در میزگرد ایسنا با عنوان «چالش‌ها و فرصت‌های بازار سوغات مشهد» کارشناسان حوزه گردشگری و سوغات به مشکلات تولیدکنندگان داخلی مانند رقابت با محصولات خارجی، نبود حمایت کافی از صنایع دستی و ضعف در بازاریابی و بسته‌بندی محصولات پرداختند.
آن‌ها معتقدند که با تقویت زیرساخت‌ها، بهره‌گیری از پژوهش‌های به‌روز و توسعه بازارهای داخلی و خارجی، می‌توان سهم بیشتری از اقتصاد گردشگری و سوغات را به خود اختصاص داد و با ارائه راهکارهایی برای برندسازی، شبکه‌سازی و تقویت ظرفیت‌های صنایع‌دستی خراسان رضوی می‌توان مسیر توسعه پایدار در این حوزه را ترسیم کرد.
سعید خدیوی، معاون فرهنگی جهاددانشگاهی خراسان رضوی اظهار کرد: علاوه بر اهمیت مشهد به عنوان یک مرکز زیارتی، در سیر تاریخی و محدوده جغرافیایی این شهر هم نکته‌ای مغفول مانده است که باید آن را نیز در نظر گرفت و آن مسیر تبادلات و تجارتی بوده که از قرن‌ها پیش در آن شکل گرفته است. ما اینجا جاده ابریشم را از شرق به غرب داشته‌ایم و در نزدیکی مشهد، سه راه سنگ بست یکی از مهم‌ترین کاروانسراهای تجاری این منطقه بوده و از شمال به جنوب نیز یک نقطه استراتژیک بوده است.
وی افزود: به نظر می‌رسد در طول تاریخ و به فراخور اتفاقات مختلف و گسترش شهر، مجموعه‌ای از بازارها حول حرم رضوی شکل گرفته و افراد زیادی حتی از شهرهای دیگر برای ارائه محصولات خود و یا خرید از محصولات مشهد در کنار زیارت، به این شهر می‌آمده‌اند، پس بخشی از کارکرد این شهر از همان زمان تجاری شده است. این مسئله رفته رفته باعث شده که مشهد در دوگانه‌ای بین گردشگری تجاری و گردشگری زیارت، بروز و ظهور داشته باشد. کشیده شدن جاده سنتو (بلوار آزادی) و پیامبر اعظم هم یک مسیر تجاری بوده که بر اساس پیمان سنتو شکل گرفته است و نشان می‌دهد که این شهر علاوه بر ظرفیت زیارتی خود توانسته ظرفیت تمدنی که در نیشابور یا طوس بوده است را به سمت خود جذب کند.
تبدیل المان‌های مشهد به سوغات زیان‌هایی به دنبال خواهد داشت
خدیوی گفت: در مشهد بیشتر ایام سال به غیر از بازه عید نوروز که در آن تا حدودی زعفران و نبات، به عنوان سوغات مطرح است، کالایی که مردم از این شهر با خود می‌برده‌اند پوشاک بوده است و این به یک معنا به تداخل همیشگی کارکرد گردشگری خرید محور و زیارتی در مشهد اشاره دارد. یکی از موارد قابل توجه دیگر در حوزه خرید در مجموعه‌های قدسی، دوگانه بین امر قدسی و امر عرفی یعنی کالایی شدن زیارت است که نیازمند مراقبت بیشتر است. یعنی تبدیل یک سری از المان‌ها به سوغات اگرچه می‌تواند منافعی داشته باشد، اما می‌تواند زیان‌هایی نیز به دنبال داشته باشد.
معاون فرهنگی سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی ادامه داد: برای مثال برخی از کالاها مانند تربت کربلا برای زائر مقدس است که اگر تبدیل به کالاهای قابل خرید و فروش شود، حس قدسی خود را از دست می‌دهد و این می‌تواند مضرات زیادی داشته باشد. من فکر می‌کنم اگرچه ورود به این حوزه بسیار مهم و جذاب است، اما از جهتی حساسیت آن بالا است و باید دقت شود که خود امر زیارت، تبدیل به کالای مصرفی نشود. مسئله طراحی سوغات زیارتی نیز بسیار ارزشمند است، چرا که ما با خریدارانی مواجه هستیم که نیازهای جدیدی دارند اما مرز ورود به این حوزه بسیار ظریف و حساس است.
