تهیه مصحف جمهوری اسلامی؛ مهمترین هدف از تأسیس مرکز طبع و نشر قرآنمرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، اسفندماه سال ۱۳۷۳ به فرمان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب با هدف «تهیه مصحف جمهوری اسلامی ایران» تأسیس شد. جایگاه ممتاز جمهوری اسلامی ایران در جهان به عنوان اُم‌القرای کشورهای اسلامی این توقع را ایجاد کرد تا ورود جدی به عرصه تهیه مصحف، با رویکردی علمی و تخصصی داشته باشد.
با تأسیس مرکز طبع و نشر ظرفی ایجاد شد تا واحدهای تخصصی نیز برای تأمین نیازهای مختلف همچون تحقیق و پژوهش در زمینه علوم کتابت، امور هنری و فنی، آماده‌سازی رایانه‌ای، نظارت و بازبینی مصاحف، چاپ و نشر و ارتباطات با سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی کشور و جهان ذیل این عنوان دایر شوند تا هر یک وظایف و امور محوله خود را برای رسیدن به اهداف اصلی از تأسیس چنین مرکزی به انجام برسانند.
به انگیزه گذشت سه دهه از تأسیس این مرکز در گفت‌وگویی با محمد بابایی؛ مدیر نشر مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، او به پرسش‌هایی در مورد فلسفه وجودی این مرکز، ماهیت ساختاری و فعالیت‌هایی که در آن صورت می‌گیرد، پاسخ داده است که در ادامه می‌خوانید.
درباره تاریخچه شکل‌گیری مرکز طبع و نشر قرآن کریم جمهوری اسلامی ایران و اهداف مرکز توضیح دهید.
اغلب کشورهای اسلامی دغدغه تولید مصحف ویژه خود را به عنوان مصحف رسمی دارند. جمهوری اسلامی ایران عملاً در این زمینه مصحف رسمی قابل توجهی نداشت، لذا شاهد بودیم که یک دوره قرآنِ خط نی‌ریزی رواج داشت و بعد خط عثمان‌طه در چاپ مصاحف کشور فراگیر شد. هیچ کدام از آن با دغدغه‌های فرهنگی و شیوه‌های رایج مربیان قرآن ما در امر آموزش تطابق نداشت. معضل دیگر قرآن‌های قدیمی خط ایرانی بود که در نگارش کلمات آنها، بعضاً قواعد رسم‌المصحف رعایت نشده و لذا اعتراضاتی را در نگاه ناظر خارجی به همراه داشت و آنان اظهار تفاوت بین قرآن چاپ‌شده در کشوری با مذهب تشیع با مصاحف دیگر کشورها داشتند و مصحف ایرانی را تحریف‌شده می‌دانستند.
اوایل دهه هفتاد، رهبر معظم انقلاب برای رفع موارد بیان شده به دستگاه‌های ذی‌ربط تذکر دادند، چرا که گزارش‌هایی از دامنه‌دار شدن این اعتراضات به ایشان واصل می‌شد. دستگاه‌های مرتبط به این موضوع در راستای رفع این دغدغه اقدام مؤثری نداشتند تا اینکه معظم‌له شخصاً ورود کرده و ۲۰ اسفندماه سال ۷۳ دستور تأسیس مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران را صادر کردند.
تهیه مصحف جمهوری اسلامی ایران، هدف اصلی از ایجاد مرکز بود. با مشورت مسئولان مرتبط با دفتر معظم‌له و پس از جلسات متعدد، سندی مترقی تدوین شد و اگر مجدد قصد بر نگارش سندی باشد، از آنچه در اختیار داریم، کامل‌تر نخواهد شد، چرا که پیش‌بینی‌های خوبی در آن صورت گرفته است.
مبنای کارشناسی برای تهیه مصحف جمهوری اسلامی ایران در مرکز طبع و نشر چه بود؟
طبق تأکید مقام معظم رهبری، باید منابع اصیل و قدیمی رسم‌المصحف در تهیه قرآن جمهوری اسلامی ایران رعایت شود، چرا که اهل سنت عدم رعایت آن را تحریف می‌دانند. در همین راستا کار تحقیقاتی آغاز شد و در قالب ارائه گزارشی به ایشان، ویژگی‌ها و مختصات مصحف ترسیم شد. ایشان این تحقیقات و مصحف تهیه شده را باارزش و عالمانه برشمردند و با قدردانی از محققان و پژوهشگران دخیل در این روند پژوهشی، مجدد تأکید داشتند که باید یک جزوه توجیهی برای آن درست شود تا بر مبنای آن شاهد تولید قرآن رسمی جمهوری اسلامی ایران باشیم.
