یکی از محور‌های مهم بررسی زندگانی حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها، محور سیره و سبک زندگی ایشان است که خود فروعات و شاخه‌های متعددی دارد. پیوندی که سیره با تاریخ دارد، ربط و نسبت این موضوع را با رویکرد تاریخی دوره نشان می‌دهد. بی‌تردید ارزش سیره‌ای که با مطالعات سندشناسانه و اعتبارسنجی منابع اصطیاد شده است، بسی فزون‌تر از سیره‌ای است که از پشتیبانی تحلیل تاریخی بی‌بهره است.

 

آنچه در ذیل عنوان سبک زندگی حضرت زهرا (س) در این دوره مدنظر است، سیره خانوادگی ایشان است که در سه محور اساسی خانه‌داری، همسرداری و تربیت فرزند قابل مطالعه و بررسی است.  مجموعه این مباحث از سوی صدیقه شاکری، معاون پژوهش جامعة‌الزهرا (س) به همت مؤسسه پرسمان با عنوان «سیره اجتماعی، سیاسی حضرت زهرا (س)» تولید شده است که برای نخستین بار در ایام فاطمیه به صورت روزانه از ایکنا منتشر می‌شود. در ادامه مشروح قسمت دوم را مطالعه می‌کنید.

 

در جلسه گذشته کلیاتی را درباره سیره خانوادگی حضرت زهرا(س) شروع کردیم و به جایگاه حضرت زهرا(س) و سیره رفتاری ایشان نسبت به والدینشان پرداختیم و به بحث سیره همسرداری آن حضرت ورود کردیم که اولین محور در این زمینه محبت بود و آن را با سه نکته اظهار محبت، احترام و تکریم و آراستگی در برابر همسر بیان کردیم.

 

نکته چهارم در رابطه با جریان داشتن محبت در زندگی حضرت زهرا(س)، مربوط به ارزش‌گذاری ایشان نسبت به نظرات همسر در شیوه زندگانی مشترکشان است که هم امیرالمؤمنین(ع) و هم حضرت زهرا(س) نظر‌های همدیگر را در زندگی مشترک جویا می‌شدند و این طور نبودند که در مقابل هم، استبداد رأی داشته باشند. در روایات متعددی آمده است که امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرمایند: «هیچگاه زهرا(س) مرا غضبناک نکرد و من هم هیچگاه او را غضبناک نکردم.» البته، چون بحث ما درباره حضرت زهرا(س) است، نمونه‌هایی از گزارش‌هایی که در بحارالانوار و فتال نیشابوری و ... نقل شده است را بیان می‌کنیم.

 

براساس همین روایت‌ها، حضرت فاطمه زهرا(س) از امیرالمؤمنین(ع) نظر می‌خواستند و رضایتمندی ایشان را جویا می‌شدند و هم در طول زندگی، اقداماتی که می‌خواستند انجام دهند با کسب اجازه و رضایتمندی حضرت علی(ع) اتفاق می‌افتاد. در لحظات شهادتشان هم یکی از مسائلی که از حضرت علی(ع) درخواست می‌کنند، این است که آیا از من راضی هستی؟ این رفتار، می‌تواند درس بزرگی برای همگان باشد.

 

محور دومی که به عنوان سیره حضرت زهرا(س) مورد بررسی قرار دهیم، همراهی و اطاعت از همسر، تناسب درخواست و توانایی‌های همسر، تحمل مشکلات اقتصادی، پرهیز از مشاجره و اختلاف، محبت به خانواده همسر و حمایت بی‌دریغ از همسر نمونه‌هایی از روش‌هایی است که می‌توانیم به عنوان یک محور کلی دریافت کنیم و عنوان آن را گذشت و ایثار قرار دهیم. در ادامه هر یک از این سیره‌ها را به طور مجزا شرح می‌دهیم.

