با تأسیس مرکز طبع و نشر ظرفی ایجاد شد تا واحدهای تخصصی نیز برای تأمین نیازهای مختلف همچون تحقیق و پژوهش در زمینه علوم کتابت، امور هنری و فنی، آماده‌سازی رایانه‌ای، نظارت و بازبینی مصاحف، چاپ و نشر و ارتباطات با سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی کشور و جهان ذیل این عنوان دایر شوند تا هر یک وظایف و امور محوله خود را برای رسیدن به اهداف اصلی از تأسیس چنین مرکزی به انجام برسانند.
به انگیزه گذشت سه دهه از تأسیس این مرکز در گفت‌و‌گویی با محمد بابایی؛ مدیر نشر مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، او به پرسش‌هایی در مورد فلسفه وجودی این مرکز، ماهیت ساختاری و فعالیت‌هایی که در آن صورت می‌گیرد، پاسخ داده است که در ادامه می‌خوانید.
ایکنا ـ درباره تاریخچه شکل‌گیری مرکز طبع و نشر قرآن کریم جمهوری اسلامی ایران و اهداف مرکز توضیح دهید.
اغلب کشورهای اسلامی دغدغه تولید مصحف ویژه خود را به عنوان مصحف رسمی دارند. جمهوری اسلامی ایران عملاً در این زمینه مصحف رسمی قابل توجهی نداشت، لذا شاهد بودیم که یک دوره قرآن خط نی‌ریزی رواج داشت و بعد خط عثمان‌طه در چاپ مصاحف کشور فراگیر شد. هیچ کدام از آن با دغدغه‌های فرهنگی و شیوه‌های رایج مربیان قرآن ما در امر آموزش تطابق نداشت. معضل دیگر قرآن‌های قدیمی خط ایرانی بود که در نگارش کلمات آنها، بعضاً قواعد رسم‌المصحف رعایت نشده و لذا اعتراضاتی را در نگاه ناظر خارجی به همراه داشت و آنان اظهار تفاوت بین قرآن چاپ‌شده در کشوری با مذهب تشیع با مصاحف دیگر کشورها داشتند و مصحف ایرانی را تحریف‌شده می‌دانستند.
اوایل دهه هفتاد، رهبر معظم انقلاب برای رفع موارد بیان شده به دستگاه‌های ذی‌ربط تذکر دادند، چرا که گزارش‌هایی از دامنه‌دار شدن این اعتراضات به ایشان واصل می‌شد. دستگاه‌های مرتبط به این موضوع در راستای رفع این دغدغه اقدام مؤثری نداشتند تا اینکه معظم‌له شخصاً ورود کرده و 20 اسفندماه سال 73 دستور تأسیس مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران را صادر کردند.
تهیه مصحف جمهوری اسلامی ایران، هدف اصلی از ایجاد مرکز بود. با مشورت مسئولان مرتبط با دفتر معظم‌له و پس از جلسات متعدد، سندی مترقی تدوین شد و اگر مجدد قصد بر نگارش سندی باشد، از آنچه در اختیار داریم، کامل‌تر نخواهد شد، چرا که پیش‌بینی‌های خوبی در آن صورت گرفته است.
ایکنا ـ مبنای کارشناسی برای تهیه مصحف جمهوری اسلامی ایران در مرکز طبع و نشر چه بود؟
طبق تأکید مقام معظم رهبری، باید منابع اصیل و قدیمی رسم‌المصحف در تهیه قرآن جمهوری اسلامی ایران رعایت شود، چرا که اهل سنت عدم رعایت آن را تحریف می‌دانند. در همین راستا کار تحقیقاتی آغاز شد و در قالب ارائه گزارشی به ایشان، ویژگی‌ها و مختصات مصحف ترسیم شد. ایشان این تحقیقات و مصحف تهیه شده را باارزش و عالمانه برشمردند و با قدردانی از محققان و پژوهشگران دخیل در این روند پژوهشی، مجدد تأکید داشتند که باید یک جزوه توجیهی تهیه شود تا بر مبنای آن شاهد تولید قرآن رسمی جمهوری اسلامی ایران باشیم.