اصالت مهم‌ترین کلیدواژه حوزه سوغات است
خدیوی با تاکید بر این نکته که مسئله فرهنگ و اقتصاد در سوغات از هم جدا نیست، خاطرنشان کرد: در حوزه گردشگری و سوغات، مفهوم اصالت اهمیت ویژه‌ای دارد. اصالت مهم‌ترین کلید واژه در زمینه سوغات است. سوغات شهر زیارتی، اصالت خود را از مکان دریافت می‌کند و مکان می‌تواند در فرم و محتوای سوغات خود را نشان دهد. ما در مشهد تاکنون از این سمت به سوی اصالت حرکت نکرده‌ایم که می‌تواند موضوع جذابی باشد. ذائقه شناسی نیز باید توسط بخش خصوصی انجام شود و از طرفی بدنه فرهنگی شهر باید در زمینه عرضه و تقاضا، فعالیت بیشتری داشته باشد. سازمان جهاد دانشگاهی در تلاش است که نگاهی ویژه به موضوع ذائقه سازی داشته باشد.
مشهد نیاز به سوغاتی دارد که هویت فرهنگی و تاریخی شهر را به نمایش بگذارد
محیا زارع، فعال اقتصادی در حوزه سوغات عنوان کرد: اکثر شهرهای ایران با یک سوغات خاص شناخته می‌شوند، مشهد در حال حاضر با نبات، زرشک، زعفران و برخی خوراکی‌های دیگر شناخته می‌شود و علاوه بر این‌ها حتما نیاز به یک نماد و سوغات خاص دارد که هویت فرهنگی و تاریخی این شهر را نیز به نمایش بگذارد، مانند استفاده از شاهنامه فردوسی به عنوان یک نماد فرهنگی که می‌تواند به معرفی این شهر به عنوان یک مرکز فرهنگ پارسی کمک کند و پاسداشتی از گنجینه ارزشمند ابوالقاسم فردوسی نیز به شمار رود.
وی افزود: انجام تحقیق و پژوهش برای یافتن و نهادینه‌سازی نماد جدیدی برای مشهد، به منظور تغییر تصور مردم از این شهر به عنوان فقط یک مقصد مذهبی باید در دستور کار قرار گیرد. لازم به یادآوری است که سوغات معمول مشهد مانند زرشک، زعفران و نبات نیز مشکلات و چالش‌های بسیاری در زمینه‌های مختلف دارد.
زارع خاطرنشان کرد: ما به عنوان تولیدکننده علاوه بر در نظر گرفتن شرایط معمول فروش، طرح‌ها و ایده‌هایی تکمیلی برای رساندن هویت مذهبی شهر در بسته‌بندی‌های خود به کار برده‌ایم. در بسته‌بندی‌های محصولات ما، از طرح‌ها و کاشی‌های حرم مطهر و نقش‌های گل و مرغ استفاده شده است که سوغات متبرک نمای معنوی زیباتری داشته باشد. در بحث اقتصادی نیز حضور کارگاه‌های زیرپله‌ای، مخل کار تولیدکنندگان است که دولت هیچ اهمیتی برای شناسایی این کارگاه‌ها قائل نیست و هیچ بازرسی بهداشتی بر روی این محصولات انجام نمی‌شود و این از مشکلات اساسی تولیدکنندگان است.
وی ادامه داد: نبات به عنوان ارزان‌ترین سوغات شهر مذهبی مشهد شناخته می‌شود که اگر با بسته‌بندی زیبا و با نشان‌های فرهنگی و مذهبی به زائر عرضه شود، سودآوری بسیار بهتری خواهد داشت.
نبود بخش ویژه سوغات در اداره‌کل میراث فرهنگی به عنوان متولی اصلی
سمیه روانخواه، معاون صنایع دستی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مشهد در ادامه این نشست تصریح کرد: میراث فرهنگی به عنوان یکی از متولیان اصلی سوغات، بخش ویژه‌ای در این حوزه ندارد. ما به عنوان دبیر دبیرخانه‌ای که سال‌ها پیش در کشور و سپس در استان با محوریت میراث فرهنگی تشکیل شد، این جامعیت را داشتیم که به دستگاه‌های اجرایی دیگر ورود و سوغات را رصد کنیم. پژوهشگران جهاددانشگاهی نیز در آن زمان که مطالعه روی سوغات کمی جدید و گنگ بود، بازوی قوی ما در پژوهش بودند اما با تغییر مدیریت‌ها به مرور حوزه پژوهش سوغات کمرنگ و کمرنگ‌تر شد.
