به گزارش روابط عمومی وزارت علوم به نقل از موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی نشست تخصصی «هوش مصنوعی و آینده آموزش عالی در ایران؛ راهنمایی برای سیاستگذاران» با مدیریت دکتر رضا منیعی و با مشارکت بیش از یکصد نفر از اساتید، پژوهشگران، مدیران و علاقمندان این حوزه بصورت حضوری و مجازی در موسسه پژوهشی و برنامه ریزی آموزش عالی برگزار شد.
علی باقر طاهری نیا رئیس موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی در این نشست، اظهار کرد: موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی به عنوان کانون تفکر آموزش عالی با سابقه بیش از ۵۵ سال انجام وظیفه کرده است و امروز هم به یکی از مسائل مهم و روی میز و پیش روی نظام آموزش عالی با مشارکت صاحبنظران، علاقه‌مندان و اندیشمندان خواهد پرداخت.
وی افزود: نظام آموزش عالی ایران با مسائلی از جمله تامین مالی، کیفیت، بهبود و اصلاح فرایند‌ها مواجهه است که می‌توان از آنها به عنوان رویداد‌های تاریخی یاد کرد.
طاهری نیا تصریح کرد: علیرغم پیشرفت‌هایی که در عرصه تحولات علم و فناوری در ایران و جهان رخ داده است، تقریبا همه آنها به خصوص کیفیت از دغدغه‌های دائم و تمام نشدنی دست اندرکاران و سیاستگذاران بوده است.
رئیس موسسه پژوهش آموزش عالی با بیان اینکه پرسش این است که نسبت هوش مصنوعی با مسائل تاریخی، چیست؟، طبیعی است که بیشترین قرابت هوش مصنوعی با مسائل امروز و فردای آموزش عالی است، اما آیا این موضوع صرفا امروزی و فردایی است؟؟ آیا با مسائل دیروزی ما هم نسبتی دارد یا خیر. از آن جهت که مسائل دیروزی ما تمام نشدنی و پایان ناپذیر است، پس یک کفه این ترازو حتما همان مسائل تاریخی خواهد بود.
طاهری نیا با طرح این سوال که آیا هوش مصنوعی و مسائل مرتبط با آن می‌تواند برای موضوعات تاریخی کشور راه حل‌های تحولی ارائه دهد؟، افزود: مثلا فرض کنید، آیا مسائل تامین مالی می تواند یک بار برای همیشه راهکار تحولی داشته باشد تا از مسائل تاریخی خارج شود یا خیر؟ اگر چه مسئله کیفیت نباید هم مسئله حل شده و به کنار گذاشته شده تلقی شود، اما هوش مصنوعی می‌تواند برای مسئله کیفیت هم تکلیف ما را روشن کند به گونه‌ای که پیش از آنکه به خود کیفیت فکر کنیم به عملیاتی سازی آن فکر کنیم زیرا همچنان در ادبیات و مفاهیم و چگونگی کیفیت متوقف شده ایم؟ آیا هوش مصنوعی ما را به گام بعدی که عبارت است از «تحقق کیفیت» منتقل خواهد کرد یا خیر؟.
وی با بیان اینکه حل مسائل بخشی به نگاه فرابخشی نیاز دارد؛ تاکید کرد: اساسا، فلاسفه معتقد هستند که فیلسوفان برای حکمرانی شایسته‌ترین هستند؛ چرا که کلان نگر‌ترین هستند و به جنگل به عنوان مجموعه نگاه می‌کنند و درختان را نمی‌بینند، ولی جنگل را می‌بینند. اگر این نگاه فلاسفه درست باشد که احتمال زیاد درست است. یعنی، برای مسائل بخشی می‌شود نگاه‌ها و راه حل‌های فرابخشی پیدا کرد، با این نگاه فلسفی، فلسفه هوش مصنوعی چیست؟ و چه نسبتی با فلسفه آموزش عالی دارد؟ اساسا، چیستی دانشگاه چه عنصری است که تحت تاثیر این تحولات آن چیستی تغییر ناپذیر است؟ آیا دانشگاه به عنوان نهاد علم تحت تاثیر هوش مصنوعی این فصل ممیز و جنس مشترک دانشگاهی را از دست خواهد داد یا خیر؟ هر چه است هوش مصنوعی فراتر از دغدغه ها، چالش‌ها و نگرانی‌ها باید عمیق‌تر مورد مطالعه و واکاوی قرار بگیرد.