مرقومه رهبر انقلاب در این مورد مربوط به سال 78 است و تأکید ایشان بر تهیه و تدوین قرآن رسمی است و این امر را تذکر دادند که همه دستگاه‌‌ها باید در این زمینه کمک کنند. با وجود تحقیقات جامع در آن برهه زمانی، تاکنون باب تحقیقات مرکز طبع و نشر قرآن کریم بسته نشده است و بعد از گذشت سی سال همچنان در این زمینه جلساتی شکل می‌گیرد. نمونه بارز آن جلسات با مربیان قرآن و مؤلفان کتب درس قرآن آموزش و پرورش است. بدین شکل نیست که مثلاً آنچه سال 78 در آن به قطعیت رسیده‌ایم، دیگر تمام شده است، بلکه همچنان تعامل داشته و نظرات را می‌شنویم.
شاکله قرآن جمهوری اسلامی ایران مشخص شده است. تاکنون در همه حوزه‌ها کار بومی را سرلوحه عملکرد خود قرار داده‌ایم و هیچگاه تن به کار تقلیدی نداده‌ایم. ما رسم کلمات یعنی شیوه نگارش را براساس تحقیق خودمان، البته در چارچوب علم رسم‌المصحف پیش بردیم، یعنی یک مورد خلاف قواعد رسم و کتب مرجع رسم، عمل نکردیم.
ایکنا ـ درباره شیوه‌های فنی که در زمینه تهیه مصحف قرآن جمهوری اسلامی ایران به کار برده شده است، توضیح دهید.
براساس منابع دو تا شیوه برای رسم نوشته شده بود. یک شیوه برای مردم راحت‌تر بود و در مرکز این شیوه را انتخاب کردیم و پس از آن به سراغ اعراب‌گذاری و سپس اعراب‌گذاری کم‌علامت مبتنی و متناسب با سواد فارسی رفتیم، به این معنی که اگر کسی قادر به خواندن کتب فارسی است، براساس همان سواد، قرآن را اعراب‌گذاری کردیم.
ممکن است که برای قاریان یا حافظان قرآن این شیوه مقداری ناملموس باشد و اظهار کنند که ما قرآن را با خط عثمان‌طه یاد گرفته، می‌خوانیم و آموزش می‌دهیم؛ ایرادی ندارد، اما باید به این عزیزان گفت که معلمان پایه هم‌اکنون در حال آموزش قرآن در مدارس به نوآموزان هستند و این شیوه را کاملاً قبول دارند، چرا که مبتنی بر سوادآموزی فارسی است، یعنی اگر معلم زنگ قبلی با دانش‌آموز فارسی کار کرده همان معلم بتواند در زنگ جاری، کلاس قرآن را هم اداره کند و هیچ مغایرتی میان شیوه سوادآموزی قرآن و فارسی وجود نداشته باشد. الان بیست و چند سال است که این شیوه در آموزش و پرورش در حال اجراست.
ایکنا ـ چه روند پژوهشی درباره اعراب‌گذاری کلمات در مرکز صورت گرفته است؟
در حوزه اعراب‌گذاری کلمات واقعاً مطالعاتمان زیاد بوده است و اینگونه نیست که بدون پیشینه مطالعاتی شیوه‌ای را حذف یا با شیوه دیگر جایگزین کنیم. چند کار پژوهشی را با سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی آموزش و پرورش و همچنین مرکز آمار ایران پیش بردیم، مثلاً به میان مردم رفتیم تا ببینیم عموم برخوردشان با این شیوه کم‌علامت به چه شکل بوده است و لذا موارد تغییراتی را بر مبنای بازخوردهای مردمی اعمال کردیم.
