در همایش ناترازی انرژی در صنایع که توسط موسسه آموزش عالی آزاد آتیه ایرانیان برگزار شد، سخنرانان مختلف به بررسی ابعاد گوناگون مشکلات انرژی در کشور و ناترازیهای موجود پرداختند. در این همایش، چالش‌‌‌های مدیریتی و سیاستگذاریهای نادرست در صنعت انرژی، به‌‌‌ویژه در حوزه‌‌‌های گاز و برق، مورد نقد و بررسی قرار گرفت. به باور این سخنرانان، ناترازی ها نتیجه حکمرانی اقتصادی نادرست است و عواقب تصمیمات گذشته، ریشه مشکلات فعلی هستند. در اینجا به برخی از مهم‌ترین سخنرانی‌‌‌ها و مباحث مطرح‌‌‌شده، پرداخته می‌شود. .
هزینههای تحمیلی ناترازی
حجت میرزایی، رئیس مرکز پژوهشهای اتاق بازرگانی ایران، در ابتدا تاکید کرد در شرایطی که در تابستان با کمبود برق و در زمستان با کمبود گاز مواجه هستیم، بهتر است به جای استفاده از واژه «ناترازی»، از اصطلاحات «بی‌‌‌برقی» و «بی‌‌‌گازی» استفاده کنیم، زیرا واژه ناترازی شرایط را مبهم و خنثی می‌کند. میرزایی سپس اشاره کرد، براساس مطالعه‌‌‌ای که در مرکز پژوهشهای اتاق ایران انجام شده، عدمالنفع ناشی از قطع برق صنایع در تابستان حدود ۲۰میلیارد دلار برآورد می‌شود. این مبلغ در مقایسه با صادرات غیرنفتی کشور که حدود ۴۰میلیارد دلار در سال است، رقمی بسیار قابل‌توجه است.
او افزود: «با توجه به اینکه ایران کشوری غنی از لحاظ ذخایر گاز است، این قطعی‌‌‌ها نتیجه حکمرانی اقتصادی نادرست است.» وی ادامه داد که عواقب تصمیمات گذشته، از جمله اشتباهاتی مانند عدم‌استفاده بهینه از میادین گازی مشترک، ریشه مشکلات فعلی هستند. «اینکه قطر به بزرگ‌ترین تولیدکننده LNG در دنیا تبدیل شده و ما در فصل سرما با ۳۰درصد کسری گاز روبه‌‌‌رو هستیم، نتیجه تصمیمات نادرست است.»
میرزایی در ادامه به پررنگ‌‌‌تر بودن نقش تصمیمات و مدیریت نسبت به ابعاد فنی مسائل ناترازی اشاره کرد و برای مثال، هدررفت حدود ۶۰میلیون مترمکعب گاز از مشعل‌‌‌ها را که علاوه بر از دست رفتن انرژی، به محیطزیست نیز آسیب‌‌‌های جدی وارد می‌کند، دلیلی بر این ادعا دانست.
وی همچنین میزان اتلاف گاز در کشور، مصرف گاز در مناطق گرم، نداشتن سرمایه‌گذاری کافی در صنعت نفت و گاز و کمبود بهره‌‌‌وری در این صنعت را نتیجه سیاستگذاریهای ناد رست دانست و شرایط فعلی کشور را به زمستانی سخت تشبیه کرد.
میرزایی در پایان گفت: «برای بنگاه‌‌‌ها مساله صرفا کم شدن تولید نیست، بلکه هزینههای نیروی کار از دست رفته و هزینههای تنظیم مجدد کارخانه‌‌‌ها می‌‌‌تواند بسیار بیشتر از آنچه تصور می‌شود، باشد.»
سنگ بزرگ قیمت‌گذاری دستوری در مسیر توسعه
علینقی مشایخی، استاد برجسته دانشگاه هم در همایش ناترازی انرژی گفت: ریشه معضلات کنونی حوزه انرژی و ناترازیهای موجود را باید در قانون تثبیت قیمت‌ها که در سال ۸۴ و در مجلس هفتم تصویب شد دانست. او با اشاره به افزایش پلکانی و سالانه قیمت انرژی که در برنامه سوم توسعه ذکر شده بود و جلوگیری از ادامه آن در سال ۸۴ که به بهانه جلوگیری از شکل‌گیری تورم بود، عنوان کرد که پس از این قانون تورم به‌واسطه اینکه ضرر ناشی از عدم‌افزایش قیمت در شرکت‌های دولتی و جبران کسری از محل بودجه دولت و تامین این کسری از محل خلق نقدینگی دچار افزایش‌های شدید شده است، به نظر می رسد این راهحل که توسط بعضی از اقتصاددانان عنوان می‌شود ثمربخش نبوده است.
