کوتاهترین و در عین‌حال مهم‌ترین، اثرگذارترین و درخشان‌ترین برهه زندگانی حضرت فاطمه(س)، دوره پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) است که بیان سیر حوادث و ترتیب زمانی آن‌ها، زمینه‌ها، چگونگی و چرایی وقوع آنها نیازمند پژوهش دقیق تاریخی است. مجموعه این مباحث از سوی حجت‌الاسلام محمدرضا جباری، عضو هیئت علمی و مدیر گروه تاریخ مؤسسه امام خمینی(ره) و از اساتید و پژوهشگران بنام تاریخ اسلام و اهل‌بیت(ع) به همت مؤسسه پرسمان با عنوان «درآمدی بر تاریخ تحلیلی زندگانی حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها تولید شده است که برای نخستین بار در ایام فاطمیه به صورت روزانه از ایکنا منتشر می‌شود. در ادامه مشروح قسمت هفتم را مطالعه می‌کنید.

در ادامه مباحثی که مطرح شد، بحث ازدواج حضرت زهرا(س) با امیرالمؤمنین(ع) را ادامه می‌دهیم. در جلسه گذشته به روایت مفصلی که در رابطه با این ازدواج بیان شده و به چگونگی مراسم ازدواج حضرت فاطمه(س) پرداخته، اشاره شد. باید بدانیم که سراسر زندگی حضرت زهرا(س) به ویژه شیوه ازدواج ایشان برای امروز جامعه درس‌آموز است. اصولی از سیره پیامبر اکرم(ص)، حضرت فاطمه(س) و امیرالمؤمنین(ع) و نحوه رفتار ایشان در رابطه با ازدواج حضرت زهرا(س) به دست می‌آید که همگی سرمشقی برای دختران و پسران امروز جامعه است. روایتی که در جلسه گذشته بدان اشاره شد، روایتی است که در کشف‌الغمه بیان شده است. در این روایت داریم که رسول خدا(ص) با وسایل اندکی که برای حجره و خانه حضرت فاطمه(س) تهیه کردند، زمینه آغاز زندگی ایشان را فراهم کردند. ایشان بانوان مؤمنه مدینه را برای همکاری و همیاری طلبیدند که می‌توان از آن استنباط کرد که مسئله مشارکت دیگران در بحث ازدواج، مورد تأکید پیامبر اکرم(ص) بوده است. همچنین، اشاره شد که حضرت فاطمه(س) را در روز ازدواج آراستند و بلال حبشی نیز از طرف رسول خدا(ص) مأمور شد تا گوسفندی را ذبح کرده و مقداری گندم یا جو (حدود 5 کیلوگرم) تهیه کند. سپس، مقداری آرد تهیه و خمیر شد و از سوی دیگر نیز با گوشت تهیه شده، آبگوشتی پخته شد و به اعجاز رسول خدا(ص) مردم دسته دسته آمدند و از این طعام اطعام شدند. پیامبر(ص) به بلال حبشی فرمودند قصد دارم تا ولیمه دادن از سنت‌های من در میان امتم باشد.

بعد از اینکه مردم اطعام شدند، پیامبر(ص) از بلال خواستند که با این طعام همسایگان و همسران پیامبر(ص) را نیز اطعام کند. در این زمان همسران پیامبر(ص) در مدینه و در خانه پیامبر(ص) حضور داشتند و عایشه نیز به خانه پیامبر(ص) آمده و با ایشان عقد بسته بود. در ادامه، پیامبر(ص) به خانه آمده و حضرت فاطمه(س) را صدا کرده و فراخواندند و امیرالمؤمنین(ع) نیز همراه پیامبر(ص) بود. حضرت فاطمه(س) همسر خود را همراه پیامبر(ص) مشاهده کرد. پیامبر(ص) به حضرت زهرا(س) فرمودند که به من نزدیک شو و نزدیک من بیا. سپس، ایشان دستان حضرت امیر(ع) و حضرت زهرا(س) را گرفته و قصد داشتند که دستان آن‌ها را در دست یکدیگر قرار دهند که حالت انقلاب روحی قلبی به حضرت فاطمه(س) دست داد و چشمان ایشان اشکبار شد. پیامبر(ص) در اینجا توصیف بلندی از امیرالمؤمنین(ع) بیان کردند که این موضوع برای حضرت فاطمه(س) جالب بود که پیامبر اکرم(ص) این چنین همسر ایشان را توصیف می‌کند. پیامبر در توصیف خود از حضرت امیر(ع) ایشان را از صالحان در دنیا و آخرت خواندند. سپس، دستان ایشان را در دست هم قرار دادند و از آن‌ها خواستند که به سمت خانه خود بروند. سپس، پیامبر(ص) شروع به دعا کردن برای ایشان کردند که این مسئله یعنی دعای خیر برای فرزندان باید الگویی برای والدین امروزی شود. امروز جا دارد پدران و مادران دعاهای پیامبر(ص) را در حق فرزندان خود داشته باشند و دعای خیر خویش را بدرقه راه آنان کنند.