 

 

امیرالمؤمنین علی(ع) در روایتی می‌فرمایند؛ فاطمه زهرا(س) هیچ وقت در مقابل من عصیان نداشتند و همواره مطیع من بودند. حتی در مواقع سختی که گاهی ممکن است، در رابطه با دشواری‌ها، فرد بخواهد به خودش حق بدهد که می‌شود از همسر اطاعت نکنم یا هر طور می‌خواهم عمل کنیم، مانند وقتی که به خانه حضرت زهرا(س) حمله شد و ماجرا‌هایی که منجر به شهادت حضرت شد. حضرت در بستر بیماری قرار گرفتند، وقتی شیخین می‌خواستند، به عیادت حضرت زهرا(س) بروند، حضرت نمی‌پذیرند. اما وقتی امیرالمؤمنین(ع) واسطه می‌شوند، حضرت زهرا(س) می‌فرماید؛ «خانه، خانه توست و من کنیز (منظور مطیع) تو هستم.»

 

نکته دیگر درباره همراهی حضرت زهرا(س) در بخشندگی‌های امیرالمؤمنین(ع) است که حضرت مصداق بارز جود و کرم بودند و نقل شده است؛ گاهی طعام کافی در خانه نداشتند و وقتی حضرت با مهمان وارد خانه می‌شدند، حضرت زهرا(س) غذای اندکی را هم که بود، برای مهمان قرار می‌دادند و همسرشان را به دلیل این سخاوت و بخشندگی می‌ستودند و حضرت علی(ع) را با عنوان همسری بی‌نظیر یاد می‌کردند که از باب نمونه در کتاب امالی شیخ صدوق و مناقب ابن شهر آشوب نقل شده است.

 

 

موارد متعددی از این ویژگی در حضرت زهرا(س) وجود دارد. روزی حضرت علی(ع) به خانه می‌روند و درخواست غذا می‌کنند و حضرت زهرا(س) عرضه می‌دارند که من دو روز است، چیزی نخورده‌ام و غذای کمی را هم که بود، برای شما و حسنین نگه داشته‌ام. امام می‌پرسند، چرا اطلاع ندادی. حضرت زهرا(س) گفتند: از پروردگار خود حیا می‌کنم که چیزی از همسرم بخواهم که توان برآورده کردن آن را نداشته باشد.  

 

حضرت زهرا(س) با این کار درس بزرگی به همه ما دادند که مهمترین آن قانع بودن در زندگی و عدم تحمیل خواسته‌هایی است که همسر توان برآورده کردن آنها را ندارد. اگر می‌خواهیم حضرت زهرا(س) را الگو و اسوه خود قرار دهیم، باید در زندگی به ایشان تأسی کنیم.

 

اکنون ببینید چه مشکلاتی در زندگی‌های جوانان وجود دارد. چرا باید آمار طلاق افزایش یابد. وقتی این مسائل را بررسی می‌کنیم، به این می‌رسیم که دم از دوستی اهل بیت(ع) می‌زنیم، اما در زندگی از آنها تأسی نمی‌کنیم. البته نمی‌خواهیم فقط خانم‌ها را متهم کنیم، اما به هر حال این تعامل و متناسب کردن درخواست‌ها با توانایی‌های مالی و اقتصادی خانواده اهمیت ویژه‌ای دارد و اکنون آن طور که لازم است، به آن اهمیت نمی‌دهند و همین مسائل باعث فروپاشی خانواده می‌شود. حتی زمینه ازدواج‌ها را نیز کمرنگ می‌کند و سن ازدواج افزایش می‌یابد؛ در حالی که رواج چنین مسائلی در میان پیروان اهل بیت(ع) و شیعیان شایسته نیست.

 

 

امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) در شرایطی که کمبود امکانات رفاهی در بدو تشکیل حکومت اسلامی و تنگناهایی برای مسلمانان وجود داشت، با هم شریک بودند و حتی پایین‌تر از سطح زندگی مردم عادی، زندگی می‌کردند. این مسئله نه فقط در کتاب‌های شیعی، بلکه در منابع اهل سنت از جمله در «طبقات الکبری» ابن سعد یا «مسند» احمد بن حنبل نقل می‌کند که امکانات رفاهی زندگی حضرت زهرا(س) و علی(ع) چقدر اندک بود و در برخی منابع نظیر «امالی» شیخ صدوق و «المناقب» خوارزمی نقل شده که حضرت زهرا(س) برای کمک به وضعیت معیشتی خانواده، نخ‌ریسی می‌کردند. در گزارش‌هایی هم وجود دارد که از نخ‌هایی که متعلق به خودشان بود، برای خود و فرزندان لباس تهیه می‌کرد. یعنی علاوه بر تحمل مشکلات اقتصادی، همکاری در کسب معیشت هم از جانب حضرت زهرا(س) وجود داشته است.