وی در ادامه این‌گونه سیاست‌ها را اشتباه خواند و سیاست ارز چندنرخی را یکی از بستر‌های ایجاد فساد به‌واسطه فاصله بین ارز نیمایی و ارز بازار آزاد دانست.
قیمت‌گذاری دستوری علت ناترازی انرژی است
علیرضا توکلی کاشی، پژوهشگر حوزه انرژی، در حاشیه این همایش، در سخنان خود تاکید کرد که برخلاف نظر بسیاری از کارشناسان، مشکل اصلی ناترازی انرژی در کشور نه به کمبود عرضه و نه به مازاد تقاضا مربوط است، بلکه ریشه این چالش را باید در قیمت‌گذاری‌‌‌های اشتباه جست‌وجو کرد.
توکلی با اشاره به حساسیت‌‌‌های موجود در کشور گفت: «در ایران، ما از تغییر قیمت‌ها ترس داریم و نگاه کلان به مسائل وجود ندارد. این در حالی است که اگر نگاه کلان‌‌‌تری به موضوع داشتیم، درمی‌‌‌یافتیم در تمامی موارد تاریخی که قیمت بنزین در ایران افزایش یافته، تنها در دفعاتی که این تغییرات بهصورت ناگهانی و بدون اطلاع قبلی اعمال شده‌‌‌اند، نارضایتی عمومی گسترده ایجاد شده است. این موضوع نشان می‌دهد که باید پیش‌بینی‌‌‌پذیری تصمیمات را افزایش دهیم و از تصمیمات ناگهانی پرهیز کنیم.»
او همچنین بر لزوم دستیابی به اجماع و پاسخگویی به پنج‌پرسش اساسی در حوزه انرژی تاکید و تصریح کرد که این پرسش‌‌‌ها باید به‌‌‌طور دقیق توسط متخصصان مورد بررسی قرار گیرند تا نقش دولت، صندوق توسعه و مردم در مدیریت انرژی به‌‌‌طور شفاف مشخص شود.
توکلی در پایان سخنانش، یک بسته پیشنهادی ارائه کرد و به طرح راهکارهایی مانند «ایجاد بانک انرژی» و ارائه یارانه‌‌‌های غیرقیمتی بهعنوان راه‌‌‌حل‌‌‌های ممکن پرداخت.
تبدیل شدن دولت به «تاجر بد»
هاشم اورعی، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف، هم در همایش ناترازی انرژی در صنایع، به مساله حضور دولت و بنگاه‌‌‌داری دولتی پرداخت و این موضوع را یکی از ریشههای اصلی مشکلات فعلی دانست. این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه حل سایر مشکلات تا زمانی که جایگاه ایران در اقتصاد جهانی بهبود پیدا نکند، بسیار دشوار است، بنگاه‌‌‌داری و تصمیمگیریهای دولتی برای صنایع را مانع پیشرفت در این مسیر دانست.
اورعی با بیان اینکه «ما به ته کوچه بن‌‌‌بست رسیده‌‌‌ایم»، دولت را به عنوان «تاجر بد» معرفی کرد و گفت: «ما مالکیت دولت را می‌‌‌پذیریم، اما مدیریت آن را خیر.» وی انرژی‌‌‌هایی مانند برق را به عنوان کالای تجاری مشابه سایر کالاها معرفی کرد و پیشنهاد کرد که دولت دخالت خود در بنگاه‌‌‌داری را کاهش داده و بر سیاستگذاری تمرکز کند. این استاد دانشگاه پیش‌‌‌شرط تحقق این تغییرات را شجاعت، صداقت، صراحت و درایت دانست و تاکید کرد که باید واقعیت‌ها و چالش‌‌‌های موجود را به‌‌‌طور صادقانه و شفاف مورد بررسی قرار داد.