پیامبر(ص) در حق ایشان دعا فرمودند و آن‌ها را راهی خانه خود کردند و به ایشان فرمودند که پیش از آنکه زندگی خود را آغاز کنید، من مجددا نزد شما خواهم آمد. پیامبر(ص) وارد حجره حضرت فاطمه(س) شدند و درب خانه آن‌ها را دق‌الباب کردند. ام ایمن که دربان این حجره بود، پرسید کیست؟ پیامبر(ص) فرمود من رسول‌الله(ص) هستم. ام ایمن درب را باز کرد و پیامبر(ص) فرمودند که آیا برادرم اینجاست؟ ام ایمن گفت برادر شما کیست؟ پیامبر(ص) فرمودند: علی بن‌ابی‌طالب(ع)! ام ایمن پرسید که ای پیامبر خدا(ص) علی(ع) برادر شماست؛ در حالی که دختر خود را به ازدواج او درآوردید؟ پیامبر(ص) فرمودند بله! ام ایمن گفت که ما حلال و حرام را از شما می‌شناسیم. البته مشخص است که برادری امیرالمؤمنین(ع) برادری نسبی نبود که جایز نباشد تا پیامبر(ص) دختر خود را به ازدواج او درآورد. با ورود پیامبر(ص)، بانوان مدینه کنار رفتند و پیامبر اکرم(ص) وارد حجره شده و فرمودند که آبی برای ایشان بیاورند. پیامبر(ص) چهره و پاهای خود را با آب شستند و سپس، حضرت فاطمه(س) را خواستند؛ در حالی که نقاب بر چهره ایشان بود. لذا چهره آرایش کرده فاطمه(س) با نقاب پوشیده بود که در مسیر انتقال به سمت خانه علی(ع) با نامحرم مواجه نشوند. از این نکته می‌توان برای امروز جامعه استفاده کرد. متأسفانه امروز گاهی در مسیر کاروان‌های حمل عروس، دامادها غیرت لازم را به خرج نداده و عروس آرایش کرده را با چهره باز همراه خود می‌نشانند. گاهی در خیابان‌ها نیز مشغول رقصیدن می‌شوند که معصیت است و با سیره پیامبر(ص) تطابق ندارد. ما باید خود را با سیره معصومین(ع) تطابق دهیم نه اینکه با تغییر عرفیات زمانه، به سمت دوری از مضامین دینی و اصول دینی حرکت کنیم. حضرت فاطمه(س) در اوج عفاف و حیا به خانه شوهر منتقل می‌شود.

لذا پیامبر(ص) حضرت فاطمه(س) را فراخوانده و مشتی از آب متبرک شده را با دست خود بر سر حضرت فاطمه(س) و مقداری آب نیز به سمت دامن و دستان ایشان پاشیدند و فرمودند فاطمه از من است و من از فاطمه هستم. اینکه من از فاطمه هستم به این معنی است استمرار تلاش‌های پیامبر(ص) به واسطه حضرت فاطمه(س) و ذریه ایشان خواهد بود و اگر حضرت فاطمه(س) و ذریه ایشان نباشند، تلاش‌های پیامبر(ص) در مسیر رسالت منقطع خواهد شد. خدایا! همانگونه که من را معصوم قرار داده و رجس و پلیدی را از من دور کردی، از فاطمه(س) نیز دور کن. تاریخ ازدواج حضرت فاطمه(س) شب اول ماه ذی‌الحجه سال دوم هجری است و تاریخ نزول آیه تطهیر نیز روز 24 ذی‌الحجه سال نهم. در جریان مباهله است، اما پیامبر اکرم(ص) در سال دوم هجری این دعا را بیان می‌کنند. سپس، پیامبر(ص) به حضرت فاطمه(س) که از آب بنوشند و به چهره خود بریزند و آن را مزمزه کنند. 

