به گزارش رکنا، پرتو درمانی (Radiotherapy) یکی از روش‌های درمانی در پزشکی است که برای درمان سرطان و برخی بیماری‌های غیرسرطانی به کار می‌رود. در این روش از پرتوهای یونیزه‌کننده، مانند اشعه ایکس، اشعه گاما یا ذراتی مانند الکترون‌ها و پروتون‌ها، برای از بین بردن سلول‌های سرطانی یا کاهش رشد آن‌ها استفاده می‌شود.

نحوه عملکرد پرتو درمانی

پرتوهای یونیزه‌کننده با تأثیر مستقیم بر DNA سلول‌ها، موجب آسیب دیدن آن‌ها می‌شوند. این آسیب‌ها باعث می‌شود که سلول‌های سرطانی نتوانند تقسیم شوند و در نهایت از بین بروند. از آنجا که سلول‌های سرطانی نسبت به سلول‌های سالم حساس‌تر به پرتو هستند، این روش تأثیر بیشتری بر سلول‌های بیمار دارد.

انواع پرتو درمانی

1. پرتو درمانی خارجی (External Beam Radiotherapy)

   در این روش از دستگاه‌هایی مثل شتاب‌دهنده خطی برای تولید پرتو استفاده می‌شود. پرتوها از خارج بدن به ناحیه مورد نظر تابانده می‌شوند.

2. پرتو درمانی داخلی (Brachytherapy)

   در این روش، مواد رادیواکتیو در داخل یا نزدیک به تومور قرار داده می‌شوند. این نوع درمان برای سرطان‌های پروستات، دهانه رحم و پستان بسیار مؤثر است.

3. پرتو درمانی سیستمیک

   در این روش، مواد رادیواکتیو به شکل مایع وارد بدن می‌شوند (از طریق خوراکی یا تزریقی) و در سراسر بدن گردش می‌کنند. برای مثال، درمان سرطان تیروئید با ید رادیواکتیو.

کاربردهای پرتو درمانی

1. درمان سرطان‌ها:

   • به عنوان درمان اصلی

   • در ترکیب با جراحی یا شیمی‌درمانی

   • برای کاهش علائم سرطان پیشرفته (مانند درد)

2. بیماری‌های غیرسرطانی:

   در مواردی خاص، مانند درمان برخی مشکلات التهابی یا کاهش رشد زائده‌های خوش‌خیم.

عوارض جانبی پرتو درمانی

• کوتاه‌مدت: خستگی، تحریک پوست، حالت تهوع، و ریزش مو (در ناحیه درمان).

• بلندمدت: بسته به ناحیه درمان، ممکن است به بافت‌های سالم اطراف آسیب وارد شود، مثل کاهش عملکرد اندام‌ها.

پرتو درمانی باید توسط یک تیم تخصصی شامل آنکولوژیست، فیزیکدان پزشکی و تکنسین‌های پرتودرمانی برنامه‌ریزی و اجرا شود. این روش با تکنولوژی‌های پیشرفته‌ای انجام می‌شود که دقت بالایی دارند تا آسیب به بافت‌های سالم به حداقل برسد.

جدول زیر انواع پرتو درمانی را به همراه مقایسه ویژگی‌های اصلی آن‌ها ارائه می‌دهد:

نوع پرتو درمانی	روش اجرا	کاربردها	مزایا	معایب
پرتو درمانی خارجی	تاباندن پرتوها از خارج بدن با دستگاه شتاب‌دهنده خطی	بیشتر سرطان‌ها (پستان، ریه، پروستات و...)	- غیرتهاجمی - دسترسی به نواحی مختلف	ممکن است به بافت‌های سالم آسیب بزند
پرتو درمانی داخلی	قرار دادن مواد رادیواکتیو در داخل یا نزدیک به تومور	سرطان‌های دهانه رحم، پروستات، پستان و...	- دوز متمرکز روی تومور - آسیب کمتر به بافت‌های سالم	نیازمند جراحی برای جایگذاری مواد
پرتو درمانی سیستمیک	استفاده از مواد رادیواکتیو به صورت خوراکی یا تزریقی	سرطان تیروئید، برخی سرطان‌های استخوانی	- تأثیر بر تومورهای پخش شده - آسانی مصرف	ممکن است اثرات جانبی سیستمیک داشته باشد
پرتو درمانی پروتونی	استفاده از ذرات پروتون برای تابش	سرطان‌های کودکان، مغز، سر و گردن	- دقت بسیار بالا - آسیب کمتر به بافت‌های سالم	گران و محدود به مراکز خاص
پرتو درمانی استریوتاکتیک (SRT)	استفاده از پرتوهای بسیار دقیق برای هدف قرار دادن تومورهای کوچک	سرطان‌های کوچک یا متاستازهای مغزی	- دقت بالا - تعداد جلسات کم	برای تومورهای بزرگ مناسب نیست
پرتو درمانی تطبیقی (IMRT)	تنظیم شدت پرتوها برای تطبیق با شکل تومور	سرطان‌های نزدیک به بافت‌های حساس	- حداقل آسیب به بافت سالم	نیازمند برنامه‌ریزی پیچیده
پرتو درمانی گامانایف	تمرکز دقیق پرتو گاما بر روی تومورهای مغزی	درمان متاستازها و تومورهای مغزی	- بدون جراحی - دقت بالا	محدود به تومورهای مغزی

