهی دوباره به چالش‌ها، ظرفیت‌ها و راهکارهای استفاده حداکثری از این فرصت‌ها، داشته باشیم. 

مهم‌ترین چالش‌های کشورهای عضو اکو 

1. محدودیت تجارت درون‌منطقه‌ای 

بر اساس برخی گزارش‌ها، سهم تجارت میان کشورهای عضو تنها ۷ درصد از تجارت کل آن‌هاست که نشان‌دهنده ضعف ساختاری در بهره‌گیری از ظرفیت‌های منطقه‌ای است. به عنوان مثال، صادرات محصولات کشاورزی میان ایران و ترکمنستان به دلیل تعرفه‌های بالا و موانع مرزی، کمتر از ظرفیت واقعی است یا همکاری‌های ایران و تاجیکستان در بخش فناوری اطلاعات به دلیل عدم وجود توافق‌های منطقه‌ای موثر، بسیار محدود باقی مانده است.

2. کمبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیک 

متاسفانه در حال حاضر ضعف در حمل‌ونقل جاده‌ای، ریلی و هوایی باعث افزایش هزینه‌های تجارت میان کشورهای عضو می‌شود، موضوعی که از اهداف اصلی تشکیل اکو بوده است‌. به عنوان مثال، نبود ناوگان هوایی مشترک میان کشورهای اکو مانع از حمل‌ونقل سریع کالاها شده است یا مسیرهای ریلی بین ایران و افغانستان ناکارآمد هستند و اغلب نیز با مشکلات فنی مواجه‌ می‌شوند. 

3. تنش‌های سیاسی و مسائل امنیتی 

اختلافات سیاسی و امنیتی میان اعضای اکو نیز، اعتمادسازی و همکاری‌های اقتصادی را دشوارتر کرده است. برای مثال، روابط سرد میان آذربایجان و ارمنستان به کاهش همکاری‌های تجاری میان این دو کشور منجر شده یا چالش‌های امنیتی در افغانستان باعث کاهش تعاملات تجاری این کشور با سایر اعضای اکو شده است.

راهکارهای مقابله با چالش‌ها 

اکثر کارشناسان معتقدند، سازمان اکو علی رغم مشکلات و چالش‌های مذکور، ظرفیت‌های قابل توجهی دارد که اعضای آن باید راهکاری استفاده از آن را پیگیری کنند. برخی راهکارهای مدنظر به شرح ذیل است. 

1. ایجاد و تقویت تعرفه‌های ترجیحی 

تدوین تعرفه‌های ترجیحی میان اعضای سازمان اکو می‌تواند هزینه‌های تجارت را کاهش و انگیزه‌های اقتصادی را افزایش دهد. به عنوان مثال می‌توان امضای توافق تعرفه ترجیحی بین ایران و ترکیه برای محصولات پتروشیمی را پیشنهاد داد یا کاهش تعرفه واردات گندم از قزاقستان به ایران را پیگیری کرد.

2. سرمایه‌گذاری مشترک در زیرساخت‌ها 

همه می‌دانند که ایجاد مسیرهای ترانزیتی و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل می‌تواند دسترسی به بازارهای منطقه‌ای را تسهیل کند و به عنوان راهکاری برای توسعه اقتصادی کشورهای عضو اکو مد نظر قرار گیرد. به عنوان مثال پروژه خط ریلی چابهار به آسیای میانه که تجارت با کشورهای ترکمنستان و ازبکستان را تسهیل می‌کند یا توسعه بندر ترکمن‌باشی در ترکمنستان برای گسترش تجارت با ایران.

3. تقویت دیپلماسی اقتصادی و اعتمادسازی سیاسی 

این روزها اهمیت و تاثیرات مثبت تقویت دیپلماسی اقتصادی بر مسئولان و کارشناسان هیچ کشوری پوشیده نیست. در خصوص کشورهای عضو سازمان اکو نیز نشست‌های دوجانبه و منطقه‌ای می‌تواند به کاهش تنش‌ها و افزایش همکاری‌های اقتصادی منجر شود. در این خصوص می‌توان مثال‌های زیادی را مطرح کرد مثل همکاری ایران و افغانستان در ایجاد بازار مشترک برای کالاهای کشاورزی یا توافق ایران و آذربایجان برای توسعه پروژه‌های انرژی.
 
