ناهید حاجیلو خبرنگار اطلاعات نوشت: به گفته دامپزشکان حیات وحش، در کنار سایر عوامل تهدیدکننده محیط زیست طبیعی از جمله تخریب زیستگاه‌های جانوران وحشی، شکار و صید بی‌رویه، گسترش آلودگی های صنعتی و کشاورزی، بهره‌برداری غیراصولی از منابع طبیعی، حضور دام اهلی بی ضابطه در مراتع، سیل، آتش‌سوزی، خشکسالی‌های متوالی در کشور، بیماری های واگیر دامی و قابل‌انتقال بین انسان و حیوان، از مهم‌ترین عوامل تهدید کننده تنوع زیستی محسوب می شوند، زیرا با آسیب رساندن به زیستگاه‌های جانوری و گونه‌های جانوران وحشی کشور، به‌خصوص گونه‌های کمیاب و در معرض خطر انقراض، به کاهش تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی جانوری می‌انجامند.
همچنین برخی بیماری‌ها مانند سل، سیاه‌زخم و بروسلوز (تب مالت) از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، چرا که علاوه بر حیات وحش، بر روی بهداشت جامعه و اقتصاد دامپروری نیز اثرگذارند. برخی دیگر مانند بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک (PPR) به دلیل تلفات ناگهانی و بسیار بالا، اهمیت بالاتری در حفاظت از حیات وحش دارند.
نبود واکسیناسیون در حیات وحش
معصومه پرویزی، دامپزشک دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: به علت نبود واکسیناسیون در حیات وحش، سالانه بیماری‌هایی مانند آنفلوآنزای فوق‌حاد پرندگان، نیوکاسل، آبله، شاربن و هاری که از بیماری‌های خطرناک با امکان زنده‌مانی کم و خطر سرایت زیاد هستند، تنوع زیستی کشور را تهدید می‌کنند. در این میان، بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک که یک بیماری فوق‌حاد ویروسی به شمار می‌آید، رکورد بیشترین خسارت را به دلیل قابلیت شیوع سریع و حساسیت فیزیولوزیک حیات وحش، از آن خود کرده است.
اغلب در زمان تماس حیوانات سالم با حیوانات بیمار یا تغذیه از آبشخورها و مراتع آلوده، همچنین زمانی که حیوانات جدید آلوده وارد منطقه شوند، بیماری شیوع و گسترش مییابد. تغییرات آب و هوا (شروع فصل باران، سرما و دوره خشکی)، کم‌آبی و تغذیه نامناسب نیز در سرعت گسترش بیماری نقش اساسی دارند.
وی با بیان این که اگر بیماری PPR برای اولین بار در جمعیت طبیعی رخ دهد بسیار مسری و واگیردار است اما در نواحی که بیماری بومی باشد در کل و بزهای وحشی، میزان واگیری به ۸۰ تا ۹۰ درصد و میزان مرگ و میر به ۵۰ تا ۸۰ درصد
می رسد، معتقد است: پیشگیری از بیماری‌ها در حیات وحش، از اقدامات درمانی مهم‌تر است، زیرا در نتیجه پیشگیری، تعداد بیشتری از حیوانات مصون می‌مانند و از طرف دیگر، درمان و بازگرداندن حیوان وحشی تیمارشده به طبیعت، کاری بسیار سخت و با ریسک بالاست.
به گفته این دامپزشک، پایش مستمر مناطق تحت‌مدیریت به‌خصوص در محل تردد دام‌های اهلی روستایی و عشایری، ضدعفونی مداوم آبشخورهای مشترک با دام اهلی با مواد ضدعفونی‌کننده مناسب و جلوگیری از ورود دام‌های بیمار، غیرواکسینه و فاقد پروانه بهداشتی به مناطق تحت‌مدیریت با همکاری اداره کل دامپزشکی، امور عشایر و منابع طبیعی استان از مهم‌ترین اقدامات پیشگیری از بیماری محسوب می‌شود.
بحران سگ‌های پرسه زن
فهیمه اسلامی، دامپزشک حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست استان چهار محال و بختیاری می گوید: هیچ کنترلی بر جمعیت گربه‌ها و سگ‌های بلاصاحب وجود ندارد. در سال ۱۴۰۱ دستورالعمل کنترل جمعیت سگ‌های بلاصاحب از سوی وزارت کشور به شهرداری‌های کل کشور ابلاغ شد که تاکنون شهرداری‌ها موفق عمل نکرده‌اند.
