به گزارش رکنا، چند سال پیش و پس از انتصاب محمدجواد ظریف به عنوان مشاور راهبردی در دولت سیزدهم، برخی نمایندگان مجلس با استناد به قانون ممنوعیت به‌کارگیری افراد دو تابعیتی در مشاغل حساس که در سال 1401 تصویب شد، انتقاداتی نسبت به این انتخاب داشتند. آنها به دلیل تابعیت آمریکایی فرزند ظریف، که هنگام ماموریت پدرش در آمریکا متولد شده بود، نسبت به این انتصاب معترض شدند. طبق قانون اساسی ایران، افراد مسئول سیاسی و فرزندانشان نباید تابعیت کشوری خارجی داشته باشند، به ویژه اگر آن کشور در تقابل با ایران باشد، مانند آمریکا.
در این میان، دو نوع تابعیت وجود دارد: تابعیت قهری و تابعیت غیرقهری. تابعیت قهری زمانی است که فرزند در کشوری دیگر و به دلیل ماموریت یا تحصیل والدین در آنجا به دنیا بیاید و طبق اصل خاک آن کشور تابعیت بگیرد. این نوع تابعیت به‌طور خودکار و بدون اراده فردی ایجاد می‌شود.
در پی این انتقادات، دولت سیزدهم لایحه‌ای برای اصلاح این قانون به مجلس ارائه کرد. هدف این لایحه این بود که افرادی که فرزندانشان تابعیت قهری دارند، از ممنوعیت‌های مربوط به مسئولیت‌های دولتی مستثنی شوند. مجید انصاری، معاون حقوقی رئیس‌جمهور، از حامیان این لایحه بود و معتقد بود که این قانون به فرصت‌های کشور آسیب می‌زند. به گفته وی، استفاده از افراد با تابعیت مضاعف می‌تواند هم تهدید و هم فرصت باشد.
برخی رسانه‌های اصلاح‌طلب نیز در دفاع از این لایحه، به اصول مختلف قانون اساسی اشاره کردند و به این نکته پرداختند که پس از تولد فرزند آقای ظریف، این قانون تصویب شده و به نوعی نمی‌توان از او انتظار داشت که پیش‌بینی کند سال‌ها بعد قرار است در دولت مسئولیت بگیرد.
موافقت رهبر انقلاب با اصلاح قانون؟
در این میان، انصاری بیان کرد که رهبر معظم انقلاب موضوع اصلاح قانون تابعیت قهری را با حساسیت به رئیس مجلس ارجاع داده و گفته‌اند که با اصلاح این قانون موافق هستند. به گفته وی، مقام معظم رهبری شخصاً به دکتر پزشکیان اعلام کرده‌اند که نظرشان درباره اصلاح این قانون مثبت است تا مانع از استفاده از نیروی انسانی توانمند در مسئولیت‌های مختلف دولتی نشود.
از سوی دیگر، فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت تاکید کرد که لایحه اصلاح قانون مربوط به انتصاب افراد به مشاغل حساس، نه برای یک فرد خاص، بلکه برای تمام افرادی که به دلیل تابعیت قهری فرزندان شان دچار محدودیت‌های قانونی هستند، تنظیم شده است. وی همچنین بر این نکته تاکید کرد که تصمیمات مهم کشور بدون هماهنگی با رهبری اتخاذ نمی‌شود.
شفاف‌سازی دفتر رهبری
در نهایت، کشمکش‌ها ادامه یافت و برخی افراد با استناد به سخنان انصاری، به اشتباه به این نتیجه رسیدند که رهبر انقلاب با اصلاح کلی قانون تابعیت موافق هستند. اما با انتشار توئیت مهدی فضائلی، عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب، شفاف‌سازی صورت گرفت. وی در پیامی اعلام کرد که رهبر انقلاب با اصلاح قانون در خصوص تابعیت‌های قهری موافق بوده‌اند، اما با اصلاح قانون در مورد تابعیت‌های غیرقهری مخالفت کرده‌اند. در نهایت، تصمیم‌گیری در این خصوص بر عهده دولت و مجلس است، ولی مجلس با فوریت لایحه مخالفت کرده است.
این موضوع نشان داد که در ایران نباید تابعیت مضاعف مسئولین را به‌طور ساده نادیده گرفت. مسئولان باید به اثبات قهری یا غیرقهری بودن تابعیت خود و فرزندانشان پرداخته و در نظر داشت که تابعیت دوگانه ممکن است در شرایطی منجر به تضاد منافع و تاثیرگذاری بر تصمیم‌گیری‌های حساس شود.