سپس، پیامبر(ص) آب دیگری طلبیدند و امام علی(ع) را فراخوانده و از ایشان خواستند تا همان کارها را انجام دهد. سپس، پیامبر(ص) برای ایشان دعا کردند که والدین می‌توانند از این دعا برای ازدواج فرزندان خود بهره‌گیری کنند. پیامبر(ص) در حق ایشان دعا کرد که خداوند به شما نسل طیب و طاهر و مبارکی عطا کند و اجازه ندهد تا هیچ‌گاه بین شما اختلاف باشد و درایت و بصیرت لازم را به شما عطا کند. سپس، پیامبر(ص) به ایشان فرمودند که به سمت خانه خود بروید. پیامبر(ص) از خانه ایشان خارج شده و درب را بستند و حجله عروسی حضرت فاطمه(س) از آنجا آغاز شد. در ادامه به نکاتی از سیره همسرداری حضرت فاطمه(س) و سیره مربوط به ازدواج بیان می‌کنم. در بحث ازدواج، رعایت حدود شرعی در مراسم ازدواج و عدم اختلاط زن و مرد موضوعی بود که در سیره حضرت فاطمه(س) بیان شد. در ازدواج حضرت زهرا(س) زنان به صورت جداگانه حضرت فاطمه(س) را همراهی می‌کردند و مردان نیز جداگانه همراه با حضرت امیر(ع) در مسجد بودند. موضوع ولیمه دادن و مشارکت دادن دیگران در ازدواج، حیای عروس در مراسم خواستگاری و ازدواج از دیگر نکاتی است که از سیره حضرت زهرا(س) در هنگام ازدواج به دست می‌آید. حیا از ایمان است، البته حیای افراطی از دایره حیای ایمانی خارج است. در روایتی از امیرالمؤمنین(ع) آمده که حالت افراط باعث شرم و حیای افراطی می‌شود و اگر کسی از خجالت و شرم به جایی برسد که نتواند سؤالات خود را مطرح کند، خطا کرده است، اما حیا به این معنا که انسان و به ویژه دختران در جای خود دارای حجب باشد، کاملا مطلوب است؛ چراکه حضرت فاطمه(س) نیز این‌چنین بود. 

در قصه خواستگاری و در موضوع شب زفاف که پیامبر اکرم(ص) وارد خانه حضرت فاطمه(س) شد، نقابی بر چهره حضرت فاطمه(س) بود. پیامبر(ص) دست حضرت فاطمه(س) را گرفته و در دست امیرالمؤمنین(ع) قرار داد که اینجا اشک در چشمان حضرت فاطمه(س) حلقه زد. معمولا در چنینی شرایطی والدین و دختران به جهت دوری از یکدیگر مقداری اندوهگین می‌شوند. همچنین، مسئله اظهار محبت به همسر در سیره خانه‌داری حضرت فاطمه(س) مطرح است. در رابطه با خانه حضرت فاطمه(س) نیز روایتی از مرحوم طبرسی وجود دارد که حضرت امیر(ع) ابتدا و در آغاز زندگی در خانه حارثة بن نعمان زندگی می‌کرده است؛ در حالی که در الطبقات الکبری ابن سعد که از منابع اهل سنت است، این‌گونه آمده که امیرالمؤمنین(ع) مدت کوتاهی در آغاز زندگی در جای دیگری سکنا گزیده بود و سپس، از حارثة بن نعمان تقاضا کردند که خانه‌ای در اختیار امیرالمؤمنین(ع) قرار دهد. به عبارت دیگر خانه فاطمه(س) هنگام رحلت پیامبر(ص) به حجره‌های پیامبر(ص) که امروز در کنار ضریح پیامبر(ص) قرار دارد، متصل بود. پیامبر(ص) غیر از حجره‌هایی که برای همسران خود در کنار مسجد ایجاد کرده بود، حجره خاصی نیز برای خود داشتند. لذا حجره‌ای که پیامبر(ص) در آن دفن شد، حجره اختصاصی ایشان بود و غیر از حجره عایشه بود، اما متأسفانه بعدها این حجره‌ها به هم ملحق شدند.

