اگر به ژاپن سفر کرده و در طول مدت اقامت خود از وسایل حمل و نقل عمومی استفاده کرده باشید، افرادی را دیده اید که در حال مطالعه کتاب، مجله، روزنامه و مواردی از این دست بودند. سرانه مطالعه در ژاپن بالا و فرهنگ کتابخوانی در این کشور بسیار غنی است. آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید کشوری که نسبت به استانداردهای جهانی ساعت کاری بسیار بالاتری دارد، چطور زمان زیادی را به مطالعه اختصاص می دهد؟
در این نوشتار تاریخچه کتابخوانی در ژاپن را بررسی می‌کنیم تا پاسخی برای این سوال که چرا ژاپنی‌ها خوانندگان مشتاقی هستند و نیز عناصر مختلفی را که در شکل‌گیری فرهنگ مطالعه در این کشور موثر بوده است، بیان کنیم.
تاریخچه و سیر تحولی خواندن در ژاپن
اولین آثار فرهنگ کتابخوانی ژاپنی را می‌توان در قرن پنجم با معرفی و اجرای نویسه های چینی[۱] (کانجی) به زبان ژاپنی پیدا کرد. از آن زمان، خواندن از یک فعالیت جمعی و نمایشی که اغلب با عناصر دیگری مانند موسیقی همراه بود، در کنار تحول فناوری چاپ و توسعه سواد به بخش ضروری از زندگی روزمره تبدیل شد.
در دوره هِی‌آن(۷۹۴-۱۱۸۵) خواندن اغلب یک فعالیت اجتماعی بود که با نمایش پیوند خورده بود. در دوران قرون وسطی(۱۱۸۵-۱۶۰۰) ادبیات از طریق بازخوانی داستان‌های حماسی به همراه موسیقی گسترش یافت در حالی که در اوایل دوران مدرن (۱۶۰۰-۱۸۶۷) گسترش تدریجی سوادآموزی با تحولات چاپ آمیخته و باعث ظهور جوامع متنوع خوانندگان از نظر اجتماعی و جغرافیایی شد. همراه با مطالعات پزشکی و اندیشه نئوکنفوسیوسی، بازار داستان‌های عامه پسند رونق گرفت.
ورود فناوری چاپ مدرن در پایان قرن نوزدهم، بازار انبوه خوانندگان را به دنبال داشت. چاپ ارزان متون کلاسیک با داستان‌های محبوب سریالی رقابت می‌کرد. در اوایل قرن بیستم خواندن به عنوان یک فعالیت پرورش دهنده نفس تلقی می‌شد.
جامعه معاصر ژاپن تاکید زیادی به ارزش‌های اجتماعیِ خواندن دارد و مطالعه را نه به عنوان یک علاقه فردی بلکه به عنوان ابزاری برای کسب آگاهی از ملت خود می‌شناسد. خوانندگان روزنامه در ژاپن همچنان زیاد هستند و تاثیر شرکت‌های چاپ روزنامه و ناشران برجسته در جامعه ژاپن قابل توجه است. مانگای ژاپنی طرفداران زیادی دارد و در بین ژاپنی‌ها از محبوبیت خاصی برخوردار است.
جامعه‌ای مانند ژاپن براساس جنسیت، سن، گرایش‌های سیاسی خود متفاوت هستند و خواهان رسانه‌ای متناسب با هویت خاص خود در خواندن هستند. نوآوری‌های فناوری، تجربه‌های جدید خواندن را شکل داده است، برای نمونه رمان‌های مصور که نوعی بازی تخیلی تعاملی به حساب آمده و در بین گیمرهای ژاپنی محبوبیت دارد.
اینترنت، فرهنگ خواندن مجازی را به وجود آورده که با اقبال خوانندگان کتاب‌های چاپی و نیز علاقه‌مندان به رمان‌های تصویری مواجه شده است. استفاده از گوشی‌های هوشمند در میان خوانندگان تمام سنین رایج شده و افراد در مکان‌های مختلف مثل پارک، صف رستوران، سیستم حمل و نقل(مترو) مشغول مطالعه با گوشی های هوشمند خود هستند.
نقش دولت
یکی از مهمترین عناصری که در شکل‌گیری فرهنگ کتابخوانی در ژاپن نقش فعال داشته، دولت است. بعد از جنگ جهانی دوم ژاپن دستخوش تغییراتی اساسی شد که یکی از آنها اصلاحات آموزشی بود. در آن زمان دولت ژاپن با تاکید بر اهمیت آموزش در کمک به بهبود وضعیت کشور پس از جنگ، مجموعه ای از قوانین، مقررات و برنامه های آموزشی را به منظور ارتقای سواد و افزایش سطح دسترسی شهروندان به آموزش ارائه کرد. این موضوع را می توان در قانون اساسی آموزش مشاهده کرد. قانون یاد شده در سال ۱۹۴۷ به تصویب رسید و سنگ بنای آموزش در ژاپن در طول دوره پس از جنگ در موارد ذیل شد:
تضمین آزادی تحصیلی برای همه شهروندان ژاپنی؛ افزایش طول دوره آموزش اجباری از ابتدایی (۶ سال) تا دوره متوسطه اول(۹سال)؛ آموزش دختران و پسران در کنار یکدیگر
در سراسر دوره آموزش، دولت همچنین بسیاری از قوانین و برنامه های مهم دیگر را به منظور رسیدگی بیشتر به مشکلات موجود از گذشته و نیز ارتقای کارایی سیستم آموزشی معرفی می کند.
