امروزه سخنان زیادی از کاربردهای فناوری‌های جدید در بسیاری از فعالیت‌ها و اقدامات بشر به گوش می‌رسد. ازجمله اینکه از بسیاری از این فناوری‌ها می‌توان در کیفیت کار کتابخانه‌ها و نحوه ارائه خدمات آن‌ها کمک گرفت. همچنین همین فناوری‌های جدید می‌توانند به موضوع کتاب و کتاب‌خوانی کمک‌های زیادی کنند و سبب افزایش کتاب‌دوستان در این عرصه شوند. به همین بهانه سراغ مهندس علی ضرابی، معاون برنامه‌ریزی و فضای مجازی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی رفتیم و وی در گپ و گفتی دوستانه با خبرنگار قدس، از برخی اقدامات و پروژه‌های خدمات فناوری‌محور در این سازمان سخن گفت که در ادامه بخش‌هایی از آن را می‌خوانید. وی کارشناس ارشد مهندسی نرم‌افزار بوده و ۲۰ سال سابقه فعالیت در این سازمان دارد.
راه‌اندازی پایگاه جامع فهرستگان نسخ خطی جهان اسلام
بزرگ‌ترین دغدغه و مسئله تحقیقات نسخه‌پژوهی که در جهان انجام می‌شود، امکان شناسایی تمامی نسخه‌های موجود از یک کتاب (خطی) است و بر این اساس اعتبار پژوهش انجام شده زمانی مشخص می‌شود که تمامی نسخ مرتبط با نسخه اصلی، شناسایی و بررسی شده باشند، به نحوی که اگر حتی یک نسخه از قلم افتاده باشد، نتیجه پژوهش قابل استناد برای دیگر پژوهشگران نخواهد بود. با توجه به این موضوع و اهمیت تجمیع اطلاعات مربوط به نسخ خطی که در سراسر جهان وجود دارند، انگیزه طرح ایجاد و راه‌اندازی پایگاه فهرست‌های نسخه‌های خطی جهان اسلام به وجود آمد تا چراغ راهی برای پژوهشگران و نسخه‌شناسان باشد.
این طرح با هدف طراحی و پیاده‌سازی بزرگ‌ترین آرشیو فهرست‌های نسخ خطی جهان اسلام درراستای مرجعیت علمی این سازمان در حوزه نسخه‌های خطی و ایجاد امکان دسترسی به فهرست حدود ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار رکورد از اطلاعات نسخ خطی جهان برای پژوهشگران و محققان این حوزه، هم‌اکنون توسط این سازمان در حال اقدام است. البته بخش مهمی از اطلاعات این طرح توسط یکی از اندیشمندان و واقفان فرهیخته کشورمان به بارگاه مطهر حضرت رضا(ع) اهدا شده است.
مخاطبان اصلی این طرح، پژوهشگران و محققان نسخ خطی و نسخه‌شناسان سراسر جهان هستند و با انجام آن، مواردی همچون امکان دسترسی به حدود ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار رکورد اطلاعات مربوط به نسخ خطی در سراسر جهان، ارائه ترجمه اطلاعات نسخه‌های خطی با موضوع اسلام و تشیع که در کشورهای آلمان، انگلیس، فرانسه، آمریکا، روسیه و اسپانیا صرفاً فهرست‌های مربوط به زبان اصلی آن کشور وجود داشته است و... قابل دسترسی و بهره‌برداری خواهد بود.
این حجم از اطلاعات مربوط به فهرست نسخ خطی به صورت ترجمه درحال حاضر در هیچ جای دنیا در دسترس نیست و اگر این محتوا به پژوهشگران ارائه شود، حتی به همین میزان کنونی، خدمت بی‌نظیری خواهد بود که مرجعیت علمی این سازمان در خصوص پژوهش نسخ خطی را به دنبال خواهد داشت.
همچنین دسترسی پژوهشگران به تصاویر اصلی نسخه‌های موردنظر برای اطمینان خاطر از مشخصات آن‌ها نیز یک امکان منحصر به‌فرد است و دسترسی به چنین خدماتی تاکنون در سطح جهان مقدور نبوده است.
دیجیتال‌سازی میراث اسلامی- شیعی
براساس سند چشم‌انداز آستان قدس رضوی، رسالت جمع‌آوری، حفظ و خدمت‌رسانی در خصوص منابع و میراث ارزشمند شیعه از وظایف کتابخانه‌های آستان قدس رضوی بوده و بهترین راه حفظ این منابع، دیجیتال‌سازی آن‌هاست. به همین منظور و برای حفظ منابع ارزشمند میراث اسلامی- شیعی و ارائه خدمات پژوهشی به پژوهشگران، دیجیتال‌سازی این منابع توسط این سازمان انجام شده است.