طاهری نیا گفت: ابزار‌ها و عناصر بیرونی هرچه است باشد و مهم نیست کلاس درس استاد، معلم، دیوار داشته باشد یا نداشته باشد، اما تحت تاثیر هوش مصنوعی چیستی و هویت و ماهیت دانشگاه تغییر می‌کند یا خیر؟ کارکرد نهاد علم تغییر خواهد کرد؟ تعریف ما از علم و انتظارات ما از علم تغییر پیدا می‌کند؟ اینها فهرستی از مسائلی است که مطرح است و امیدواریم در ادامه دو نشست قبلی این نشست شفاف تر و عینی تر پیشنهادات سیاستی روی میز سیاستگذاران بگذارد.
مباحث سایر سخنرانان نشست
دکتر منیعی در ابتدای این نشست با اشاره به نقش مؤثر مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در تقویت نظام سیاستگذاری، بر ضرورت بهره‌گیری از ظرفیت‌های ملی برای استفاده خلاقانه از هوش مصنوعی در آموزش عالی تأکید کرد. وی اظهار داشت که این نشست، در ادامه مطالعات آینده‌پژوهی مؤسسه و با هدف طراحی چارچوب‌های عملیاتی برای سیاستگذاران و مدیران آموزشی کشور برگزار شده است تا بتوانند به‌صورت مؤثر و خلاقانه به مواجهه با چالش‌ها و بهره‌گیری از فرصت‌های هوش مصنوعی بپردازند.
همزیستی هوشمندانه با هوش مصنوعی مستلزم یادگیری مداوم، استفاده مسئولانه و رویکردی انتقادی و متأملانه است
منیعی در این نشست با تأکید بر ضرورت درک عمیق ماهیت هوش مصنوعی و بهره‌گیری خلاقانه از آن، بیان کرد: «هوش مصنوعی یکی از مهمترین روندهای تأثیرگذار در آینده آموزش عالی است و با ارائه فرصت‌هایی نظیر شخصی‌سازی یادگیری، تقویت عدالت آموزشی، بهبود نتایج یادگیری و ارتقای بهره‌وری اساتید، می‌تواند نظام آموزش عالی را متحول کند. اما در عین حال، چالش‌هایی همچون شکاف دیجیتال، مسائل اخلاقی و حقوقی، و کمبود زیرساخت‌های مناسب نیز وجود دارد که باید با برنامه‌ریزی دقیق بر آنها غلبه کرد.»
وی همچنین به تأثیرات انقلاب صنعتی چهارم و پنجم بر آموزش‌عالی اشاره کرده و افزود: جهان در حال حرکت به سمت تحولات عمیقی است که نیازمند تطبیق سریع و انعطاف‌پذیری در سیاست‌ها، ساختارها و شیوه‌های آموزشی است. باید زیرساخت‌های دیجیتال کشور تقویت و استانداردهای لازم برای استفاده از هوش مصنوعی فراهم شود تا بتوانیم این فناوری را در خدمت عدالت آموزشی و توسعه پایدار قرار دهیم.