نقش مدرسه
در ژاپن تقریبا هر مدرسه‌ای تفاوتی ندارد دبستان باشد یا متوسطه اول یا متوسطه دوم؛ یک کتابخانه و یک کتابدار مدرسه دارد. ممکن است کودکستان‌ها کتابخانه به معنای عرفی که در مدارس سایر سطوح است، نداشته باشند اما اغلب مجموعه‌ای از کتاب‌ها و مطالب آموزشی برای دانش آموزان خود دارند. این امر برای دسترسی آسان‌تر دانش آموزان به کتاب و نیز تشویق آنها به مطالعه بیشتر است.
علاوه بر این مدارس در ژاپن برای کمک به شکل‌گیری و ترویج عادت خواندن در دانش آموزان فعالیت‌های مختلفی را انجام می‌دهند که از آن جمله می‌توان به کتاب خواندن معلمان مهدکودک برای دانش آموزان؛ مشخص کردن زمان مطالعه برای دانش آموزان ابتدایی(علاوه بر کلاس های عادی) اشاره کرد.
نقش خانواده
خانواده نقش مهمی در شکل دادن به فرهنگ کتابخوانی ژاپنی دارد. فرهنگ ژاپنی به تحصیل و موفقیت در زندگی اهمیت می‌دهد. موفقیت در زندگی مترادف با موفقیت تحصیلی است. در فرهنگ ژاپنی تاکید زیادی بر مسلط بودن فرد به دانش هرچه بیشتر برای بقا در جامعه ناملایم وجود دارد و برای نیل به این مهم راهی بهتر از خواندن وجود ندارد. به همین دلیل است که بسیاری از خانواده های ژاپنی از همان دوران کودکی فرزندان خود را با مطالعه آشنا می‌کنند.
تنوع، فراگیری و فرهنگ چاپ کردن در ژاپن
یکی دیگر از عناصر حیاتی، تنوع گسترده ژانرها و قالب‌های خواندن در ژاپن است که پاسخگوی نیاز طیف مختلف مخاطبان است. این عنصر را می‌توان به راحتی در اجتماع مانگا در کشور مشاهده کرد. مانگا در ژاپن به ژانرهای مختلف برای گروه‌های سنی گوناگون و علایق مختلف تقسیم می شود که محتوای برخی از آنها حتی سیاسی است. خود مانگا هم در قالب های مختلف در دسترس است؛ از مجلات دوره ای مانند هفته‌نامه‌ها، ماهنامه ها، فصلنامه ها گرفته تا تانکوبون [۲] که کتابی مستقل و مجزا از یک سری خاص است.
یکی دیگر از بازیگران مهمی که باید به آن توجه شود فرهنگ چاپ است. ژاپنی‌ها عاشق نسخه‌های فیزیکی هستند و همین امر در مورد خواندن نیز صدق می‌کند.
کتاب‌ها در ژاپن اغلب در اندازه های کوچکتر در دسترس هستند و با استفاده از مواد سبک وزن چاپ می شوند. برخی از داستان‌ها به کتاب های مختلف تقسیم می شوند تا فضای زیادی اشغال نکنند و بتوان آنها را برای خواندن در حین حرکت حمل کرد.
آموزش و پرورش نهادی است که وظیفه تعلیم و تربیت نسل آینده را برعهده دارد. یکی از راه های پروراندن نسلی موفق فرهنگ‌سازی میان آنها در حوزه مطالعه و کتابخوانی است. عادت به مطالعه کتاب باید از سنین کودکی انجام شده و مدارس در این فعالیت مهم نقشی اساسی داشته باشند. کشف اطلاعات مورد علاقه دانش آموزان و برنامه‌ریزی برای رشد و شکوفایی استعدادهای آنها بر عهده کتابداران است. کتابدار می تواند نقش یک معلم، مشاور و یک تعلیم دهنده خوب را ایفا نماید. امید است با استفاده از تجربیات کشورهای موفق در زمینه کتابخوانی و نیز بهره مندی از ظرفیت های کتابداران، گسترش کتابخانه های مدارس و نهادینه کردن فرهنگ مطالعه در میان کودکان کشورمان شاهد نسلی آگاه، نواندیش وکتابخوان باشیم.
[۱] نویسه های چینی یک مجموعه واژه نگاشت است که برای نوشتن زبان چینی(هانتسو)؛ زبان ژاپنی(کانجی) و به میزان کمتری زبان کره ای(هانجا) مورد استفاده قرار می گیرد.
[۲] تانکوبون قالب رایجی برای بیشتر رمان های گرافیکی مانگا به شمار می رود که دارای صفحات زیادی هستند و اکثر آنها جلد نرم دارد.
* کارشناس توسعه روابط فرهنگی ژاپن