 

 

حضرت زهرا(س) با توجه به گذشت و ایثاری که داشتند، اختلافی با همسر ایجاد نکردند و حضرت علی(ع) نیز اذعان دارند که حضرت فاطمه(س) هیچگاه مرا ناراحت نکرد و همیشه به خانواده محبت داشت.

 

از جنبه‌های دیگر ایثار حضرت زهرا(س) می‌توانیم به محبت به خانواده همسر اشاره کنیم. در واقع نه فقط محبت نسبت به امیرالمؤمنین و فرزندان داشتند، بلکه خانواده همسر را هم مورد لطف و رحمت قرار می‌دادند. بعد از ازدواج امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س)، مادر حضرت امیر، فاطمه بنت اسد با حضرت زهرا(س) زندگی می‌کردند تا زمانی که از دنیا رفتند و در سال چهارم بنابر گزارش‌های مشهور، فاطمه بنت اسد از دنیا می‌روند. همچنین گزارشی نقل شده که حضرت زهرا(س) بعد از اینکه برادر همسرش یعنی جعفر بن ابیطالب به شهادت رسید، غذا درست می‌کردند و به خانواده جعفر می‌بردند. این‌ها نمونه‌های کوچکی از ایثار و گذشت حضرت زهرا(س) است.

 

 

حمایت‌های حضرت زهرا(س) از امیرالمؤمنین(ع) به ویژه بعد از ماجرای غصب خلافت و باتوجه به ماجرای سقیفه، حضرت علی(ع) از وصیتی که پیامبر(ص) در رابطه با جانشینی غدیر داشتند، برکنار شدند، اما حضرت زهرا(س) حمایت‌های بی‌دریغ خود را از امیرالمؤمنین(ع) و در راستای احقاق حق همسرشان نشان دادند و بر سر همین احقاق حق و حمایت‌های بی‌دریغ از همسر نیز، جان خود را فدا کردند.

 

حضرت زهرا(س) در همین راستا، خطبه‌هایی را برای بیدار کردن اذهان عمومی ایراد می‌کنند که در منابع متعدد ثابت شده است. یکی از آنها خطبه فدکیه معروف است و دیگری خطبه‌ای است که حضرت زهرا(س) در جمع زنان انصار و مهاجر در مدینه بعد از اینکه در بستر بیماری قرار می‌گیرند، ایراد می‌کنند. همچنین در ماجرای حمله به خانه حضرت زهرا(س) و رفتن به در خانه انصار و مهاجر و استفاده از سلاح بکاء هدف احقاق حق بوده است. همچنین با وصیتی که بعد از شهادتشان می‌کنند تا مرقد مطهرشان مخفی باشد، نوعی مبارزه جدی و علنی علیه دستگاه حکومت است که حق امیرالمؤمنین را غصب کرده‌اند.

 

البته جا دارد درباره خطبه‌های حضرت زهرا(س) به ویژه خطبه فدکیه که در منابع متعدد ثابت شده و به دست ما رسیده است، در هر یک از فراز‌ها به ویژه در بخشی که جایگاه امامت را مطرح می‌کنند و توصیف می‌کنند که علی(ع) چه جایگاهی دارند، بحث و بررسی‌های عمیق انجام شود.

 

 

محور سوم، خانه‌داری نیکو برای شیوه همسرداری حضرت زهرا(س) است. درباره سیره خانه‌داری حضرت زهرا(س)، می‌توانیم به طور خلاصه چگونگی انجام امور منزل و کار‌های روزانه را در زندگی مشترک با علی(ع) پیگیری کنیم که بانوان می‌توانند به عنوان الگوی الهی مورد پیروی قرار دهند.  