ظرفیت‌های اکو برای ایران

سازمان اکو ظرفیت‌های قابل توجهی برای ایران دارد که مسئولان کشورمان باید برای بهره‌برداری بایسته و شایسته از این ظرفیت‌ها، برنامه‌ریزی‌های لازم را داشته باشند و از دیپلماسی اقتصادی هدفمند و فعال‌تری داشت. در موضوع استفاده سازمان اکو برای ایران می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد.

1. بازار گسترده منطقه‌ای 

بازار اکو با ۵۰۰ میلیون نفر جمعیت، امکان صادرات محصولات مختلف ایرانی را فراهم می‌کند. مسئولان ایرانی می‌توانند برای گسترش صادرات فرش، فولاد، سیمان و بسیاری از کالاها و خدمات به کشورهای آسیای میانه و عضو اکو برنامه‌ریزی و نهایت استفاده را از این ظرفیت داشته باشند.

2. گردشگری سلامت و مذهبی 

پتانسیل بالای ایران در جذب گردشگران از کشورهای عضو اکو برای خدمات درمانی و مذهبی، ظرفیت بسیار قابل توجهی است که مسئولان ایرانی برای بهره‌برداری حداکثری از آن باید برنامه‌ریزی و اقدامات لازم را در اولویت‌های کاری خود قرار دهند. توسعه و تقویت بیمارستان‌های تخصصی در استان خراسان رضوی برای درمان بیماران کشورهای قزاقستان، افغانستان و پاکستان، تنها یکی از ظرفیت‌هایی است که می‌تواند سودآوری قابل توجهی برای ایران به همراه داشته باشد.

3. نقش ایران به‌عنوان کریدور انرژی و حمل‌ونقل 

همه کارشناسان بر موقعیت ژئوپلیتیک ایران تاکید دارند، موقعیتی که می‌تواند به اتصال اعضای اکو به بازارهای جهانی کمک کند. انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه از طریق ایران یا صادرات کالاهای چینی به اروپا از طریق کریدور ایران، موضوعاتی است که سال‌ها مورد توجه کارشناسان و مسئولان کشورهای مختلف قرار دارد اما ایران نتوانسته است از این ظرفیت، استفاده لازم را داشته باشد.

راهکارهای ایران برای استفاده از ظرفیت‌های اکو

با این شرایط و ظرفیت‌های قابل توجه سازمان اکو، مسئولان ایرانی باید سیاست گذاری، برنامه‌ریزی و اقدامات لازم را برای استفاده از آن داشته باشند و حتی آن را در اولویت فعالیت‌های خود در حوزه بین‌الملل قرار دهند.

1. تنوع‌بخشی به صادرات غیرنفتی 

تمرکز بر صادرات محصولات کشاورزی، صنعتی و خدمات فنی – مهندسی یکی از راهکارهای ایران برای توسعه صادرات غیر نفتی به کشورهای عضو اکو است مثل صادرات میوه و خشکبار به قزاقستان یا صدور خدمات فنی – مهندسی در پروژه‌های عمرانی ترکمنستان.

2. توسعه دیپلماسی فرهنگی، مذهبی و سلامت 

معرفی مشهد مقدس به‌عنوان قطب زیارتی بین‌المللی و تسهیل شرایط ورود زائران باید بیش از پیش مورد توجه مسئولان ایرانی قرار گیرد. ایجاد ویزای خاص زیارت برای شهروندان کشورهای عضو اکو و برگزاری جشنواره‌های فرهنگی مشترک از جمله اقداماتی است که می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. 

3. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ترانزیتی 

توسعه بنادر، مسیرهای ریلی و جاده‌ای برای گسترش تجارت مثل تکمیل پروژه راه‌آهن خواف – هرات یا توسعه بندر چابهار برای اتصال به بازارهای آسیای مرکزی باید بیش از پیش مورد توجه مسئولان ایرانی با هدف استفاده از ظرفیت‌های سازمان اکو قرار گیرد.

نتیجه‌گیری 

در پایان باید گفت، ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی، منابع طبیعی و فرهنگی، و ریاست دوره‌ای خود بر سازمان اکو، می‌تواند نقشی کلیدی در توسعه همکاری‌های منطقه‌ای ایفا کند. بدون شک، رفع موانع موجود و بهره‌گیری از فرصت‌های اکو می‌تواند به یک سینرژی برای رشد اقتصادی و گسترش تعاملات بین‌المللی ایران تبدیل شود که توجه بیش از پیش مسئولان ایرانی به این بستر و ظرفیت مهم را می‌طلبد.