مرقومه رهبر انقلاب در این مورد مربوط به سال ۷۸ است و تأکید ایشان بر تهیه و تدوین قرآن رسمی است و این امر را تذکر دادند که همه دستگاه‌ها باید در این زمینه کمک کنند. با وجود تحقیقات جامع در آن برهه زمانی، تاکنون باب تحقیقات مرکز طبع و نشر قرآن کریم بسته نشده است و بعد از گذشت سی سال همچنان در این زمینه جلساتی شکل می‌گیرد. نمونه بارز آن جلسات با مربیان قرآن و مؤلفان کتب درس قرآن آموزش و پرورش است. بدین شکل نیست که مثلاً آنچه سال ۷۸ در آن به قطعیت رسیده‌ایم، دیگر تمام شده است، بلکه همچنان تعامل کرده و نظرات را می‌شنویم. شاکله قرآن جمهوری اسلامی ایران مشخص شده است. تاکنون در همه حوزه‌ها کار بومی را سرلوحه عملکرد خود قرار داده‌ایم و هیچگاه تن به کار تقلیدی نداده‌ایم. ما رسم کلمات یعنی شیوه نگارش کلمات را براساس تحقیق خودمان طراحی کردیم، البته در چارچوب علم رسم‌المصحف یعنی یک مورد خلاف قواعد رسم و کتب مرجع رسم، عمل نکردیم.
درباره شیوه‌های فنی که در زمینه تهیه مصحف قرآن جمهوری اسلامی ایران به کار بردید، توضیح دهید.
براساس منابع دو تا شیوه برای رسم نوشته شده بود، یک شیوه که برای مردم راحت‌تر بود و در مرکز این شیوه را انتخاب کردیم و پس از آن به سراغ اعراب‌گذاری و سپس اعراب‌گذاری کم‌علامت مبتنی و متناسب با سواد فارسی رفتیم به این معنی که اگر کسی می‌تواند کتاب فارسی بخواند، براساس همان سواد قرآن را اعراب‌گذاری کردیم.
ممکن است که برای قاریان یا حافظان قرآن این شیوه مقداری ناملموس باشد و مثلاً اظهار کنند که ما قرآن را با خط عثمان‌طه خوانده‌ایم، آن را یاد گرفته و الان هم براساس آن در حال تدریس قرآن هستیم؛ ایرادی ندارد، اما باید گفت که معلمان پایه که هم‌اکنون در حال آموزش قرآن به نوآموزان هستند، این شیوه را کاملاً قبول دارند، چرا که مبتنی بر سوادآموزی فارسی است، یعنی اگر معلم زنگ قبلی با دانش‌آموزان خود فارسی کار کرده همان معلم بتواند در زنگ جاری کلاس قرآن را هم تدریس کند و هیچ مغایرتی میان شیوه سوادآموزی قرآنی و فارسی وجود نداشته باشد و الان بیست و چند سال است که این شیوه در آموزش و پرورش در حال اجراست.
چه روند پژوهشی درباره اعراب‌گذاری کلمات در مرکز صورت گرفته است؟
در حوزه اعراب‌گذاری کلمات واقعاً مطالعات‌مان زیاد بوده است و اینگونه نبوده که بدون پیشینه مطالعاتی شیوه‌ای را حذف یا با شیوه دیگری جایگزین کنیم. چند کار پژوهشی به انجام رساندیم که سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی آموزش و پرورش و همچنین مرکز آمار ایران در این پژوهش‌ها همراه ما بودند و مثلاً به میان مردم رفتیم تا ببینیم عموم مردم برخوردشان با این شیوه به چه شکل بوده است و لذا جاهایی نیز تغییراتی را بر مبنای بازخوردهای مردمی اعمال کردیم.
