به گزارش قدس خراسان، آب همواره به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی و حیاتی برای زندگی انسان‌ها، کشاورزی و توسعه اقتصادی مورد توجه بوده است. در سال‌های اخیر، استان خراسان رضوی به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خاص خود، از کمبود منابع آبی رنج می‌برد.
از طرفی، تصمیم‌های غلط در این زمینه شامل برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، توسعه ناپایدار کشاورزی و بی‌توجهی به روش‌های نوین آبیاریِ متناسب با اقلیم منطقه، نه تنها به کاهش کیفیت آب منتهی شده؛ بلکه موجب بروز مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی نیز شده است. در این راستا، نیاز به بازنگری در سیاست‌ها و رویکردهای مدیریتی، بیش از پیش احساس می‌شود تا بتوان با بهره‌گیری از آن، راهکارهای مؤثری برای مدیریت پایدار منابع آبی استان خراسان رضوی ارائه داد.
تمام ۶۰۹ دشت کشور مشکل کمی و کیفی دارند
استاد دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به چالش‌های جدی علمی در زمینه آب شرب، صنعت و کشاورزی می‌گوید: سال‌ها درباره مشکلات تأمین آب در زمینه‌های مختلف صحبت شده؛ ولی با اتخاذ تصمیم‌های گوناگون، شرایط بدتر از قبل شده چون شناخت درستی از اجزای برداشت، انتقال، کاربرد و مصرف آب نداریم.
حسین انصاری با بیان اینکه سیاست‌گذاری ما در زمینه آب طی پنج دهه گذشته با شکست مواجه شده، ادامه می‌دهد: تمام ۶۰۹ دشت کشور مشکل کمی و کیفی دارند به این دلیل که اسناد بالادستی تدوین شده در حوزه آب بر مبنای اصول علمی صحیح تنظیم نشده است. عمده سیاست‌های ما در حوزه منابع آب به مصارف سه بخش شرب، صنعت و کشاورزی مربوط می‌شود؛ اما اعدادی که در این سه حوزه طرح می‌شوند، اعدادی اشتباه هستند و بر اساس این اعداد غلط، سیاست‌گذاری اشتباه کرده و به خروجی رسیده‌ایم.
کاهش و افزایش مصرف، تحت تأثیر اقلیم است
به گفته وی در حوزه آب شرب به صورت کلی مصرف بالایی وجود ندارد و آنچه بالاست، کاربرد یا همان use آب است. سه واژه در انگلیسی وجود دارد که هر سه در فرهنگ ما به عبارت «مصرف» ترجمه شده است. برداشت «withdrawal» به معنی آبی است که برداشت می‌شود و سپس به بخش‌های مختلف تخصیص می‌یابد. وقتی تحویل درب خانه‌ها شد، با عنوان کاربرد «use» مطرح می‌شود که در این میان، بخشی از آب تحت تأثیر پدیده تبخیر و تعرق از دسترس خارج یا از طریق چاه خانه‌ها وارد آب‌های زیرزمینی می‌شود که این مصرف نیست. بخش دیگر از طریق تبخیر آب توسط شست‌وشوی لباس، فضای سبز، آشپزی، کولر و... به عنوان مصرف «consumption» شناخته می‌شود.
استاد گروه مهندسی آب دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه مصرف آب در یک خانواده ایرانی کمتر از ۱۰ درصد آبی است که درب منزل تحویل می‌گیرد، تأکید می‌کند: بسیاری از کارهای ما برای کاهش مصرف مانند استفاده از شیرهای آب کم‌مصرف، تأثیری در میزان مصرف ندارد؛ بلکه موجب کاهش کاربرد می‌شود؛ چون مصرف، تحت تأثیر شرایط اقلیمی بوده و اقلیم نیز تحت تأثیر موقعیت جغرافیایی است.