جدول قانون تابعیت قهر
تابعیت قهری به تابعیتی اطلاق می‌شود که فرد به‌طور خودکار و بدون اراده خود و صرفاً به دلیل شرایط خاص (مانند تولد در کشور دیگر به دلیل ماموریت یا تحصیل والدین) به دست می‌آورد. در این جدول، توضیحاتی درباره ویژگی‌ها و شرایط تابعیت قهری آورده شده است:
| مورد | شرح |
|---|---|
| تعریف تابعیت قهری | تابعیتی است که فرد به‌طور اجبار و بدون اراده خود به آن دست می‌یابد، معمولاً از طریق "اصل خاک" یا "اصل خون" در کشورهایی که چنین قوانینی دارند. |
| علت ایجاد تابعیت قهری | زمانی که فرد در خارج از کشور خود به دنیا می‌آید و از آن کشور تابعیت می‌گیرد، معمولاً به دلیل ماموریت والدین، تحصیل، یا اقامت موقت در آن کشور. |
| اصل خاک | طبق این اصل، هر فردی که در خاک کشوری متولد شود، تابعیت آن کشور را به‌طور خودکار به دست می‌آورد (مگر در موارد خاص). |
| اصل خون | طبق این اصل، تابعیت کشور از طریق خون و نسب به فرزند منتقل می‌شود. اگر والدین تابعیت کشوری را داشته باشند، فرزندشان هم تابعیت آن کشور را به‌طور خودکار می‌گیرد. |
| ممنوعیت تابعیت مضاعف در ایران | طبق قانون مشاغل حساس در ایران، افراد دارای تابعیت مضاعف (از جمله فرزندان تابعیت قهری) نمی‌توانند در مشاغل حساس دولتی منصوب شوند. |
| مهم‌ترین کشورهایی که تابعیت قهری دارند | برخی کشورها، از جمله آمریکا و کانادا، از اصل خاک پیروی می‌کنند و این کشورها تابعیت قهری را به کسانی که در خاکشان متولد می‌شوند، اعطا می‌کنند. |
| قوانین تابعیت قهری در ایران | در ایران، اگر فردی در خارج از کشور متولد شود و تابعیت کشوری دیگر را به‌طور قهری به‌دست آورد، ممکن است نتواند در مشاغل دولتی حساس منصوب شود. این موضوع باعث شکل‌گیری بحث‌های قانونی شد. |
این جدول به‌طور کلی به تفصیل تابعیت قهری و شرایط مختلف آن را شرح می‌دهد، اما به‌طور خاص، در برخی
این جدول به‌طور کلی به تفصیل تابعیت قهری و شرایط مختلف آن را شرح می‌دهد، اما به‌طور خاص، در برخی کشورها این تابعیت می‌تواند سبب ایجاد محدودیت‌های قانونی برای مسئولان دولتی و شغل‌های حساس شود.
مقایسه قانون تابعیت قهری در ایران و سایر کشورها
تابعیت قهری به تابعیتی اطلاق می‌شود که فرد بدون اراده خود و بر اساس قوانین خاص کشورها، به‌طور خودکار به دست می‌آورد. در اینجا، مقایسه‌ای از نحوه اعمال قانون تابعیت قهری در ایران و سایر کشورهای مختلف آورده شده است.
1. ایران:
اصل حاکم: ایران بیشتر به اصل خون (Jus Sanguinis) پایبند است. این به این معناست که تابعیت ایران به‌طور خودکار از والدین به فرزند منتقل می‌شود.
تابعیت قهری: در ایران، اگر فردی در خارج از کشور متولد شود و پدر یا مادرش تابعیت ایرانی داشته باشند، فرزند به‌طور خودکار تابعیت ایرانی را دریافت می‌کند.
تابعیت مضاعف و مشاغل حساس: طبق قوانین ایران، افرادی که تابعیت دوگانه دارند (چه از طریق قهری یا اکتسابی)، نمی‌توانند در مشاغل حساس دولتی (مانند وزارت‌خانه‌ها، مقامات دولتی و قضائی) منصوب شوند.
چالش‌ها و اصلاحات: پس از حواشی به‌وجود آمده برای محمدجواد ظریف به‌خاطر تابعیت قهری فرزندش، دولت ایران لایحه‌ای برای اصلاح قانون تابعیت و تفکیک تابعیت قهری و غیرقهری ارائه داد، که البته با مخالفت‌هایی همراه بود. رهبر انقلاب نیز تأکید داشت که قانون باید در چارچوب قانونی بررسی شود.
2. آمریکا:
اصل حاکم: آمریکا از اصل خاک (Jus Soli) پیروی می‌کند. به این معنا که اگر فردی در خاک آمریکا متولد شود، تابعیت آمریکایی را به‌طور خودکار دریافت می‌کند.