محدودیت در عرضه گاز
فریدون اسعدی، دبیر اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌‌‌های نفتی، در شروع سخنانش به مساله عدم‌‌‌النفع‌‌‌های ناشی از محدودیت عرضه گاز به صنعت پتروشیمی پرداخت. اسعدی در این خصوص توضیح داد که در ایران مصرف بخش خانگی بسیار بالاست و در حالی که هزینه تولید یک مترمکعب گاز حدود ۲۵۰هزار تومان است، ۸۰ تا ۹۰درصد گاز تولیدی در فصل سرما به بخش خانگی اختصاص می‌‌‌یابد و با قیمت‌هایی بین ۱۰ تا ۱۱۰هزار تومان به خانوارها عرضه می‌شود. وی این وضعیت را غیرمنطقی دانست و تاکید کرد باید تجدیدنظر جدی در سیاستهای مربوط به تخصیص گاز به بخش‌‌‌های غیرمولد صورت گیرد.
وی در ادامه اشاره کرد که در حال حاضر ایران حدود ۲۰ تا ۲۵میلیارد دلار ظرفیت موجود در بخش پتروشیمی دارد که از این ظرفیت، ۶۰درصد به دلیل عدم‌دسترسی به خوراک موردنیاز، بلااستفاده می‌‌‌ماند. اسعدی با اشاره به محدودیت‌های موجود در عرضه گاز، بیان کرد که صنعت پتروشیمی روزانه به ۶۶میلیون مترمکعب گاز نیاز دارد. وی گزارشی ارائه کرد که نشان می‌دهد در خوش‌بینانه‌‌‌ترین حالت، حدود ۶۸میلیون دلار متانول و ۹۰۰میلیون دلار اوره به دلیل این محدودیت‌ها از دست می‌رود.
اسعدی همچنین با اشاره به اینکه ایران با وجود دارا بودن دومین ذخایر گازی بزرگ دنیا، تنها ۱.۵درصد از سهم تجارت گاز جهانی را در اختیار دارد، مشکلات موجود را ناشی از تصمیمات سختگیرانه در مورد صنعت گاز دانست و بر لزوم تغییر این رویکردها تاکید کرد.
ردپای پررنگ کمبود انرژی بر اقتصاد
وحید یعقوبی، معاون اجرایی انجمن تولیدکنندگان فولاد، با اشاره به اینکه صنعت فولاد ۷درصد مصرف برق و ۵درصد مصرف گاز کشور را به خود اختصاص می‌دهد، اما در سه‌ماه تابستان برق و در سه‌ماه زمستان گاز این صنعت قطع می‌شود، تاثیر این وقایع بر اقتصاد و عدم‌رشد صنعتی شدن کشور را مورد بحث قرار داد. وی گفت قطع‌شدن برق و گاز در این فصول، مشکلات زیادی برای این صنعت به‌‌‌وجود می‌‌‌آورد که مانع توسعه آن می‌شود. یعقوبی همچنین به مقایسه قیمت گاز در کشورهای عربستان، عمان و ایران پرداخت و با اشاره به اینکه نرخ گاز در ایران بیشتر از این کشورهاست، اعلام کرد در حال حاضر یارانه خاصی از سوی دولت به صنعت فولاد تعلق نمی‌گیرد. وی افزود: «علاوه بر این، فشارهای دولتی بر صنعت فولاد بسیار زیاد است و تصمیمگیریها در حوزه انرژی عامل اصلی این مشکلات است.»
یعقوبی در نهایت امنیت سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی را پایین ارزیابی کرد و پیشنهاد داد که برای بهبود شرایط، رویکردهای فعلی باید تغییر کند.
تاوان حذف مکانیزم قیمت
فرشاد فاطمی، استاد اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف، هم اظهار کرد: «ایران بهعنوان یکی از دارندگان بزرگ منابع هیدروکربنی در شرایطی قرار گرفته است که خانوارها، صنایع بالادستی، سایر صنایع، دولت، توانیر، شرکت ملی نفت، محیطزیست و صندوق توسعه ملی نیز همه ناراضی هستند. این وضعیت با توجه به شرایط منابع ایران، یک درس بزرگ در زمینه سیاستگذاری و نشان‌‌‌دهنده اهمیت نقش مدیریت در این حوزه است.»