وی می‌افزاید: در حال حاضر در دنیا برای مقابله با سگ‌های بلاصاحب، سیاست «پناهگاه‌داری» اجرا می‌شود. در ابتدا سگ‌های بلاصاحب جمع‌آوری و به مراکز نگهداری منتقل می‌شوند که این کار از نظر متخصصان حیات وحش، بهترین شیوه برای کنترل جمیعت سگ‌هاست. در این مراکز، در ابتدا سگ‌هایی که به بیماری‌های انگلی یا عفونی مبتلا هستند به وسیله مرگ بدون درد تلف می‌شوند و سگ‌های سالم که واکسن هاری را دریافت کرده‌اند به افراد متقاضی به عنوان سگ همراه گله، سگ نگهبان و سگ باغ تحویل داده می‌شود. به هیچ عنوان نباید سگی در جامعه باشد تا پرسه‌زنی کند. این که سگ پرسه‌زن وجود داشته باشد یعنی بیماری‌های قابل‌انتقال، چه به انسان و چه به حیات وحش، گسترش می یابد.
سالانه نزدیک به ۳۰۰ هزار گزش توسط سگ‌های بلاصاحب گزارش می‌شود و ۱۰ تا ۱۱ نفر به بیماری هاری مبتلا می‌شوند که سگ‌های بلاصاحب، عامل اصلی انتقال این بیماری هستند. فرد در صورت گزش، باید بلافاصله واکسن هاری تزریق کند و اگر به موقع اقدام نشود بروز علائم هاری در فرد، قطعا منجر به مرگ وی خواهد شد.
بیماری‌های مشترک انسان و دام
به انواع بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان، «زئونوز» گفته می‌شود. از مهم‌ترین بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان می‌توان به هاری، تب مالت، تب خونریزی‌دهنده کریمه کنگو، سالک، سیاه‌زخم و آنفلوآنزای پرندگان اشاره کرد.
فهیمه اسلامی می‌گوید: یکی از بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان - صرفا نه حیات وحش- بیماری «تب مالت» است؛ یک بیماری عفونی و قابل‌انتقال بین انسان و حیوان که از طریق حیوانات آلوده مانند گوسفند، خوک، بز، شتر و گاومیش به انسان منتقل می‌شود.
بیماری «سالک» یا «لیشمانیوز پوستی» از مهم‌ترین بیماری‌های پوستی مشترک قابل‌انتقال از حیوان به انسان است که بر اثر گزش جنس ماده نوعی پشه خاکی به انسان منتقل می‌شود. این بیماری واگیردار و عامل آن، انگلی به نام لیشمانیا است که در بعضی از جوندگان وحشی و انواع سگ‌سانان وجود دارد . موش صحرایی و سگ از مهم‌ترین مخازن سالک محسوب می‌شوند.
بیماری هار، از خطرناک‌ترین و پرهزینه‌ترین بیماری‌های زئونوز، از طریق گاز گرفتن از حیوان هار به انسان منتقل می‌شود. تمامی پستانداران، چه اهلی و چه وحشی، ممکن است درگیر این بیماری باشند که با خراش پوستی، گاز گرفتن یا از طریق بزاق حیوان آلوده این بیماری به انسان منتقل می‌شود.
«کیست هیداتید»، بیماری مشترک بین انسان و دام، یک نوع آلودگی انگلی است که شیوع گسترده ای در دنیا دارد. فردی که به این بیماری مبتلا می‌شود، معمولا عوارض شدیدی را تجربه می‌کند و کیست‌هایی در بدن او ایجاد می‌شوند که باید هرچه سریع‌تر درمان شوند. این بیماری با خوردن آب یا مواد غذایی و سبزیجات آلوده به تخم‌های این انگل یا از طریق تماس با حیوانات آلوده منتقل می‌شود. تخم‌های این انگل در مدفوع حیوانات گوشت‌خوار مانند سگ، گرگ، شغال، کفتار و روباه یافت می‌شود که به مرحله کرم بالغ این انگل آلوده‌اند. این جانوران زمانی به انگل آلوده می‌شوند که امعا و احشای علفخواران آلوده به کیست هیداتید را بخورند. این علفخوار می‌تواند گوسفند، بز، گاو، شتر، خوک یا سایر علفخواران وحشی باشد.
یکی دیگر از بیماری های مشترک بین انسان و دام، بیماری تب کریمه یا تب خونریزی‌دهنده کنگو نام دارد که در کشورهایی مانند عراق، افغانستان و پاکستان شایع بوده و در ایران هم چند بار مشاهده شده است. این بیماری از طریق نیش کنه و تماس مستقیم با لاشه گوشت، ترشحات، خون و بافت‌های آلوده حیوان و حتی با تنفس منتقل می‌شود.