در اعمال این شیوه پیشرفت داشته‌ایم، اما از نظر نباید دور داشت که تهیه قرآن تنها به نگارش، رسم‌الخط، اعراب‌گذاری و تثبیت آن پایبند نیست و مواردی همچون خوشنویسی نیز در آن دخیل است و اگر به خط خوش نوشته نشود، تمامی تدابیر در این زمینه نیز مخدوش شده و از میان می‌رود به همین دلیل در موضوع کتابت قرآن به دو حوزه پرداختیم؛ یکی ساخت فونت که در این زمینه باید به این نکته تأکید کنم که فونت ساخت خود مرکز است که به این منظور فونت خط نسخ ایرانی، خط نسخ عربی و خط نسخ ترکی ساخته شده است و حروف چینی‌های قرآنی نیز براساس همین فونت‌هاست و تمام تلاش خود را کرده‌ایم تا زیباترین ترکیبات، مفرادات را انتخاب کرده تا قرآن را بیش از پیش خواناتر کنیم.
ایکنا ـ شیوه اجرایی مقوله خوشنویسی در مرکز طبع و نشر قرآن به چه ترتیب است؟
به موازات تلاش‌هایی که در حوزه اعراب‌گذاری و انجام تمهیداتی در زمینه کتابت قرآن صورت گرفت، دارالکتابه نیز در مرکز تأسیس شده و در این راستا خوشنویسانی از سراسر کشور شناسایی شدند و دوره‌های حضوری و غیرحضوری به این منظور که چه توقعاتی از آنها در زمینه همکاری با مرکز می‌رود برگزار شد و نتیجه اینکه از زمان ایجاد دارالکتابه که سال ۹۰ بود، بیش از ۱۰ قرآن به شکل کامل و به صورت انفرادی و پنج قرآن نیز به شکل گروهی به نگارش درآمده است، یعنی به طور متوسط دارالکتابه سالی نگارش یک قرآن را خروجی داشته است که به خط نسخ عربی و نسخ ایرانی و با رویکردهای متفاوتی کتابت شدند و باید بگویم که در این زمینه بانوان خوشنویس نیز خوش درخشیدند و امری که از زمان صفویه و قاجار دیگر رخ نداده بود، به وقع پیوست و آنها نیز توانستند به امر کتابت قرآن بپردازند و در این دوره اخیر کتابت قرآن از سوی بانوان نیز احیا شد.
شواهد حاکی از آن است که در دوره پهلوی عملاً و اساساً واقعه کتابت قرآن رخ نداده است و در دوره جمهوری اسلامی نیز در ابتدا این امر به شکل پراکنده صورت می‌گرفت و شاهد نبودیم که در جایی این کار به شکل منسجم به انجام برسد و مثلاً در مرکزی تخصصی همچون انجمن خوشنویسان هم که بیشتر تکیه بر خط نستعلیق داشت کاری صورت نگرفت، اما اکنون در دارالکتابه مرکز شاهد هستیم که قرآن با خطوط بسیار فاخر و زیبا نوشته می‌شود و افراد متخصص و مبرزی همچون سیدمهدی سیف از پیشکسوتان قرآنی نیز که سال‌ها در حوزه آموزش قرآن فعال هست، در امر کتابت و اینکه آیا آنچه که نوشته می‌شود، برای مخاطب خواناست یا خیر، نظرات خود را اعلام می‌کنند و نتیجه اینکه خروجی کار با رویکردی قوی هم از نظر هنری و هم کتابت، در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.
درباره سایر مقولات پژوهشی و تحقیقی که مرکز طبع و نشر در زمینه مصحف جمهوری اسلامی ایران آنها را به انجام رسانده است، توضیح دهید.
همه چیز قرآن مرکز طبع و نشر، بومی و تحقیق شده است و ما حتی در مورد مکی و مدنی بودن سوره‌های قرآن هم تحقیق کردیم و جالب است بدانید که مکی و مدنی بودن هفت سوره در قرآن مرکز طبع و نشر با قرآن‌های رایج متفاوت است؛ در این زمینه به منابع و روایات زیادی مراجعه شده و تحقیقاتی به انجام رسیده که حاصل این پژوهش‌ها نیز در قالب کتابی به چاپ رسیده است.