وی افزود: به نظر من سوغات مشهد مانند تمام شهرهای زیارتی دیگر دنیا متبرک است، چرا که به نیت تبرک، خریداری و از این شهر برده می‌شود و این ویژگی همه شهرهای زیارتی است. پس در درجه اول نباید خودمان را با شهرهای دیگر مقایسه کنیم که چرا ما نماد خاصی نداریم. سالیان سال است که تاجرانی از تبریز، تهران، نیشابور، بیرجند و شهرهای دیگر به برکت وجود امام‌رضا(ع) به اینجا مهاجرت کرده‌اند تا سهم خود را از بازار مشهد بگیرند.
روانخواه با اشاره به اهمیت گنجینه‌های حرم رضوی در طراحی سوغات مشهد، خاطرنشان کرد: آستان قدس رضوی در سال‌های اخیر اقدامات موثری برای تولید و عرضه سوغات با کیفیت انجام داده است اما در حقیقت آن‌ها سهم خود از بازار را گسترش می‌دهند و نمی‌توانند آن را بگیرند. خوش به حال ما که چنین پتانسیلی داریم و می‌توانیم با ارائه طیف گسترده‌ای از کالاها، از نمادهای آستان قدس رضوی گرفته تا نقل و نبات، مهر و تسبیح، محصولات لوکس و صنایع دستی به نیازهای مختلف زائران پاسخ دهیم؛ این خاصیت شهر مشهد است که اتفاقا باید بر آن تاکید شود.
وی تاکید کرد: زائران از طبقات مختلف اجتماعی و با فکرهای گوناگون به مشهد سفر می‌کنند و به دنبال خرید کالاهای مختلف هستند. زیارت امام‌رضا(ع) قوی‌ترین انگیزه است، اما تنها انگیزه زائرین نیست. ماندگاری سفر که بحث مهمی در اقتصاد است با وجود جاذبه‌های گردشگری متنوع مانند بازارها و بازی‌های آبی افزایش پیدا می‌کند و در نهایت به افزایش خرید آن‌ها می‌انجامد و هنر ما باید این باشد که سهم محصولات فرهنگی را در این بازار افزایش دهیم.
معاون صنایع دستی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مشهد اظهار کرد: در سال‌های گذشته دغدغه ما این بود که چرا تولیدکننده در بازار سهمی ندارد و پاکستان، ترکیه و به خصوص چین جای او را گرفته است، اما خوشبختانه امروز پرسش اصلی ما این است که تولیدکننده ایرانی چه چیزی را تولید کند، بهتر است؟ از سوی دیگر شاید افزایش قیمت دلار، این فرصت را برای تولیدکننده داخلی ایجاد کرد که محصولی ارزان‌تر از چین و کشورهای منطقه تولید کند تا بتواند سهم بیشتری از بازار را بگیرد. اوضاع از چند سال پیش بهتر شده است، اما با وجود این حجم از زائر در مشهد، بیکار و فقیر نباید در مشهد وجود داشته باشد. سفره پربرکت امام‌رضا(ع) پهن است و اینکه ما نتوانسته‌ایم درست استفاده کنیم و سهم خود را بگیریم، کوتاهی خودمان بوده است.
پژوهش‌ها در حوزه سوغات باید به روزرسانی شود
وی افزود: همیشه آنگونه نیست که صنایع دستی فاخر باشد، بخش زیادی از اقلامی که مردم خریداری می‌کنند مانند زیورآلات نقره نیز در سبد صنایع دستی جای می‌گیرد. هر آنچه محصولات چرمی دست‌دوز که تولید و به بازار عرضه می‌شود نیز در این صنایع دسته‌بندی می‌شود و امروز که بعد از مدت‌ها بحث سوغات دوباره داغ شده است به نظر می‌رسد که پژوهش‌ها نیز باید جدید و به‌روزرسانی شوند.
روانخواه ادامه داد: در کنار مشکلات خروج سنگ‌های قیمتی از ایران، مسئله چالش‌برانگیز دیگر ورود سنگ‌های خام است. ظرفیت‌های بسیار عالی در سنگ‌تراشی سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی، در استان ما وجود دارد که موانع اصلی رشد و پیشرفت آن، همین مسئله است. به طور مثال سنگ زمرد خام افغانستان برای برش به آمریکا صادر می‌شود، در صورتی که ما در خراسان رضوی ظرفیت برش و ایجاد ارزش افزوده چند برابری آن را داریم، اما به دلیل ایجاد محدودیت‌ها نمی‌توانیم سنگ‌ها را وارد کنیم.