بیماری سیاه زخم یا شاربن، بیماری عفونی مشترک بین انسان و حیوانات اهلی و وحشی، به‌خصوص نشخوارکنندگان است که توسط تماس با حیوان یا به دلیل استفاده از فرآورده‌های حیوان آلوده منتتقل می‌شود و به سه صورت جنسی، تنفسی و گوارشی، بروز پیدا می‌کند. باکتری این بیماری در محیط خارج از بدن خیلی مقاوم است و از طریق تنفس یا خراش پوستی وارد بدن انسان می‌شود.
خبر خوب
معصومه پرویزی می‌گوید: توانایی پیشگیری از شیوع بیماری و موفقیت مبارزه با شرایط بحرانی، به شدت بستگی به آمادگی نیروهای اجرایی و توانمندی تجهیزات، بودجه و کادر پرسنلی مجرب در حوزه تحت‌مدیریت دارد. از آنجا که بسیاری از عوامل بیماری‌زا می‌توانند به سرعت در جمعیت‌های حیات وحش گسترش یابند، جهت پیشگیری از درگیری گونه‌های دیگر و آلوده نشدن سایر مکان‌ها و مناطق، در قدم اول استفاده از ظرفیت‌های موجود و ایجاد یک شبکه منسجم برای پایش مداوم، اطلاع‌رسانی به‌موقع در زمان شیوع، تشخیص سریع بیماری و تشکیل گروه واکنش سریع برای پیشگیری و کنترل بیماری در مناطق تحت حفاظت انجام شده است.
وی تصریح می‌کند: گروه بیماری‌های حیات وحش معاونت محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست با وجود محیط‌بانان در خط مقدم و کارشناسان و مسئولان منطقه و در نهایت بهره‌مندی از دکتر دامپزشک مطلع در حوزه حیات وحش، با تلاشی همگانی در ساماندهی و کنترل بیماری‌های حیات وحش کشور، موفق به کنترل بیماری‌های خطرناک طی سالیان اخیر شده‌اند، به طوری که آمار تلفات، کنترل بیش از ۸۰ درصد این بیماری‌ها را نسبت به سنوات گذشته نشان می‌دهد.
ناهید حاجیلو خبرنگار اطلاعات نوشت: به گفته دامپزشکان حیات وحش، در کنار سایر عوامل تهدیدکننده محیط زیست طبیعی از جمله تخریب زیستگاه‌های جانوران وحشی، شکار و صید بی‌رویه، گسترش آلودگی های صنعتی و کشاورزی، بهره‌برداری غیراصولی از منابع طبیعی، حضور دام اهلی بی ضابطه در مراتع، سیل، آتش‌سوزی، خشکسالی‌های متوالی در کشور، بیماری های واگیر دامی و قابل‌انتقال بین انسان و حیوان، از مهم‌ترین عوامل تهدید کننده تنوع زیستی محسوب می شوند، زیرا با آسیب رساندن به زیستگاه‌های جانوری و گونه‌های جانوران وحشی کشور، به‌خصوص گونه‌های کمیاب و در معرض خطر انقراض، به کاهش تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی جانوری می‌انجامند.
همچنین برخی بیماری‌ها مانند سل، سیاه‌زخم و بروسلوز (تب مالت) از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، چرا که علاوه بر حیات وحش، بر روی بهداشت جامعه و اقتصاد دامپروری نیز اثرگذارند. برخی دیگر مانند بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک (PPR) به دلیل تلفات ناگهانی و بسیار بالا، اهمیت بالاتری در حفاظت از حیات وحش دارند.
نبود واکسیناسیون در حیات وحش
معصومه پرویزی، دامپزشک دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: به علت نبود واکسیناسیون در حیات وحش، سالانه بیماری‌هایی مانند آنفلوآنزای فوق‌حاد پرندگان، نیوکاسل، آبله، شاربن و هاری که از بیماری‌های خطرناک با امکان زنده‌مانی کم و خطر سرایت زیاد هستند، تنوع زیستی کشور را تهدید می‌کنند. در این میان، بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک که یک بیماری فوق‌حاد ویروسی به شمار می‌آید، رکورد بیشترین خسارت را به دلیل قابلیت شیوع سریع و حساسیت فیزیولوزیک حیات وحش، از آن خود کرده است.