لذا خانه حضرت فاطمه(س) که دوران زندگی خود در زمان پیامبر(ص) را در آنجا گذراند، در حال حاضر در کنار ضریح پیامبر(ص) یعنی در قسمت نیمه اخیر ضریح پیامبر(ص) قرار دارد. اما از نقل ابن سعد برمی‌آید که در ابتدا این‌چنین نبود یعنی امیرالمؤمنین(ع) مدتی در مکان دیگری مستأجر بود. البته در تاریخ نیامده است که ایشان مستأجر بوده و پولی پرداخت می‌کرده است، اما مشخص است که خانه ایشان با مسجد و حجره پیامبر(ص) فاصله داشته است. بعد از مدتی دوری حضرت فاطمه(س) از پیامبر(ص)، تقاضا بر این قرار گرفت که خانه و حجره‌ای در کنار حجره پیامبر(ص) به حضرت فاطمه(س) اختصاص داده شود. حجره‌های اطراف مسجد، متعلق به حارثة بن نعمان بود که گویا خانه‌ها و زمین‌هایی در اطراف مسجد داشت و پیامبر(ص) این خانه‌ها را برای دیگر همسران خود در نظر گرفته بود. حارثه چندین نوبت به پیامبر اکرم(ص) مسکن داده بود و پیامبر(ص) از اینکه دوباره از او خانه بخواهد، حیا می‌کرد. این موضوع به گوش حارثه رسید و خدمت پیامبر(ص) آمده و عرض کرد که من و اموال من همه از آن خدا و رسول خدا(ص) هستیم و به خدا قسم چیزی نزد من محبوب‌تر و مطلوب‌تر از این نیست که آنچه شما از من می‌خواهید به شما تقدیم کنم. پیامبر(ص) اینجا در حق حارثه دعای خیر کردند و حضرت فاطمه(س) در اینجا به امیرالمؤمنین(ع) در منزل حارثه ملحق شد.

زیراندار خانه آن حضرت از پوست قوچی بود که از قسمت مربوط به پشم قوچ به عنوان تشک و از پشت آن نیز به عنوان وسیله علف خوراندن به شتر استفاده می‌کردند. لذا بلاتردید خانه حضرت فاطمه(س) در هنگام رحلت پیامبر(ص) خانه‌ای بود که جنب خانه پیامبر(ص) قرار داشت و شواهد زیادی مانند سد ابواب بر تأئید این موضوع وجود دارد. سد ابواب نسبت به خانه‌ای که به مسجد متصل بود، صورت گرفت و امیرالمؤمنین(ع) در کنار پیامبر(ص) استثنا شد تا درب خانه ایشان به سمت مسجد باز شود. در روایت دیگری آمده است که وقتی دستور سد ابواب داده شد، حضرت فاطمه(س)، حسنین(ع) را آوردند و دیگر از آن درب داخل و خارج نمی‌شدند. پیامبر اکرم(ص) فرمودند که شما از این قصه استثنا شده‌اید. وقتی سد ابواب رخ داد، عموی پیامبر(ص) (حمزه یا عباس ع) سؤال کرد که چرا علی(ع) در این زمینه استثنا شد. اگر این روایت در مورد حمزه(ع) باشد، مسئله انتقال خانه فاطمه(س) به خانه کنار مسجد، قبل از شوال سال سوم رخ داده است؛ چراکه جناب حمزه(ع) در شوال سال سوم هجری به شهادت رسید. در برخی روایات نیز از عباس، عموی پیامبر(ص) نام برده شده است و اگر عباس بوده باشد، ماجرا به بعد از سال هشتم هجری بازمی‌گردد؛ چراکه تا سال هشتم هجری عباس به مدینه هجرت نکرده بود و در سال هشتم و در آستانه فتح مکه بود که عباس، عموی پیامبر(ص) عازم مدینه شد و در مسیر به پیامبر(ص) ملحق شد. لذا حضرت فاطمه(س) قطعا در سال هشتم به کنار پیامبر(ص) منتقل شده است. اما برخی از محققین معاصر مانند استاد محمدهادی یوسفی‌غروی این‌گونه بیان می‌کنند که این عباس،‌ عموی پیامبر(ص) بود که در ماجرای سد ابواب اعتراض کرد. 