امروزه پیشرفت‌های فناوری اطلاعات در حوزه کتاب و کتابخانه؛ کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی را به سوی بالا بردن کیفیت خدمات ارائه شده به مراجعان خود و برآوردن نیازهای اطلاعاتی آنان از راه دور سوق داده و این مهم با ایجاد کتابخانه‌های دیجیتال محقق شده است.
کتابخانه‌های دیجیتال با دیجیتال‌سازی منابع اطلاعاتی چاپی خود، امکان دسترسی مخاطبان به منابع اطلاعاتی مورد نظر را از راه دور با بالاترین کیفیت و در کوتاه‌ترین زمان ممکن فراهم کرده‌اند، به‌طوری که اگر در گذشته، پژوهشگران و محققان برای دسترسی به یک کتاب، نسخه خطی، سند و یا یک مطلب علمی، مجبور به طی مسافت‌های طولانی و مراجعه به کتابخانه‌های محل نگهداری این اطلاعات بوده‌اند، امروزه این دسترسی با نام‌نویسی در کتابخانه‌های دیجیتال و دریافت خدمات مربوط به منابع اطلاعاتی آن‌ها امکان‌پذیر و موجب صرفه‌جویی قابل ملاحظه‌ای در زمان و هزینه متقاضیان منابع اطلاعاتی شده است.
زمینه‌ساز این دسترسی به اطلاعات، فرایند دیجیتال‌سازی است که در مراحل استاندارد (به منظور جلوگیری از آسیب به کتاب‌های چاپی، نسخه‌های خطی و ... که عموماً منحصر به‌فرد و نایاب هستند) و با استفاده از دستگاه‌های تصویربرداری حرفه‌ای انجام می‌شود و نتیجه این فرایند، تولید فایل دیجیتال منابع چاپی است که با توجه به قوانین و مقررات کشورها و همچنین ضوابط کتابخانه‌ها، قابل ارائه به مخاطبان و پژوهشگران است. ضمن اینکه مخاطبان اصلی این طرح نیز پژوهشگران و محققان نسخ خطی و نسخه‌شناسان سراسر جهان هستند.
هدف از این طرح با توجه به وجود حجم بالای منابع غنی اسلامی- شیعی که در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، حفظ این منابع ارزشمند که عموماً نایاب هستند برای آیندگان، مقابله با آسیب‌های احتمالی که ممکن است به اصل نسخه وارد شود و همچنین امکان دسترسی آسان و سریع همه محققان و پژوهشگران به این منابع از طریق فضای مجازی است.
با انجام این طرح مواردی همچون اطمینان از وظیفه خطیر حفظ میراث ارزشمند اسلامی و شیعی، تجمیع منابع اطلاعاتی حوزه اسلام و تشیع با توجه به موضوعیت کتابخانه آستان قدس رضوی و دسترس‌پذیری آن‌ها برای پژوهشگران، مخاطبان و... به نتیجه رسیده است.
یکپارچه‌سازی کتابخانه‌های آستان قدس رضوی و حمایت از کتابخانه‌های مردمی
سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی به عنوان یک کتابخانه عمومی دارای ۵۴ شعبه و نمایندگی در سطح شهر مشهد و کشور(شعبه‌ای هم در هندوستان) است تا کتاب‌دوستان و متقاضیان کتاب در مناطق مختلف شهری و شهرستان‌ها به آسانی به منابع اطلاعاتی موردنیاز خود دسترسی پیدا کنند. بیشتر قشرهای استفاده‌کننده از کتابخانه‌های وابسته به سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی را دانشجویان، دانش‌آموزان، صاحبان کسب‌وکار و بانوان خانه‌دار هستند.
با توجه به تفاوت منابع، خدمات و شرایط استفاده هر کدام از کتابخانه‌های وابسته، به وجود آوردن شرایط بهره‌برداری آسان و هماهنگ اعضا از همه این کتابخانه‌ها ایجاد زیرساختی برای مدیریت یکپارچه خدمات و منابع را ضروری کرده است. بنابراین در سه سال گذشته سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، شرایط فنی لازم برای این مهم را فراهم کرده است و در حال حاضر بیش از ۶۰ کتابخانه در مجموعه آستان قدس رضوی و خارج از آن به صورت یکپارچه به کاربران خدمات ارائه می‌دهند.