مدیر گروه آینده‌پژوهی و نظریه‌پردازی آموزش عالی ادامه داد: در این نشست، علاوه بر بررسی فرصت‌های استفاده از هوش مصنوعی، به چالش‌هایی نظیر عدم شفافیت مدل‌های هوش مصنوعی، تهدیدات مربوط به امنیت و حریم خصوصی، و مشکلات مربوط به دانش فنی اساتید و دانشجویان نیز پرداخته شد. دکتر منیعی همچنین بر لزوم تقویت همکاری‌های بین‌المللی در حوزه آموزش‌عالی تأکید کرد و گفت: همکاری با مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌های معتبر جهان، نه تنها به تسریع پیشرفت ما در این حوزه کمک می‌کند، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز توسعه نوآوری و انتقال دانش باشد.
منیعی در پایان ضمن ارائه سناریوهای آینده آموزش عالی با ارائه پیشنهادهایی برای تدوین نقشه راه جامع در بکارگیری هوش مصنوعی در آموزش عالی، خاطرنشان کرد که توسعه زیرساخت‌ها، فرهنگ‌سازی و آموزش مهارت‌های دیجیتال، و ایجاد چارچوب‌های حقوقی شفاف از جمله اقدامات ضروری برای استفاده از هوش مصنوعی در نظام آموزش عالی است. وی افزود: همزیستی هوشمندانه با هوش مصنوعی مستلزم یادگیری مداوم، استفاده مسئولانه و رویکردی انتقادی و متأملانه است.
هوش مصنوعی بدون داده معنا ندارد
علی اکبر صفوی عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز با بیان اینکه هوش مصنوعی در کنار تعداد دیگری از فناوری هاست که بخش اعظم آن فناوری دیجیتال است و هوش مصنوعی بدون داده معنی ندارد تاکید کرد: «نیاز بازار» یعنی مسائل مرتبط به آموزش‌ها و مهارت‌های آینده اولین موضوع است که باید به آن پرداخته شود تا وزارت علوم تکلیف خود را برای سیاستگذاری بداند. دومین مسئله شامل ابزار‌ها و روش‌ها و اکوسیستم مدیریتی است تا با این نگاه دریابیم چه تحولاتی در سیاست‌ها باید رخ دهد.
رئیس انجمن یادگیری الکترونیکی ایران هوش مصنوعی را یکی از مولفه های کلیدی انقلاب پنجم صنعتی برشمرد و ادامه داد: اینکه آموزش های جدید چگونه باید در درس های ما بیاید جزو مهارتهایی است که باید آموخته شود.
وی افزود: اگر در آموزش هوش مصنوعی بتواند تمام ریاضیات و معادلات را به راحتی در اختیار دانشجو قرار دهد؛ نیاز است تا اساتید بررسی کنند که فکر کردن مدلی را باید چگونه به انجام برسانند زیرا در آینده اصلا مدارک دانشگاهی اهمیت ندارد بلکه مهارت و توانمندی است که اهمیت پیدا می کند.
صفوی با طرح این پرسش که سیاست های وزارت علوم با تاکید بر اتفاقات عصر هوش مصنوعی چگونه باید باشد: بازنگری در تمام برنامه های درسی و تلفیق نقش هوش مصنوعی در تمامی برنامه های درسی و دوره ای، سرمایه گذاری در زیرساخت های فناورانه، توسعه مهارت های اساتید، پاسخ به نیازهای بازار کار، ایجاد چارچوب های اخلاقی و نظارتی، همکاری های علمی و بین المللی، پیش بینی و مدیریت پیامدهای اجتماعی و تقویت و یادگیری مداوم را از جمله مهمترین این سیاست ها دانست.
هنوز فرایندهای استانداردی برای هوش مصنوعی وجود ندارد
رئیس مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات درباره مدل‌های بلوغ هوش مصنوعی عنوان کرد: اندازه‌گیری میزان استفاده سازمان‌ها از هوش مصنوعی را ارزیابی می‌کند و هنوز فرایندهای استانداردی برای هوش مصنوعی وجود ندارد.