در اعمال این شیوه پیشرفت داشته‌ایم، اما تهیه قرآن تنها به نگارش، رسم‌الخط، اعراب‌گذاری و تثبیت آن پایبند نیست و مواردی همچون خوشنویسی نیز در آن دخیل است و اگر به خط خوش نوشته نشود، تمامی تدابیر در این زمینه نیز مخدوش شده و از میان می‌رود به همین دلیل در موضوع کتابت قرآن به دو حوزه پرداختیم؛ یکی طراحی فونت که در این زمینه باید به این نکته توجه داشت که فونت طراحی خود مرکز است و بدین منظور فونت خط نسخ ایرانی، خط نسخ عربی و خط نسخ ترکی طراحی شده و حروف‌چینی‌ها نیز براساس همین فونت است. تمام تلاش خود را کرده‌ایم تا زیباترین ترکیبات را انتخاب کرده تا قرآن را بیش از پیش خواناتر کنیم.
ایکنا ـ شیوه اجرایی مقوله خوشنویسی در مرکز طبع و نشر قرآن به چه ترتیب است؟
به موازات تلاش‌هایی که در حوزه اعراب‌گذاری و انجام تمهیداتی در زمینه کتابت قرآن صورت گرفت، دارالکتابه نیز در مرکز تأسیس شده و در این راستا خوشنویسانی از سراسر کشور شناسایی شدند و دوره‌های حضوری و غیر حضوری به این منظور که چه توقعاتی از آنها در زمینه همکاری با مرکز می‌رود، برگزار شد. از زمان ایجاد دارالکتابه در سال 90، بیش از 10 قرآن به شکل کامل و به صورت انفرادی و پنج قرآن نیز به شکل گروهی به نگارش درآمده است.
به طور متوسط دارالکتابه سالی یک قرآن خروجی داشته است که به خط نسخ عربی و نسخ ایرانی و با رویکردهای متفاوتی کتابت شدند و در این زمینه بانوان خوشنویس نیز خوش درخشیدند، امری که از زمان صفویه و قاجار دیگر رخ نداده بود، به وقع پیوست و آنها نیز توانستند به امر کتابت قرآن بپردازند و در این دوره اخیر کتابت قرآن از سوی بانوان نیز احیا شد.
شواهد حاکی از آن است که در دوره پهلوی عملاً و اساساً واقعه کتابت قرآن رخ نداده است و در دوره جمهوری اسلامی نیز در ابتدا این امر به شکل پراکنده صورت می‌گرفت و شاهد نبودیم که در جایی این کار به شکل منسجم به انجام برسد، مثلاً در مرکزی تخصصی همچون انجمن خوشنویسان هم که بیشتر تکیه بر خط نستعلیق داشت، کاری صورت نگرفت، اما اکنون در دارالکتابه مرکز شاهدیم که قرآن با خطوط بسیار فاخر و زیبا نوشته می‌شود و افراد متخصص و مبرزی همچون سیدمهدی سیف از پیشکسوتان قرآنی نیز که سال‌ها در حوزه آموزش قرآن فعال هست، در امر اینکه آیا آنچه نوشته می‌شود، برای مخاطب خواناست یا خیر، نظرات خود را اعلام می‌کنند و نتیجه اینکه خروجی کار با رویکردی قوی هم از نظر هنری و هم کتابت، در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.
ایکنا ـ درباره سایر مقولات پژوهشی و تحقیقی که مرکز طبع و نشر در زمینه مصحف جمهوری اسلامی ایران آنها را به انجام رسانده است، توضیح دهید.
همه چیز قرآن مرکز طبع و نشر، بومی و تحقیق شده است و حتی در مورد مکی و مدنی بودن سوره‌های قرآن هم تحقیق کردیم و جالب است بدانید که مکی و مدنی بودن هفت سوره در قرآن مرکز طبع و نشر با قرآن‌های رایج متفاوت است؛ در این زمینه به منابع و روایات زیادی مراجعه شده و تحقیقاتی به انجام رسیده که حاصل این پژوهش‌ها نیز در قالب کتابی به چاپ رسیده است.