توجه به سوغات با هدف گردش مالی
امید خدادادی، دبیر کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی خراسان رضوی گفت: ما در حوزه اقتصاد مباحث را جدا از هم می‌بینیم. در مورد سوغات نیز بحث مادی آن را می‌بینیم و کاری به بحث معنوی‌اش نداریم. هدف اصلی در این حوزه نیز ورود گردشگر و جذب سرمایه به مشهد و استان است. اگر با این دید به مسئله نگاه کنیم فرقی ندارد که چه کالایی به عنوان سوغات خریداری می‌شود، بلکه هدف گردش مالی است و نکته اینجاست که بخش عمده گردشگران مشهد به دنبال سفرهای ارزان‌قیمت هستند و ممکن است به دنبال سوغات با کیفیت بالا نیز نباشند.
وی ادامه داد: در حوزه سوغات مواردی مانند عدم تنوع و کیفیت مناسب، نبود بازاریابی و تبلیغات موثر و عدم آموزش لازم فروشندگان از چالش‌های مهم به‌شمار می‌رود. همچنین مشکلات زنجیره تامین و توزیع، عدم حمایت‌های قانونی و مالی از تولیدکنندگان داخلی، ورود صنایع دستی و محصولات خارجی که به تولیدات داخلی آسیب می‌رساند و متولی اصلی آن گمرگ و سازمان سمت است، عدم وجود بازارچه‌های تخصصی سوغات و تمرکز فروش بر مغازه‌های اطراف حرم نیز از موارد تاثیرگذار دیگر بر سوغات به شمار می‌رود. در این بازار رقابتی فردی برنده است که بتواند محصول خود را متناسب با نوع گردشگر ورودی به مشهد، به فروش برساند.
تعهدات ارزی فرش دستبافت حذف شده است
خدادادی خاطرنشان کرد: سهم کشور و خراسان رضوی از صادرات سنگ فیروزه ۰.۰۰۲ درصد در دنیا و تقریبا می‌توان گفت صفر درصد است، زیرا که افراد به صورت چمدانی این سنگ را به کشورهای حوزه خلیج فارس می‌فروشند و از آنجا با قیمت‌های هنگفت در بازارهای اروپایی و آمریکایی به فروش می‌رسد. این مسئله به دلیل عدم تعریف کد Hs برای سنگ فیروزه در گمرکات ایران بوده است که در حال رایزنی برای ایجاد این کد برای این محصول هستیم. همچنین پس از رایزنی‌های بسیار که بیش از یک سال به طول انجامید، موفق به حذف تعهدات ارزی فرش دستبافت شدیم.
وی تصریح کرد: اگر بخواهیم تنها در راستای تقویت بازار داخلی و تولید ملی گام برداریم، سودی برای وضعیت اقتصادی کشور نخواهد داشت و تنها تراکنش‌های استانی افزایش پیدا می‌کند. البته این در حالی است که بیشتر استانداردهای کالاهای ایران در بازارهای درجه یک دنیا نیز مورد تایید نیست. پیشنهاد من این است که در این زمینه، دید تجارت خارجی و صادرات داشته باشیم و به دنبال پس گرفتن بازارهای جهانی از دست رفته برای سوغات کشور باشیم؛ بازارهایی که زمانی با خودزنی آن‌ها را از دست داده‌ایم و اگر برخی از قوانین دست و پا گیر اجرا نمی‌شد، این اتفاقات رخ نمی‌داد.
اختصاص بودجه مختصر به گردشگری در خراسان رضوی، کاهش جذب سرمایه را به همراه داشته است
خدادادی افزود: تمام افراد در مجموعه اتاق بازرگانی خراسان رضوی بر اجرایی شدن قانون آزاد تجارت اتفاق نظر دارند، اما متاسفانه در ایران به دلیل برخی از قوانین خاص این امر اجرایی نمی‌شود. ما باید بازاریابی را به درستی فعال کنیم. اگر در هر حوزه‌ای تولیدات ملی را به نهایت خود برسانیم اما نتوانیم آن را به فروش برسانیم فایده‌ای ندارد و هدف اصلی باید در راستای ایجاد بازار مناسب برای فروش کالا باشد. تولیدکننده هم به خودی خود، توان شناخت پتانسیل بازارهای خارجی را ندارد و در واقع این کار وظیفه فرد متخصص در این زمینه است. همچنین به دلیل مختصر بودن عدد بودجه اختصاص یافته به حوزه گردشگری ما نسبت به سایر استان‌های شمالی کشور، علی رغم ورود بالای گردشگر به شهر درصد جذب سرمایه کم می‌شود.