توضیحات

1. پرتو درمانی خارجی (EBRT): رایج‌ترین روش با استفاده از دستگاه‌هایی که می‌توانند پرتو را به نواحی عمیق بدن هدایت کنند.

2. پرتو درمانی داخلی (براکی‌تراپی): برای نواحی‌ای مناسب است که امکان قرار دادن منبع رادیواکتیو وجود دارد.

3. پروتونی: بسیار پیشرفته و کم‌آسیب است ولی هزینه بالایی دارد و در همه کشورها در دسترس نیست.

4. سیستمیک: در موارد متاستاز یا بیماری‌های سیستمیک بیشتر استفاده می‌شود.

هر روش بر اساس نوع سرطان، مرحله آن و شرایط بیمار انتخاب می‌شود.

جدول زیر پیشرفته‌ترین روش‌های پرتو درمانی در جهان را با ویژگی‌ها و کاربردهای آن‌ها ارائه می‌دهد:

تکنولوژی مورد استفاده

مزایا

روش پرتو درمانی	ویژگی‌های پیشرفته	کاربردها	معایب
پرتو درمانی پروتونی (Proton Therapy)	استفاده از ذرات پروتون با انرژی بالا	- دقت بسیار بالا - آسیب حداقلی به بافت‌های سالم	سرطان‌های حساس (مغز، کودکان، سر و گردن، چشم)	- کاهش عوارض جانبی - ایده‌آل برای کودکان	هزینه بالا محدود به مراکز خاص
پرتو درمانی با ذرات سنگین (Heavy Ion Therapy)	استفاده از یون‌های کربن یا هلیوم	- انرژی و دقت بالا - تخریب تومورهای مقاوم	تومورهای مقاوم به درمان، تومورهای عمیق	- تخریب مؤثر تومورهای مقاوم	بسیار گران تجهیزات پیچیده و کمیاب
پرتو درمانی تطبیقی (IMRT)	تنظیم شدت و شکل پرتوها برای انطباق با شکل تومور	- تنظیم دقیق پرتو - دوز یکنواخت بر تومور	سرطان‌های نزدیک بافت حساس (پروستات، سر و گردن)	- حداقل آسیب به بافت سالم	زمان‌بر و نیازمند تجهیزات پیشرفته
پرتو درمانی استریوتاکتیک (SRT)	پرتو دقیق با تمرکز بالا برای تومورهای کوچک	- دقت بسیار بالا - قابلیت درمان در جلسات کم	تومورهای مغزی، متاستازهای کوچک	- کاهش زمان درمان - حداقل آسیب به بیمار	محدود به تومورهای کوچک
گامانایف (Gamma Knife)	تمرکز دقیق پرتو گاما بر تومورهای مغزی	- مناسب برای تومورهای مغزی کوچک و عمیق	تومورهای مغزی، ناهنجاری‌های عروقی، نورالژی سه‌قلو	- غیرتهاجمی - دقت بالا	محدود به تومورهای مغزی
پرتو درمانی حجمی با شدت متغیر (VMAT)	پرتو درمانی با چرخش دستگاه و تنظیم مداوم شدت پرتو	- پوشش سریع‌تر و دقیق‌تر تومور	سرطان‌های پروستات، پستان، ریه	- زمان درمان کوتاه‌تر - حداقل عوارض جانبی	پیچیدگی در برنامه‌ریزی
پرتو درمانی FLASH	تاباندن دوز بسیار بالا در زمان کوتاه	- دوز بالا با کمترین آسیب به بافت سالم	سرطان‌های پیچیده و مقاوم	- درمان سریع - حداقل آسیب به سلول‌های سالم	در مراحل تحقیقاتی
پرتو درمانی با هدایت تصویری (IGRT)	استفاده از تصویربرداری آنی برای هدایت پرتوها	- دقت بالا با تطبیق روزانه	سرطان‌های متحرک (ریه، کبد)	- افزایش دقت - کاهش اشتباهات	نیازمند تصویربرداری مداوم

توضیحات:

1. پرتو درمانی پروتونی و ذرات سنگین: بهترین گزینه برای کودکان و سرطان‌های نزدیک به بافت‌های حیاتی هستند.