برخی متأسفانه امروز شبهه می‌کنند که خانه‌های مدینه درب نداشته و درب آن‌ها پرده بوده است که پاسخ این شبهه، رویداد سد ابواب است. مرحوم جعفر مرتضی عاملی نزدیک به ۶۰ صفحه روایت دال بر وجود درب برای خانه‌های مدینه و مکه و ... ذکر کرده است. نکته دیگر اینکه برخی از افراد مدعی شدند که خانه‌ای که به آن حمله شد، خانه‌ای جدا و دورتر از مسجد بود که این ادعا نادرست است و خانه حضرت فاطمه(س) هنگام رحلت پیامبر(ص)، خانه‌ای بود که کنار مسجد قرار داشت و سد ابواب در آنجا رخ داد و به حجره‌های پیامبر(ص) متصل بود. منتها خانه حضرت فاطمه(س) دو درب داشت و هیزم آوردن و آتش زدن و هجوم از درب پشت خانه انجام شد. متأسفانه درب خانه حضرت زهرا(س) از سوی وهابیت تخریب شد و درب خانه امام علی(ع) که از قطعیات تاریخی است و در سد ابواب همیشه باز بود، محو شد. 

اما در ارتباط با سیره همسرداری حضرت فاطمه(س) ابتدا باید به این موضوع بپردازیم که حضرت فاطمه(س) با چه نگاه و براساس چه ملاکی به همسر خود می‌نگریست که این مسئله باید برای دختران جامعه بسیار مهم باشد. فردای ازدواج حضرت امیر(ع) و حضرت فاطمه(س) وقتی پیامبر(ص) از حضرت زهرا(س) سؤال کرد که همسر خود را چگونه یافتی؟ ایشان در پاسخ فرمودند که او را بهترین شوهر یافتم و وقتی پیامبر(ص) این سؤال را از امیرالمؤمنین(ع) پرسید، ایشان نیز در پاسخ فرمودند که فاطمه(س) بهترین کمک برای من در مسیر طاعت الهی است. همانطور که می‌دانیم امیرالمؤمنین(ع) از جهت مالی فقیر بودند، اما نگاه حضرت فاطمه(س) به ایشان به گونه دیگر بود و مسائل مالی برای ایشان مطرح نبود. امروز نیز دوران ضعف اسلام است و مردم از جهت مالی و اقتصادی در شرایط خوبی نیستند. لذا دختران باید با تأسی به حضرت فاطمه(س) به مقوله ازدواج بیندیشند. 

نکته بعدی اینکه پیامبر اکرم(ص) فردای روز ازدواج امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) به ایشان هدیه دادند اما هدایای ایشان معنوی، حقیقی واصیل بود. در روایات آمده است که پیامبر(ص) فردای روز ازدواج، وارد خانه حضرت فاطمه(س) شدند و و کارهای داخل و خارج از خانه را بین ایشان تقسیم کردند. در اینجا بود که حضرت فاطمه(س) فرمودند که جز خدا نمی‌داند که من چقدر شاد شدم از اینکه پیامبر(ص) من را از همدوشی با مردان بازداشت و مرا به کار بیرون از خانه مکلف نکرد. لذا از این سیره پیامبر(ص) می‌توان به لزوم توجه به حریم زنان دست پیدا کرد. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید که ای صحابه پیامبر! وقتی به درب خانه پیامبر(ص) می‌روید، باید بین شما و زنان پیامبر حریم باشد. این مسائل، اصولی است که از قرآن أخذ شده و بر لزوم حریم میان زنان و مردان تأکید دارد. البته مفهوم این سخن این نیست که پیامبر اکرم(ص) حضور اجتماعی زنان را نهی کرده است و حضور اجتماعی حضرت فاطمه(س) کاملاً مؤید این معنا است اما هم‌دوشی بدون وجود حریم نهی شده است. امروز حتی در جهان غرب نیز اندک اندک به فکر ایجاد حریم بین مردان و زنان هستند. 