محمدهادی بکائی رئیس مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات گفت: هوش مصنوعی بهترین نویسنده و ویراستار و برنامه نویس و تاریخ دان و محقق و مقاله نویس عصر امروز است.
وی با طرح این پرسش که کدام موضوع ارزش یاد گرفتن دارد وقتی می‌توان تمام اطلاعات را به صورت کامل از هوش مصنوعی دریافت کرد، دانشجو چرا باید به دانشگاه بیاید؟، افزود: این مسئله شاید در مدرسه کمرنگ‌تر باشد؛ چرا که دانش آموزان توانایی یادگیری مستقل ندارند، اما دانشجویان در دانشگاه دارند.
بکائی تصریح کرد: هوش مصنوعی چهره مشاغل را تغییر می‌دهد، وظیفه اصلی دانشگاه در حال حاضر تربیت نیروی ماهر برای رفع نیازهای کشور است زیرا در آستانه انقلاب صنعتی پنجم هستیم که با ظهور هوش منصوعی در حال شکل گیری است.
وی گفت: هدف چهار انقلاب صنعتی اول «خودکارسازی مشاغل یقه آبی» است، اما در انقلاب صنعتی پنجم «خودکار سازی مشاغل یقه سفید» را شاهد خواهیم بود، یعنی افرادی که مسئولیت مشاغل را بر عهده می‌گیرند.
رئیس مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات اضافه کرد: شایستگی‌های اصلی نیروی کار در عصر کنونی که دانشگاه باید برنامه ریزی کند، را مهارت‌های دیجیتال و فناوری و یادگیری مداوم دانست و گفت: استادان باید در تمام زمینه‌ها استفاده از ابزار‌ها و فناوری‌ها را برای حل مسائل به دانشجویان آموزش دهند.
بکایی دانشگاه و کلاس را محل یادگیری جمعی و نه فردی دانست و ادامه داد: چند درصد از استادان دانشگاه‌ها در عصر امروز انعطاف پذیر هستند تا با جسارت از فناوری‌های نوظهور استفاده کنند؟ هوش مصنوعی همانند فناوری‌های دیگر چاقوی دولبه است که دانشجو باید نحوه استفاده درست را یاد بگیرد.
وی درباره نقش حاکمیت در هوش مصنوعی گفت: نقش حاکمیت توسعه زیرساخت‌های این قضیه است که محدودیتی در این عرصه نداریم و تا حد خوبی قابل استفاده است.
هوش مصنوعی نباید جایگزین تفکر انسانی شود
احسان طوفانی نژاد عضو هیأت علمی گروه یادگیری الکترونیکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نیز در این نشست گفت: هرچند هوش مصنوعی می‌تواند به‌عنوان دستیار آموزشی مؤثری عمل کند، اما نباید جایگزین تفکر انسانی شود.
طوفانی نژاد همچنین زمینه و تخصص، فعالیت شفاف و دقیق، لحن پاسخ، ساختار خروجی و بازخورد و اصلاح را مراحل مهندسی پرسش در هوش مصنوعی عنوان کرد.
وی به نقش چندوجهی هوش مصنوعی به عنوان راهنما، کاتالیزور و داربست برای یادگیری در آینده آموزش عالی پرداخت و ارتقای استفاده از هوش مصنوعی، از دانش به تفکر انتقادی داربست زنی شخصی، راهنمای کاوش و اکتشاف و ارزیابی و بازخورد در این موضوعات را با حاضرین به اشتراک گذاشت.
وی در پایان تاکید کرد: هوش مصنوعی در آموزش قرار نیست جایگزین انسان شود ولی انسان هایی که از هوش مصنوعی استفاده می کنند جایگزین آنهایی خواهند شد که از هوش مصنوعی استفاده نمی کنند.
آمیختگی حقیقت و لاف زنی در هوش مصنوعی
عضو هیئت علمی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش‌عالی گفت: هم اکنون بر هوش مصنوعی بیشتر فن شیفتگی قائل شده و باید مراقب دو روی تکنولوژی‌ها از جمله هوش مصنوعی باشیم.