اغلب در زمان تماس حیوانات سالم با حیوانات بیمار یا تغذیه از آبشخورها و مراتع آلوده، همچنین زمانی که حیوانات جدید آلوده وارد منطقه شوند، بیماری شیوع و گسترش مییابد. تغییرات آب و هوا (شروع فصل باران، سرما و دوره خشکی)، کم‌آبی و تغذیه نامناسب نیز در سرعت گسترش بیماری نقش اساسی دارند.
وی با بیان این که اگر بیماری PPR برای اولین بار در جمعیت طبیعی رخ دهد بسیار مسری و واگیردار است اما در نواحی که بیماری بومی باشد در کل و بزهای وحشی، میزان واگیری به ۸۰ تا ۹۰ درصد و میزان مرگ و میر به ۵۰ تا ۸۰ درصد
می رسد، معتقد است: پیشگیری از بیماری‌ها در حیات وحش، از اقدامات درمانی مهم‌تر است، زیرا در نتیجه پیشگیری، تعداد بیشتری از حیوانات مصون می‌مانند و از طرف دیگر، درمان و بازگرداندن حیوان وحشی تیمارشده به طبیعت، کاری بسیار سخت و با ریسک بالاست.
به گفته این دامپزشک، پایش مستمر مناطق تحت‌مدیریت به‌خصوص در محل تردد دام‌های اهلی روستایی و عشایری، ضدعفونی مداوم آبشخورهای مشترک با دام اهلی با مواد ضدعفونی‌کننده مناسب و جلوگیری از ورود دام‌های بیمار، غیرواکسینه و فاقد پروانه بهداشتی به مناطق تحت‌مدیریت با همکاری اداره کل دامپزشکی، امور عشایر و منابع طبیعی استان از مهم‌ترین اقدامات پیشگیری از بیماری محسوب می‌شود.
بحران سگ‌های پرسه زن
فهیمه اسلامی، دامپزشک حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست استان چهار محال و بختیاری می گوید: هیچ کنترلی بر جمعیت گربه‌ها و سگ‌های بلاصاحب وجود ندارد. در سال ۱۴۰۱ دستورالعمل کنترل جمعیت سگ‌های بلاصاحب از سوی وزارت کشور به شهرداری‌های کل کشور ابلاغ شد که تاکنون شهرداری‌ها موفق عمل نکرده‌اند.
وی می‌افزاید: در حال حاضر در دنیا برای مقابله با سگ‌های بلاصاحب، سیاست «پناهگاه‌داری» اجرا می‌شود. در ابتدا سگ‌های بلاصاحب جمع‌آوری و به مراکز نگهداری منتقل می‌شوند که این کار از نظر متخصصان حیات وحش، بهترین شیوه برای کنترل جمیعت سگ‌هاست. در این مراکز، در ابتدا سگ‌هایی که به بیماری‌های انگلی یا عفونی مبتلا هستند به وسیله مرگ بدون درد تلف می‌شوند و سگ‌های سالم که واکسن هاری را دریافت کرده‌اند به افراد متقاضی به عنوان سگ همراه گله، سگ نگهبان و سگ باغ تحویل داده می‌شود. به هیچ عنوان نباید سگی در جامعه باشد تا پرسه‌زنی کند. این که سگ پرسه‌زن وجود داشته باشد یعنی بیماری‌های قابل‌انتقال، چه به انسان و چه به حیات وحش، گسترش می یابد.
سالانه نزدیک به ۳۰۰ هزار گزش توسط سگ‌های بلاصاحب گزارش می‌شود و ۱۰ تا ۱۱ نفر به بیماری هاری مبتلا می‌شوند که سگ‌های بلاصاحب، عامل اصلی انتقال این بیماری هستند. فرد در صورت گزش، باید بلافاصله واکسن هاری تزریق کند و اگر به موقع اقدام نشود بروز علائم هاری در فرد، قطعا منجر به مرگ وی خواهد شد.
بیماری‌های مشترک انسان و دام
به انواع بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان، «زئونوز» گفته می‌شود. از مهم‌ترین بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان می‌توان به هاری، تب مالت، تب خونریزی‌دهنده کریمه کنگو، سالک، سیاه‌زخم و آنفلوآنزای پرندگان اشاره کرد.
فهیمه اسلامی می‌گوید: یکی از بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان - صرفا نه حیات وحش- بیماری «تب مالت» است؛ یک بیماری عفونی و قابل‌انتقال بین انسان و حیوان که از طریق حیوانات آلوده مانند گوسفند، خوک، بز، شتر و گاومیش به انسان منتقل می‌شود.