 

اولین نکته در این زمینه که در زندگانی حضرت زهرا(س) و شیوه خانه‌داری حضرت مشهود است، ساده‌زیستی با امکانات اندک است که در بحث قبلی هم با توجه به همراهی با همسر و تحمل مشکلات اقتصادی به آن اشاره شد. بنابر گزارش‌های تاریخی گوناگون، حضرت زهرا(س) و علی(ع) در زندگی مشترکشان امکانات اندکی را در اختیار داشتند به طوری که ظروفی که استفاده می‌کردند، محدود و از ارزانترین آنها بود و همینطور فرشی که استفاده می‌کردند، پوستینی از شتر بود که هم زمان خواب و گاهی به عنوان زیرانداز استفاده می‌کردند. امکاناتی که برای پخت غذا داشتند با سختی و دشواری‌هایی همراه بود و حضرت با استقبال، نشاط و شادمانی این مسئله را پذیرفته بودند.

 

در رابطه با تقسیم کاری که با هم داشتند، بعد از ازدواج نزد پیامبر(ص) می‌روند و درخواست می‌کنند که پیامبر(ص) درباره تقسیم کار آنها نظر بدهند، پیامبر(ص) پیشنهاد می‌کنند که فعالیت‌های درون خانه به عهده فاطمه(س) باشد و کار‌هایی که مستلزم خروج از خانه و در بیرون از خانه است، به عهده حضرت علی(ع) باشد و این مسائل در منابع متعدد وجود داشته است.

 

در منابع متعددی وجود دارد که وقتی حضرت علی(ع) در منزل بودند، به فاطمه زهرا(س) در امور منزل از جمله در رفت و روب، آسیاب کردن گندم و جو و ... همکاری داشتند و کمک می‌کردند. حضرت علی(ع) در طول این زندگی مشترک که کمتر از ۱۰ سال طول کشید، گاهی به مأموریت‌های مختلف از جانب پیامبر(ص) می‌رفتند و یا در برخی غزوات شرکت می‌کردند و یا وقتی حضرت علی در مدینه نبودند، حضرت زهرا(س) علاوه بر کار‌های منزل، کار‌های بیرون را هم انجام می‌دادند، اما نحوه تقسیم کار و ابراز خوشحالی حضرت زهرا(س) برای همه قابل توجه است.

 

آنچه در شرایط امروز وجود دارد، گاه لازم است بانوان در کار‌های اجتماعی شرکت کنند و یا مسئولیت‌هایی را در خارج از منزل بر عهده گیرند، با توجه به رعایت شئونات اسلامی و ضرورت‌هایی که وجود دارد، اشکالی ندارد؛ چراکه در زندگی حضرت زهرا(س) هم وقتی ضرورت‌هایی احساس می‌شد، کار‌های اجتماعی و مسئولیت‌هایی را برعهده می‌گرفتند و انجام می‌دانند. بنابراین آنچه به عنوان امر فطری و طبیعی موجب استحکام پایه‌های خانواده شود، اعم از تقسیم کار بین زن و مرد و .. باید مورد توجه قرار گیرد.

 

حضرت زهرا، چون براساس دستورات و موازین الهی و فطرت الهی عمل می‌کردند و هیچ وقت دچار اضطراب و ناراحتی درباره اموری که برعهده‌شان بود، نشدند و به همین دلیل منابع متعدد اذعان دارد که حضرت با شادمانی و استقبال با تقسیم کار برخورد می‌کردند.

 

درباره اینکه روانشناسان در این نوع تقسیم کار چه نظری دارند و یا روانشناسان و پژوهشگران نوین هم، این تقسیم کار بین زن و مرد را بهتر می‌دانند و حتی در یکی از گزارش‌های خارجی در فصلنامه علمی، نهضتی برای به خانه برگشتن زنان در کشور‌های غربی مطرح شده و نشان می‌دهد این امر فطری است و ضرر‌ها و صدماتی که خارج شدن خانم‌ها بدون حساب و کتاب و رها کردن وظایف اصلی در رابطه با همسر و فرزندان وارد می‌کند، جبران‌ناپذیر است و نهاد خانواده مهمترین نهاد برای استحکام جامعه است و باید مورد توجه قرار گیرد.

 

ادامه این بحث را در جلسه آینده دنبال می‌کنیم.