اسناد بالادستی مسائل آب با توجه به مناطق مرطوب تهیه شده است
انصاری با بیان اینکه بسیاری از دانش‌آموختگان پیش و پس از انقلاب، علوم مرتبط با مسائل آب را از کشورهایی که دارای مناطق مرطوب بوده، وارد ایران کرده‌اند نه از مناطق گرم و خشک، ادامه می‌دهد: در مناطق مرطوب، کمبود فشار اشباع آب نداریم که بر اساس آن، آب از مایع به بخار تبدیل شود. در نتیجه اسناد بالادستی که برای مدیریت منابع آب تدوین شده و بر اساس آن سیاست‌ها به کار گرفته می‌شود، بومی‌سازی نشده و مناسب شرایط آب و هوایی کشور ما نبوده است. در نتیجه خروجی که گرفتیم، اشتباه بود.
وی با اشاره به اینکه سه کشور ایران، مصر و پاکستان این شرایط آب و هوایی خاص را دارند، می‌گوید: هیچ کدام از این کشورها در زمینه مدیریت آب موفق عمل نکرده‌اند. مهم‌ترین چالش در چنین منطقه‌ای، تابش و دمای بالاست که به شدت در سلامت روح و روان مردم تأثیر دارد. برای رفع آن باید میزان تبخیر را افزایش و فضای سبز را متناسب با این شرایط توسعه دهیم تا به کاهش این مؤلفه‌های هواشناسی کمک کند. دو هدف را باید در مدیریت شهری دنبال کنیم؛ ابتدا افزایش رفاه اجتماعی و دوم، به‌زیستی شاد که یکی از اثرات نبود به‌زیستی شاد، افزایش جرم و جنایت است. برای به‌زیستی شاد در چنین منطقه‌ای باید با متغیرهایی مانند تابش آفتاب زیاد و درجه حرارت بالا که موجب کاهش سطح شادی می‌شود، مقابله کرد.
ضرورت ایجاد شبکه ملی آب ایران
این استاد دانشگاه با بیان اینکه برای تأمین آب شرب شهرها و روستاها باید یک سیاست، برنامه‌ریزی و تخصیص واحد داشته باشیم، می‌افزاید: حدود ۱۵سال پیش مسئله ساخت و ایجاد شبکه ملی آب ایران را مطرح کردیم به این معنی که آب نیز همانند گاز و برق یک شبکه ملی داشته باشد؛ اما متأسفانه مورد توجه قرار نگرفت و رها شد. در حال حاضر تأمین آب شرب به یک بحران تبدیل شده که برای رفع آن طرح هر ایده‌ای همچون حفر چاه یا استفاده از تانکر، هیچ‌کدام علمی و مطالعه شده نبوده چون سیاست‌گذاران، اصل موضوع را که در حوزه آب شرب مصرف بالایی وجود ندارد، متوجه نشدند. در این زمینه ما نیاز به تأمین صحیح داریم؛ تأمینی که به درستی انجام شود و دوباره بازگردد.
انصاری ادامه می‌دهد: در شهر مشهد بزرگ‌ترین مشکل، تأمین آب شرب است که ۹۰ درصد آن دوباره به فاضلاب برمی‌گردد و با توجه به اینکه مردم مصرف بالایی ندارند، باید سال‌ها پیش این مسئله در نظر گرفته می‌شد که در سیکل بسته چرخه آب در حوزه شرب در چنین منطقه خشکی چه سیاستی باید اعمال شود تا بتوان این ۱۰درصد مصرف را تأمین کرد. در یک منطقه گرم و خشک همه مسائل متأثر از مسئله آب است. آنچه موجب افزایش مصرف می‌شود، این است که ما باید میزان انرژی بالایی برای تبدیل آب به بخار داشته باشیم و این اتفاق با گرم شدن زمین به صورت سال به سال افزایش می‌یابد.
سیستم آبی تحت فشار، مناسب اقلیم ما نیست
وی با بیان اینکه در تمام این سال‌ها سیاست‌های ما در حوزه کشاورزی منجر به کاهش برداشت شده نه مصرف، می‌گوید: توسعه سیستم‌های آبی تحت فشار با ایجاد هزینه‌های فراوان، موجب افزایش مصرف شده چون آبیاری قطره‌ای سطح ویژه را افزایش می‌دهد و از آن طرف نیز تابش و درجه حرارت بالا، تبخیر و به دنبال آن، مصرف را بیشتر می‌کند. این سیستم‌ها مزایای بالایی دارند؛ اما مناسب ساختار محیط زیستی ما نیست و به جای این کار باید بر کشاورزی زیر پوشش متمرکز شده و مشکل تابش را حل می‌کردیم.