کتابخانه‌های آستان قدس رضوی همواره درصدد ایجاد دسترسی و ارائه خدمات در مناطق محروم به مراجعان و مخاطبان بوده‌اند، به‌گونه‌ای که در حال حاضر کتابخانه‌های عمومی کوچک که در مناطق کم‌برخوردار وجود دارند نیز مورد حمایت سازمان کتابخانه‌های آستان قدس قرار گرفته‌اند و با بررسی شرایط آن‌ها، نرم‌افزار مربوط برای آن‌ها نصب و پشتیبانی می‌شود.
از مزایای این سامانه می‌توان به یکپارچه‌سازی مدیریت تمام کتابخانه‌های وابسته به آستان قدس رضوی، امکان عضویت متمرکز در این کتابخانه‌ها، اطلاع از منابع و موجودی کتاب‌های مراکز و شعبه‌های متعدد کتابخانه‌های وابسته، سهولت دسترسی مراجعان و مخاطبان به منابع اطلاعاتی مورد نیاز با توجه به یکپارچگی این کتابخانه‌ها،
صرفه‌جویی در هزینه‌های مدیریتی کتابخانه‌ها و همچنین هزینه‌های مراجعان و اعضا با توجه به اطلاع از منابع اطلاعاتی و همچنین یکپارچگی عضویت این کتابخانه‌ها و... اشاره کرد.
توسعه زیرساخت سامانه جامع موزه دیجیتال
این پروژه در راستای یکپارچه‌سازی فرایندها و خدمات همه موزه‌های آستان قدس رضوی هم اکنون در دست اقدام است.
یکی از مهم‌ترین چالش‌ها و مسائل موزه‌ها در جهان، چگونگی حفاظت از آثار و منابع تاریخی نگهداری شده در موزه و همچنین مدیریت فرایندها، پروژه‌ها، کارکنان متخصص و همچنین مسائل مربوط به هزینه‌ها و امور مالی موزه‌هاست، زیرا موزه یک نهاد تخصصی و علمی است که حوزه‌های مختلف دانش را پوشش می‌دهد و فعالیت‌ها و فرایندهای گسترده و فراوان آن باید منطبق بر استانداردهای موجود در این حوزه و مسائل امنیتی باشد و هرگونه اشتباه می‌تواند منجر به خسارت غیرقابل جبران به آثار و دارایی‌ها و یا آسیب به اعتبار فرهنگی موزه شود.
آستان قدس رضوی با توجه به قدمت، حوزه فعالیت و همچنین اهداف و وظایف خود دارای موزه‌های مختلف از جمله موزه مرکزی، موزه مردم‌شناسی، موزه مقبره ملک امیرشاه و موزه ملک بوده که هر کدام دارای آثار ارزشمند تاریخی و معاصر هستند و عموماً با توجه به منتسب بودن این مراکز به بارگاه منور رضوی و جنبه مذهبی آن، اشیا و آثار موجود در آن توسط افراد و مراکز فرهنگی اهدا و واگذار شده است.
آثار تاریخی شامل اشیای موزه‌ای (قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه، آثار هنری، فرش، سکه، ظروف، مدال‌ها و...) است. بسیاری از هنرمندان و بزرگان همچون ورزشکاران، به‌منظور حفظ اثر و استفاده بازدیدکنندگان از آن‌ها، آثار و جوایز خود را به موزه‌های آستان قدس رضوی اهدا و وقف می‌کنند، بنابراین موزه‌های آستان قدس رضوی مزین به آثار نفیس و ارزشمند زیادی است که باید حفاظت و دسترس‌پذیری آن‌ها همزمان مورد توجه ویژه قرار گیرد. از این رو، شایسته است سامانه‌ای کارآمد برای مدیریت این فعالیت‌های حرفه‌ای و یکپارچه‌سازی آن‌ها و همچنین فراهم کردن امکان دسترسی آسان و سریع علاقه‌مندان و بازدیدکنندگان ایجاد شود.
صرف‌نظر از دسترسی یکپارچه مدیران به اطلاعات و وضعیت تمامی آثار در موزه‌های مختلف آستان قدس رضوی، ازجمله خدماتی که در این سامانه به مخاطبان موزه ارائه می‌شود، می‌توان به امکان بازدید مجازی از گنجینه‌ها و آثار موزه‌ای در بستر اینترنت و استفاده از راهنمای هوشمند برای دریافت اطلاعات دقیق و با کیفیت از آثار موزه‌ای اشاره کرد.