یکی از اصول مربوط به سیره همسرداری حضرت فاطمه(س) مسئله اظهار محبت نسبت به همسر است که در روایات نیز بدان پرداخته شده است. طبق سیره معصومین(ع) مردان و زنان باید متقابلا نسبت به همسر خود اظهار محبت کنند. البته زنان به لحاظ اینکه عاطفی‌تر هستند، نیاز بیشتری به محبت دارند. پیامبر اکرم(ص) به مردان توصیه کرده‌اند که محبت خود نسبت به زنان را به زبان آورده و به ایشان اظهار کنید. درباره حضرت فاطمه(س) نیز روایتی وجود دارد که بهترین شما و مؤمنان کسانی هستند که خاضع‌ترین در نماز بوده و نسبت به همسرانشان نیز کریم و بزرگوار باشند. حضرت فاطمه(س) گاهی امیرالمؤمنین(ع) را محزون می‌یافت و به ایشان بیان می‌کرد خداوند چشمان تو را گریان نکند. فردی نزد پیامبر(ص) آمد و بیان کرد که من همسری دارم که با من مهربان است و زمانی که قصد خروج از منزل را دارم، به بدرقه من می‌آید و وقتی وارد خانه می‌شوم از من استقبال می‌کند. زمانی که من محزون هستم، حزن مرا کاهش داده و این‌گونه عنوان می‌کند که اگر حزن تو برای دنیاست، خداوند حزنت را برطرف کند و اگر برای آخرت است، خداوند حزن تو را بیشتر کند. پیامبر(ص) به این مرد فرمود که قدر این همسر را بدان که از عاملان و کارگزاران خدا در خانه توست.

روایت دیگری وجود دارد که امیرالمؤمنین(ع) عازم یکی از غزوات بود و قصد داشت تا از خانه خارج شود. حضرت فاطمه(س) با چشمان گریان ایشان را بدرقه کرد؛ چراکه دوری امیرالمؤمنین(ع) برای حضرت فاطمه(س) سخت بود و این مسئله در نوع رفتار ایشان آشکار بود. یکی از اصول دیگر سیره حضرت زهرا(س) در همسرداری، موضوع عدم تحمیل خواسته‌ها بر همسر است. در روایات از امام باقر(ع) آمده است که حضرت فاطمه(س) کارهای خانه مانند پخت نان و تهیه خمیر و ... را برای امیرالمؤمنین(ع) انجام می‌داد و امام علی(ع) نیز کارهای بیرون از خانه مانند آوردن هیزم، تهیه وسایل غذا و ... را رتق و فتق می‌کرد. روزی امیرالمؤمنین(ع) از حضرت زهرا(س) سؤال کردند که آیا چیزی در خانه موجود است؟ امیرالمؤمنین(ع) چند روزی در خانه نبودند و به همین دلیل این سؤال را مطرح کردند. حضرت فاطمه(س) فرمودند که چند روز است که در خانه چیزی نداریم. حضرت امیر(ع) فرمودند که چرا مرا با خبر نکردید؟ حضرت فاطمه(س) فرمودند که پیامبر(ص) مرا نهی کرده است از اینکه چیزی از شما طلب کنم. پیامبر(ص) فرمودند که اگر علی(ع) چیزی به خانه آورد، خود می‌داند و اگر چیزی نیاورد تو نیز چیزی را به او تحمیل نکن؛‌ چراکه ممکن است در توان اقتصادی حضرت امیر(ع) نباشد. البته این فقر اقتصادی حداکثر تا سال‌های ششم و هفتم هجری بوده است؛‌ چراکه با فتح خیبر، غنائم بیشتری به دست مسلمان‌ها افتاد و فضای اقتصادی بازتر شد. لذا بحث عدم تحمیل خواسته‌ها به همسر از اصول سیره حضرت زهرا(س) در همسرداری است و بانوان امروز جامعه نیز باید توجه کنند که چیزی را که در توان اقتصادی همسرشان نیست، به زبان نیاورند.