کلاف سردرگم امنیت غذایی و آبی
استاد گروه مهندسی آب دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه افزایش تولید در کشاورزی نیز معادل افزایش مصرف است، تأکید می‌کند: به دنبال ایجاد امنیت غذایی، امنیت آبی خود را دچار مشکلات فراوان کردیم و حالا برای رفع چالش امنیت آبی خود، دچار چالش امنیت غذایی شدیم و این کلاف سردرگمی است که هر اقدامی بکنیم، امنیت آبی و غذایی‌مان دچار مشکل می‌شود و تنها راهکار آن اصلاح اسناد بالادستی است و تا زمانی که چالش سیاست‌گذاری در اسناد بالادستی کشور اصلاح نشود، هر نوع سیاستی که اعمال شود، شانسی است و می‌تواند درست یا اشتباه باشد. با توجه به اینکه آب یک کالای اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی است که ما با آن همانند یک کالای رایگان رفتار می‌کنیم، قاعدتاً هر نوع سیاستی منجر به خسارت می‌شود.
انصاری با تأکید بر اینکه وزارت کشاورزی باید در راستای سیاست‌های جدید، اقدام‌های خود را توسعه دهد، نه بر اساس سیاست‌های ۵۰ سال گذشته، ادامه می‌دهد: در حال حاضر به جایی رسیدیم که اگر اصلاح انجام نشود، ناترازی‌های حوزه آب و انرژی، امنیت کشور را تهدید می‌کند و باید بپذیریم که نیاز است این مسیر عوض شود و ادامه سیاست‌های گذشته منجر به چالش‌های جدی در امنیت انرژی آب و غذا می‌شود.
تشدید ناترازی با سیاست‌های موردی
به گفته وی، سیاست تأمین آب از طریق حفر چاه، سیاست درستی نیست و باید رد پای انرژی را در تأمین آب از چاه بررسی کنیم. در تأمین آب از چاه، مسئله ما فقط آب نیست؛ بلکه برق نیز دچار چالش می‌شود. تأمین برق برای کارخانه‌هایی که لوله پلی‌اتیلن و تجهیزات مربوط به تأمین آب را تولید می‌کنند و همین‌طور تأمین برق برای انتقال و توزیع آب از چاه تا مصرف، موضوعاتی است که باید دید آیا حفر چاه اقدام درستی است یا خیر. وقتی آب را با ناترازی‌های کشور در زمینه انرژی بررسی می‌کنیم، می‌توان گفت این سیاست‌های موردی ناترازی را تشدید می‌کنند.
کنترل تنش‌ها با توسعه رصدخانه آب و انرژی
این استاد دانشگاه درباره راهکار موجود در این زمینه اظهار می‌کند: بیش از یک دهه است به دنبال توسعه هرم دانایی در مجموعه وزارت نیرو هستیم که ایجاد رصدخانه آب و انرژی خوزستان و تهران بخشی از نتایج آن بوده و به دنبال آن رصدخانه آب و انرژی خراسان نیز در حال پیگیری است. هرم دانایی چهار لایه دارد که داده، اطلاعات، دانش و بصیرت را شامل می‌شود. مدیران باید تصمیم‌های خود را بر مبنای بصیرتی که برآمده از دانش است، اتخاذ کنند. در دولت سیزدهم، تنش‌های اجتماعی حوزه‌های آب و برق تا اندازه‌ای کنترل شد و دلیل اصلی آن توسعه رصدخانه آب و انرژی خوزستان و اجرایی شدن ساختار هرم دانایی بود که امیدواریم در دولت جدید نیز این اتفاق در استان ما اجرایی و عملیاتی شود و توسعه یابد.