درباره مواضع سجده در قرآن نیز کتاب چاپ کردیم و مثلاً در مورد یکی از مواضع سجده واقع در سوره «فصلت» که پیش‌تر به تقلید از قرآن‌های دیگر، آیه 38 این سوره سجده واجب داشت، براساس تحقیق ما آیه 37 واجب‌السجده است که آن را اصلاح کرده و پیرامون این مسئله هم کتابی به چاپ رسانده‌ایم.
کار این مرکز در این زمینه‌های تحقیقاتی و پژوهشی به همین موارد بسنده نشد و مثلاً در مورد جزء‌بندی قرآن، رکوعات قرآن نیز تحقیقاتی به انجام رسید و ما هر جا که احساس کردیم، افرادی در این زمینه صاحب‌نظر هستند و حرفی برای گفتن دارند، از آنها دعوت کردیم تا پای صحبت‌هایشان بنشینیم.
در مورد معارف و مفاهیم قرآن نیز مرکز ورود جدی داشته است، چرا که معتقدیم، اگر این شیوه ترویج شود نیاز به این است که مواردی نیز به عنوان مکمل به آن اضافه شود. در مرکز، ترجمه قرآن را به شکل گروهی دنبال می‌کنیم و در این زمینه از وجود اساتیدی که سال‌هاست در این زمینه یعنی ترجمه فارسی تجربه دارند، استفاده کرده‌ایم؛ نتیجه اینکه اگر ترجمه ارائه شده بی‌نقص نباشد، اما کمترین نقص را داراست و بیانی سلیس و روان دارد و دقت فراوانی در آن به خرج داده شده است.
در زمینه تفسیر، مرکز طبع و نشر اثری تک‌جلدی با عنوان «قرآن حکیم» را تولید و منتشر کرده است. نسخه اول آن برای عموم مردم است، نسخه دوم آن مربوط به دانش‌آموزان می‌شود و نسخه سوم آن نیز برای دانشجویان کاربرد دارد. سه نسخه جدید تفسیری نیز به تازگی تولید شده است و هنوز به چاپ نرسیده که یکی از آنها قرآن حکیم با استفاده از روایات اهل بیت(ع) است. امیدواریم تا پایان سال به زیور طبع آراسته شود، چرا که تاکنون چهار نوبت بازخوانی شده است و هم‌اکنون مراحل بازخوانی کلی و نهایی را طی می‌کند.
نسخه دیگر تفسیری قرآن حکیم با خلاصه تفسیر مجمع‌البیان است که به ویژه برای طلاب می‌تواند یک کار فاخر باشد و دیگر نسخه قرآن حکیم هم شرح پیوسته و روان دارد و ویژه نوجوانان طراحی شده است و به زودی در نوبت بازخوانی و بررسی نهایی قرار می‌گیرد و البته کار تدوین آن سال‌هاست به انجام رسیده و نیاز است برای چاپ و انتشار، مجدد بازخوانی شده و مطالب آن به‌روز‌رسانی شود.
در زمینه تولید این قرآن‌های حکیم، معیار ما بازخوردی بود که آن را از مردم دریافت می‌کردیم، به طور مثال با همکاری مرکز آمار به میان 10 هزار دانشجو رفتیم و از آنها در مورد قرآن، دغدغه‌های ایشان و اینکه قرآن چگونه می‌تواند، آنها را رفع کند، مطالبی پرسیدیم و بر این اساس تألیف این کتاب را در اختیار اساتید دانشگاه گذاشتیم، چرا که آنها ارتباط نزدیکی با دانشجویان داشتند. در مورد قرآن ویژه دانش‌آموزان نیز به همین ترتیب عمل کردیم که معلمان با دانش‌آموزان در ارتباط بوده و از دغدغه‌های آنها باخبر بودند و لذا کار تألیف را نیز باید به خود آنها می‌سپردیم. به هر حال شمارگان بالای چاپ این کتاب‌ها نشان از موفقیت اجرای این طرح دارد تا جایی که 34 ناشر هم برای چاپ و انتشار آنها در این مدت، اعلام آمادگی کردند.
ادامه دارد ...
گفت‌وگو از وهاب خدابخشی
تهیه و تنظیم امیرسجاد دبیریان
انتهای پیام