بیماری «سالک» یا «لیشمانیوز پوستی» از مهم‌ترین بیماری‌های پوستی مشترک قابل‌انتقال از حیوان به انسان است که بر اثر گزش جنس ماده نوعی پشه خاکی به انسان منتقل می‌شود. این بیماری واگیردار و عامل آن، انگلی به نام لیشمانیا است که در بعضی از جوندگان وحشی و انواع سگ‌سانان وجود دارد . موش صحرایی و سگ از مهم‌ترین مخازن سالک محسوب می‌شوند.
بیماری هار، از خطرناک‌ترین و پرهزینه‌ترین بیماری‌های زئونوز، از طریق گاز گرفتن از حیوان هار به انسان منتقل می‌شود. تمامی پستانداران، چه اهلی و چه وحشی، ممکن است درگیر این بیماری باشند که با خراش پوستی، گاز گرفتن یا از طریق بزاق حیوان آلوده این بیماری به انسان منتقل می‌شود.
«کیست هیداتید»، بیماری مشترک بین انسان و دام، یک نوع آلودگی انگلی است که شیوع گسترده ای در دنیا دارد. فردی که به این بیماری مبتلا می‌شود، معمولا عوارض شدیدی را تجربه می‌کند و کیست‌هایی در بدن او ایجاد می‌شوند که باید هرچه سریع‌تر درمان شوند. این بیماری با خوردن آب یا مواد غذایی و سبزیجات آلوده به تخم‌های این انگل یا از طریق تماس با حیوانات آلوده منتقل می‌شود. تخم‌های این انگل در مدفوع حیوانات گوشت‌خوار مانند سگ، گرگ، شغال، کفتار و روباه یافت می‌شود که به مرحله کرم بالغ این انگل آلوده‌اند. این جانوران زمانی به انگل آلوده می‌شوند که امعا و احشای علفخواران آلوده به کیست هیداتید را بخورند. این علفخوار می‌تواند گوسفند، بز، گاو، شتر، خوک یا سایر علفخواران وحشی باشد.
یکی دیگر از بیماری های مشترک بین انسان و دام، بیماری تب کریمه یا تب خونریزی‌دهنده کنگو نام دارد که در کشورهایی مانند عراق، افغانستان و پاکستان شایع بوده و در ایران هم چند بار مشاهده شده است. این بیماری از طریق نیش کنه و تماس مستقیم با لاشه گوشت، ترشحات، خون و بافت‌های آلوده حیوان و حتی با تنفس منتقل می‌شود.
بیماری سیاه زخم یا شاربن، بیماری عفونی مشترک بین انسان و حیوانات اهلی و وحشی، به‌خصوص نشخوارکنندگان است که توسط تماس با حیوان یا به دلیل استفاده از فرآورده‌های حیوان آلوده منتتقل می‌شود و به سه صورت جنسی، تنفسی و گوارشی، بروز پیدا می‌کند. باکتری این بیماری در محیط خارج از بدن خیلی مقاوم است و از طریق تنفس یا خراش پوستی وارد بدن انسان می‌شود.
خبر خوب
معصومه پرویزی می‌گوید: توانایی پیشگیری از شیوع بیماری و موفقیت مبارزه با شرایط بحرانی، به شدت بستگی به آمادگی نیروهای اجرایی و توانمندی تجهیزات، بودجه و کادر پرسنلی مجرب در حوزه تحت‌مدیریت دارد. از آنجا که بسیاری از عوامل بیماری‌زا می‌توانند به سرعت در جمعیت‌های حیات وحش گسترش یابند، جهت پیشگیری از درگیری گونه‌های دیگر و آلوده نشدن سایر مکان‌ها و مناطق، در قدم اول استفاده از ظرفیت‌های موجود و ایجاد یک شبکه منسجم برای پایش مداوم، اطلاع‌رسانی به‌موقع در زمان شیوع، تشخیص سریع بیماری و تشکیل گروه واکنش سریع برای پیشگیری و کنترل بیماری در مناطق تحت حفاظت انجام شده است.
وی تصریح می‌کند: گروه بیماری‌های حیات وحش معاونت محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست با وجود محیط‌بانان در خط مقدم و کارشناسان و مسئولان منطقه و در نهایت بهره‌مندی از دکتر دامپزشک مطلع در حوزه حیات وحش، با تلاشی همگانی در ساماندهی و کنترل بیماری‌های حیات وحش کشور، موفق به کنترل بیماری‌های خطرناک طی سالیان اخیر شده‌اند، به طوری که آمار تلفات، کنترل بیش از ۸۰ درصد این بیماری‌ها را نسبت به سنوات گذشته نشان می‌دهد.