فاطمی ادامه داد که تمامی این مشکلات در شرایطی رخ می‌دهد که ما مکانیزم قیمت را حذف کرده‌‌‌ایم و سازوکار قیمت که باید سیگنال‌‌‌های صحیحی به بازیگران بازارها بدهد، وجود ندارد.
وی راه برون‌‌‌رفت از این وضعیت را اتخاذ تصمیمگیریهای متفاوت نسبت به گذشته دانست و تاکید کرد که تغییر ساختار تصمیم‌گیری و یادگیری از تجارب بین‌المللی می‌‌‌تواند راهحل موثری برای حل این چالش‌‌‌ها باشد.
هدررفت دی‌‌‌اکسید کربن کشور
محمدرضا سلیمان‌زاده ظرفیت‌های پتروشیمی‌ها و تاثیر تصمیمگیریهای دولتی بر کاهش سود یا عدمالنفع پتروشیمی‌ها را به‌واسطه سیاستگذاریهای دولتی دانست. وی عنوان کرد روزانه بالغ بر هزار تن CO۲ در پالایشگاههای گازی کشور وارد اتمسفر می‌شود، در صورتی که در پالایشگاههای گازی سایر کشورهای دنیا CO۲ به اوره و محصولات ارزشمند دیگر تبدیل می‌شود، اما در ایران هدررفت‌های سوخت بسیار زیاد است.
سلیمان‌زاده فرصت‌های سرمایه‌گذاری بر روی این منابع و بازیافت‌ها را در طول همایش مورد بررسی قرار داد و از دولت و بانک‌ها دعوت به همکاری و همراهی در این حوزه کرد.
احداث نیروگاه حرارتی؛ راهی برای حل ناترازی برق
امید شاکری، مدیرکل سیاستگذاری وزارت نفت گفت که انرژی یک پدیده چندوجهی است و امکان حل مشکلات بهصورت جزیره‌ای وجود ندارد. در شرایطی که ناترازی برق، گاز و... را داریم باید تصمیمگیریها یکپارچه باشد، اگر این کار را نکنیم برای حل مشکل ناترازی برق به احداث نیروگاه حرارتی مشغول می‌‌‌شویم و این موضوع خود ناترازی گاز را تشدید می‌کند.
وی همچنین در ارائه‌ای براساس میزان عرضه و تقاضای گاز در ایران در طول تاریخ بیان کرد که مشکل ما کمبود تولید نیست و تولید همواره افزایشی بوده، اما فاصله تولید با مصرف از گذشته بوده و در سال‌های اخیر تشدید شده است.
این مدیرکل وزارت نفت دلیل این موضوع را در سیاستگذاریهای کشور، استفاده و تاسیس صنایع گازبر عنوان کرد و ریشه این سیاستگذاری را در باور مدیران دانست و افزود که گویی ذخایر گاز ایران بی‌نهایت است و در سیاست توسعه صنعتی در دهه ۸۰، ایران دارای ذخایر گاز بسیار است که به رشد صنایع گازبر و ناترازیهای کنونی منجر شد.
دولت از قیمت‌گذاری دست بردارد
سجاد برخورداری، عضو هیات علمی دانشگاه تهران، با بیان اینکه مصرف سرانه بنزین و انرژی در ایران پایین است، راهکار را در تصمیمگیریهای غیرقیمتی و اصلاحات سازوکار‌های دیگر دانست و بهبود کارآیی با بهره‌گیری از سیاستهای بین بخشی، حکمرانی، تامین مالی، بخش خانوار و... را پیشنهاد داد. برخورداری به اهمیت این مسائل پرداخت و به دولت پیشنهاد تصمیمگیریهای غیرقیمتی و سازوکار‌های سیاستگذاری را داد.
در مجموع، همایش ناترازی انرژی در صنایع به بررسی ریشههای مشکلات کنونی در حوزه انرژی پرداخت و راهکارهایی را برای بهبود شرایط و اصلاح سیاستهای انرژی کشور ارائه داد. مشکلات مدیریتی، سیاستگذاریهای اشتباه، هدررفت منابع و بی‌‌توجهی به پیش‌بینی‌‌‌پذیری تصمیمات از جمله مسائلی بودند که مورد توجه سخنرانان قرار گرفتند و همگی بر لزوم اصلاح رویکردها و استفاده بهینه از منابع تاکید کردند.