هر آنچه در صنایع دستی وجود دارد برخاسته از فرهنگ و متناسب با اقلیم منطقه بوده است
عبدالله احراری، عامل توسعه شبکه ملی دستبافت و دوخت‌های سنتی در ادامه نشست عنوان کرد: هر آنچه در صنایع دستی وجود دارد برخاسته از نیاز، فرهنگ و متناسب با اقلیم منطقه بوده است. به طور مثال فرش تخت بافت ترکمن برای عبور راحت شن‌های روان در صحرای قره‌قوم بوده که اینگونه بافته شده است و این موضوع در فرش مشهد به چشم نمی‌خورد. فرت‌بادی در تربت‌جام و تایباد به دلیل رسم هدیه دادن حوله در شب عروسی به مهمانان به حیات خود ادامه داده است، پس نمی‌توان صنایع دستی را از مسائل مختلف از جمله مذهب جدا کرد. به عنوان مثال در قالیچه تربت جامی، پنج انگشتی که در بالای قالیچه قرار می‌گیرد به روایت شیعیان به پنج تن اشاره دارد و یا تعبیر اهل سنت از آن تعداد وعده‌های واجب نماز است که البته طی ریشه‌یابی‌های انجام شده است و این طرح به پیش از اسلام باز می‌گردد.
وی ادامه داد: پس از انقلاب اسلامی با هدف ایجاد عدالت، زنجیره تولید، توزیع و صادرات و به طور کل نظام کارفرمایی دچار تغییراتی شد که متاسفانه بخشی از آن نیز منفی بود و این موضوع همچنان ادامه دارد. برای مثال امروز بخشی از تسهیلات موجود به جای این که صرف برندسازی و شبکه‌سازی شود و در اختیار افراد مناسب قرار گیرد، توسط دستگاه‌های دولتی و شبه دولتی استفاده می‌شود و در نتیجه به ریشه‌های موجود در صنایع دستی آسیب جدی وارد می‌شود.
احراری با اشاره این موضوع که بخش عمده فرشی که در کشور به فروش می‌رسد مربوط به کشور افغانستان است و به صورت قاچاق وارد می‌شود، خاطرنشان کرد: این در حالی است که تولیدکننده ایرانی نمی‌تواند ابریشم را وارد کند زیرا باید ۱۵ تا ۱۸ درصد عوارض پرداخت کند و این نقش تعیین‌کننده‌ای در قیمت و رقابت بین فرش‌های دستبافت دارد؛ در نتیجه تولیدکننده ایرانی قادر به رقابت با کالای افغانستان نیست. بخشی از مشکلات نیز برآمده از بخش خصوصی و سیاست‌گذاری‌های نادرست است. هزینه‌های تحمیلی به تولیدکننده او را فقیر کرده است و همین امر باعث کاهش کیفیت تولیدات می‌شود و از طرفی بر میزان تولیدات نیز اثر می‌گذارد، به‌طوری که حجم صادرات فرش در سال ۱۳۷۳، ۲.۱ میلیارد دلار بوده است اما در سال گذشته در این حوزه تنها ۵۰ میلیون دلار صادرات داشته‌ایم.
شناساندن پتانسیل صنایع‌دستی خراسان رضوی نیازمند حمایت مسئولین استانی است
وی افزود: خراسان رضوی متنوع‌ترین دسته‌بندی صنایع دستی را دارد، این استان در برخی از این دسته‌بندی‌ها رتبه اول را در وسعت بسیار بالا را از جمله تولیدات گلیم کردی، پارچه‌بافی و ابریشم‌کشی به خود اختصاص داده است. برای حفظ این سرمایه اولین کار باید توجه به شبکه‌سازی، تیم‌سازی و برندسازی باشد. همچنین برای شناساندن پتانسیل خراسان رضوی در صنایع دستی نیازمند حمایت و پای کاربودن، مسئولین استانی هستیم.
انتهای پیام