تابعیت قهری: در ایالات متحده، اگر فرد در آمریکا متولد شود، حتی اگر والدینش تابعیت غیرآمریکایی داشته باشند، او تابعیت آمریکا را به‌طور خودکار به دست می‌آورد.
تابعیت مضاعف: آمریکا تابعیت دوگانه را به رسمیت می‌شناسد و کسی که تابعیت آمریکایی به‌دست می‌آورد، می‌تواند به‌طور همزمان تابعیت کشورهای دیگر را نیز داشته باشد.
3. کانادا:
اصل حاکم: کانادا نیز از اصل خاک (Jus Soli) پیروی می‌کند. هر فردی که در خاک کانادا متولد شود، تابعیت کانادا را به‌طور خودکار دریافت می‌کند.
تابعیت قهری: تابعیت کانادایی به‌طور خودکار برای افرادی که در کانادا متولد می‌شوند، اعطا می‌شود.
تابعیت مضاعف: کانادا تابعیت دوگانه را می‌پذیرد و به هیچ‌وجه تابعیت مضاعف را از افراد نمی‌گیرد.
4. انگلستان:
اصل حاکم: انگلستان به‌طور عمده از اصل خون (Jus Sanguinis) استفاده می‌کند. تابعیت بریتانیا معمولاً از والدین به فرزندان منتقل می‌شود.
تابعیت قهری: اگر فردی در خارج از خاک انگلستان به دنیا بیاید، در صورتی که یکی از والدینش تابعیت بریتانیایی داشته باشد، فرزند تابعیت بریتانیا را دریافت می‌کند.
تابعیت مضاعف: انگلستان نیز تابعیت دوگانه را به رسمیت می‌شناسد، اما گاهی ممکن است بر اساس قوانین خاص، تابعیت‌های دوگانه را در شرایط خاص محدود کند.
5. فرانسه:
اصل حاکم: فرانسه از ترکیبی از اصل خاک (Jus Soli) و اصل خون (Jus Sanguinis) استفاده می‌کند. اگر فرد در فرانسه متولد شود و والدینش غیر فرانسوی باشند، او می‌تواند تابعیت فرانسوی به‌طور خودکار دریافت کند.
تابعیت قهری: اگر فرد در فرانسه متولد شود و یکی از والدینش تابعیت فرانسوی داشته باشد، او تابعیت فرانسوی را دریافت می‌کند.
تابعیت مضاعف: فرانسه تابعیت دوگانه را به رسمیت می‌شناسد و فرد می‌تواند تابعیت‌های مختلف را همزمان داشته باشد.
6. آلمان:
اصل حاکم: آلمان بیشتر از اصل خون (Jus Sanguinis) پیروی می‌کند.
تابعیت قهری: تابعیت آلمانی به‌طور خودکار به فرزندان والدین آلمانی منتقل می‌شود، حتی اگر در خارج از آلمان متولد شوند.
تابعیت مضاعف: آلمان معمولاً تابعیت دوگانه را نمی‌پذیرد، به جز در شرایط خاص، مانند زمانی که شخص در زمان تولد در آلمان و کشور دیگری متولد شود.
7. استرالیا:
اصل حاکم: استرالیا از اصل خاک (Jus Soli) پیروی می‌کند.
تابعیت قهری: هر فردی که در خاک استرالیا متولد شود، تابعیت استرالیایی را به‌طور خودکار دریافت می‌کند.
تابعیت مضاعف: استرالیا تابعیت دوگانه را می‌پذیرد و افراد می‌توانند به‌طور همزمان تابعیت دو کشور را داشته باشند.
نتیجه‌گیری
ایران در زمینه تابعیت قهری بیشتر از اصل خون پیروی می‌کند و تنها در برخی موارد خاص (مثل تولد در خارج از کشور) تابعیت قهری اعطا می‌شود. در ایران، مسئله تابعیت مضاعف برای مسئولین دولتی و حساسیت آن در مشاغل دولتی مطرح است.
کشورهای غربی مانند آمریکا، کانادا و استرالیا از اصل خاک استفاده می‌کنند و در این کشورها افراد به‌طور خودکار تابعیت را از طریق محل تولد در کشور به دست می‌آورند.
کشورهای اروپایی مانند انگلستان و فرانسه از ترکیب اصل خون و اصل خاک استفاده می‌کنند و تابعیت را هم از طریق والدین و هم از طریق محل تولد اعطا می‌کنند.
در نتیجه، هر کشور بسته به قوانین خود در زمینه تابعیت قهری ، رویکرد متفاوتی دارد و ایران در تلاش است که بین تابعیت قهری و اکتسابی تفاوت قائل شود تا از معضلات سیاسی و اجرایی جلوگیری کند.