مقصود فراستخواه عضو هیئت علمی موسسه با طرح موضوع «اجتماعی شدن علمی هوش مصنوعی و دانشگاه ایرانی تاملی در آینده» گفت: «دوگانه ها» مسئله بنده در هوش مصنوعی است، یعنی نمی‌توانم اینگونه فکر کنم که هوش مصنوعی همه چیز دان، بهترین استاد، محقق و یادگیرنده است. ما ایرانیان معمولا با تکنولوژی یا فن هراس بودیم و یا فن شیفته هستیم و اکنون در مورد هوش مصنوعی فن شیفتگی قائل است. فراستخواه افزود: باید مراقب دو روی ژانوس تکنولوژی از جمله هوش مصنوعی باشیم. یعنی هوش مصنوعی نیز همانند انسان‌ها کارکرد‌ها و ناکارکرهایی دارد.
فراستخواه تصریح کرد: در داستان هوش مصنوعی حقیقت و لاف زنی به هم آمیخته است و درگیر دوگانه تکنیک و تفکر بوده و هستیم که هوش مصنوعی آن را تشدید کرده است و فن اندیشی کم و فن پریشی زیاد شده است.
استاد موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی ادامه داد: تکنولوژی به شکل اجتماعی ساخته می‌شود، ممکن است در ایران به شکلی و در کشور دیگر به شکلی دیگر ساخته شود. باید مراقب باشیم که در ایران هوش مصنوعی چگونه ساخته می‌شود؟ دومین فرض تاثیر تکنولوژی بر زندگی انسان است. صرفا ما نیستیم که با اشیاء فنی کار میکنیم. اشیاء هم با ما کار می کنند لذا هوش مصنوعی هم با انسان کار می‌کند و تکنولوژی ارزشهای زندگی و متافیزک ذهن را دگرگون می‌کند و دنیای گسترده‌ای را پدید می‌آورد که معلوم نیست چگونه است.
فراستخواه گفت: صحبت من درمورد اجتماعی شدن تکنولوژی است، وی در تعریف اجتماعی شدن گفت: اجتماعی شدن این است که فرزندان ما ارزشها را درونی سازی کنند. چند نهاد برای اجتماعی شدن وجود دارد مانند: خانواده، مدرسه و رسانه و نهاد‌های اجتماعی، یعنی ارزشهای نگهدارنده جامعه در نسل‌های جدید درونی می‌شوند. اجتماعی شدن یکطرفه نیست و دوسویه است و دائما به روز می شود. وی در ادامه به ذکر مثالهایی تاریخی در مورد اجتماعی شدن تکنولوژی پرداخت و گفت تکنولوژی نیز می بایست اجتماعی شود.
فراستخواه ادامه داد: اجتماعی شدن علمی یعنی هرکسی و هرچیزی اعم استاد، دانشجو، تکنولوژی و هوش مصنوعی در بدو ورود به دانشگاه باید ارزشهای پویای علمی مانند: خرد انتقادی، آزادی آکادمیک، نگاه جهانی محلی، پرهیز از جانبداری، پرسیدن از خود پرسش و ... را سرلوحه قرار دهند و بدانند که به دانشگاه آمده و اینجا کارخانه نیست.
وی در تعریف علمی و آکادمیک هوش مصنوعی اظهار کرد: صنعت و بازار و زندگی روزمره با هوش مصنوعی کار می‌کنند، اما در دانشگاه فقط با هوش مصنوعی کار نمی‌کنند، بلکه به نقد آن هم می‌پردازند و با معرفت شناسی هوش مصنوعی نیز درگیر هستند. هوش مصنوعی برای دانشگاه هم راه حل است وهم مسأله و همزیستی خلاق و خودآگاه ومتأملانه با هوش مصنوعی نیاز است.
∎