2. گامانایف و استریوتاکتیک: برای تومورهای کوچک و حساسیت بالا به پرتو به‌ویژه در مغز و سر و گردن ایده‌آل هستند.

3. پرتو درمانی FLASH: انقلابی‌ترین روش که در حال تحقیق است و ممکن است استانداردهای درمانی را متحول کند.

4. VMAT و IGRT: تکنولوژی‌های مدرن با تمرکز بر دقت و کاهش زمان جلسات.

پیشرفته‌ترین روش بسته به نوع سرطان، شرایط بیمار، و دسترسی به تجهیزات انتخاب می‌شود.

پرتو درمانی به‌طور عمده برای درمان سرطان‌ها استفاده می‌شود، اما در موارد خاص برای بیماری‌های غیرسرطانی نیز کاربرد دارد. در زیر بیماری‌هایی که پرتو درمانی برای آن‌ها پیشنهاد می‌شود، دسته‌بندی شده‌اند:

1. سرطان‌ها

پرتو درمانی در درمان بسیاری از انواع سرطان به‌عنوان درمان اصلی یا کمکی (همراه با جراحی یا شیمی‌درمانی) به کار می‌رود:

الف) سرطان‌های رایج:

• سرطان پستان : به‌ویژه پس از جراحی برای از بین بردن سلول‌های باقی‌مانده.

• سرطان پروستات : درمان اصلی یا کمکی.

• سرطان ریه : در مراحل اولیه یا پیشرفته.

• سرطان روده بزرگ و رکتوم : به‌ویژه برای کاهش اندازه تومور قبل از جراحی.

• سرطان سر و گردن : مانند سرطان گلو، حنجره و دهان.

• سرطان پوست : برای انواع خاص مثل کارسینوم سلول بازال.

ب) سرطان‌های خاص و حساس:

• سرطان مغز و نخاع : مانند گلیوبلاستوما و مننژیوم.

• سرطان تیروئید : به‌ویژه با ید رادیواکتیو.

• سرطان دهانه رحم : معمولاً با براکی‌تراپی.

• سرطان مثانه و کلیه.

• سرطان‌های کودکان : مانند تومور ویلمز، مدولوبلاستوما و رتینوبلاستوما.

ج) متاستازهای سرطانی:

• متاستازهای استخوانی (برای کاهش درد).

• متاستازهای مغزی (با روش‌هایی مثل گامانایف یا استریوتاکتیک).

2. بیماری‌های غیرسرطانی (خوش‌خیم)

در برخی موارد خاص، پرتو درمانی برای درمان بیماری‌های غیرسرطانی نیز پیشنهاد می‌شود:

• کیست‌های مغزی یا عروقی : مثل ناهنجاری‌های شریانی-وریدی (AVM).

• نورالژی عصب سه‌قلو : برای کاهش دردهای عصبی شدید.

• زخم‌های التهابی مقاوم : مانند برخی موارد خاص کلویید (جای زخم برجسته).

• بیماری دوپویترن : برای درمان کوتاه‌شدگی بافت کف دست.

• اختلالات غیرسرطانی غدد لنفاوی : مثل بیماری گریوز در موارد خاص.

3. اهداف تسکینی (Palliative Care)

برای بهبود کیفیت زندگی و کاهش علائم در بیماری‌های پیشرفته:

• کاهش درد ناشی از متاستازهای استخوانی.

• رفع انسداد اندام‌ها (مانند انسداد مجاری هوایی یا گوارشی).

• کنترل خونریزی ناشی از تومور.

عوامل مؤثر بر انتخاب پرتو درمانی

• نوع و مرحله بیماری.

• وضعیت عمومی بیمار.

• محل تومور یا ضایعه.

• تجهیزات و امکانات موجود.

پرتو درمانی باید توسط تیم تخصصی و با دقت برنامه‌ریزی شود تا اثر درمانی به حداکثر و عوارض به حداقل برسد.