درباره سجده‌های کتابت و مواضع سجده نیز کتاب چاپ کردیم و مثلاً در مورد یکی از مواضع سجده واقع در سوره «فصلت» که پیش‌تر به تقلید از قرآن‌های دیگر، آیه ۳۸ این سوره سجده واجب داشت، براساس تحقیق ما آیه ۳۷ واجب‌السجده است که آن را اصلاح کرده و پیرامون این مسائل هم کتابی به چاپ رسانده‌ایم.
کار این مرکز در این زمینه‌های تحقیقاتی و پژوهشی به همین موارد بسنده نشد و مثلاً در مورد جزء‌بندی قرآن، رکوعات قرآن نیز تحقیقاتی به انجام رسید و ما هر جا که احساس کردیم، افرادی در این زمینه صاحب‌نظر هستند و حرفی برای گفتن دارند، از آنها دعوت کردیم تا پای صحبت‌هایشان بنشینیم. در مورد معارف و مفاهیم قرآن نیز مرکز ورود جدی داشته است، چرا که معتقد بودیم، اگر این شیوه ترویج شود نیاز به این است که مواردی نیز به عنوان مکمل به آن اضافه شود. در مرکز، ترجمه قرآن را به شکل گروهی دنبال می‌کنیم و در این زمینه از وجود اساتیدی که سال‌هاست در این زمینه یعنی ترجمه فارسی تجربه دارند، استفاده کرده‌ایم؛ نتیجه اینکه اگر ترجمه ارائه شده بی‌نقص نباشد، اما کمترین نقص را داراست و بیانی سلیس و روان دارد و دقت فراوانی در آن به خرج داده شده است.
در زمینه تفسیر، مرکز طبع و نشر اثری تک‌جلدی با عنوان «قرآن حکیم» را تولید و منتشر کرده است که نسخه اول آن برای عموم مردم است، نسخه دوم آن مربوط به دانش‌آموزان می‌شود و نسخه سوم آن نیز برای دانشجویان کاربرد دارد و سه نسخه جدید تفسیری نیز به تازگی تولید شده است و البته هنوز به چاپ نرسیده که یکی از آنها قرآن حکیم با استفاده از روایات اهل بیت(ع) است. امیدواریم تا پایان سال به زیور طبع آراسته شود، چرا که تاکنون چهار نوبت بازخوانی شده است و هم‌اکنون مراحل بازخوانی کلی و نهایی را طی می‌کند.
نسخه دیگر تفسیری قرآن حکیم با خلاصه تفسیر مجمع‌البیان است که به ویژه برای طلاب می‌تواند یک کار فاخر باشد و دیگر نسخه قرآن حکیم هم که شرح پیوسته و روان دارد، ویژه نوجوانان طراحی شده است که آن هم به زودی در نوبت بازخوانی و بررسی نهایی قرار می‌گیرد و البته کار تدوین آن سال‌هاست به انجام رسیده و نیاز است برای چاپ و انتشار، مجدد بازخوانی شده و مطالب آن به‌روزرسانی شود.
در زمینه تولید این قرآن‌های حکیم، معیار ما بازخوردی بود که آن را از مردم دریافت می‌کردیم، به طور مثال با همکاری مرکز آمار به میان ۱۰ هزار دانشجو رفتیم و از آنها در مورد قرآن، دغدغه‌های ایشان و اینکه قرآن چگونه می‌تواند، آنها را رفع کند مطالبی پرسیدیم و بر این اساس تألیف این کتاب را در اختیار اساتید دانشگاه گذاشتیم، چرا که آنها ارتباط نزدیکی با دانشجویان داشتند و در مورد قرآن ویژه دانش‌آموزان نیز به همین ترتیب عمل کردیم که معلمان با دانش‌آموزان در ارتباط بوده و از دغدغه‌های آنها باخبر بودند و لذا کار تألیف را نیز باید به خود آنها می‌سپردیم. به هر حال شمارگان بالای چاپ این کتاب‌ها نشان از موفقیت اجرای این طرح دارد تا جایی که ۳۴ ناشر هم برای چاپ و انتشار آنها در این مدت، اعلام آمادگی کردند.
گفت‌وگو از وهاب خدابخشی
تهیه و تنظیم امیرسجاد دبیریان