به گزارش شانا، ناترازی انرژی به وضعیتی گفته می‌شود که در آن تقاضا و عرضه انرژی در یک کشور یا منطقه تعادل ندارد و تقاضا بیشتر از عرضه انرژی است. این پدیده می‌تواند به دلایل مختلفی شکل بگیرد که شامل عواملی اقتصادی، زیرساختی، سیاسی و طبیعی است. در ایران ناترازی انرژی ازجمله چالش‌های اساسی و یک پدیده چندوجهی است که به دلایل مختلفی به‌وجود می‌آید.
منصور معظمی، عضو هیئت امنای صندوق بازنشستگی، پس‌انداز و رفاه کارکنان صنعت نفت در گفت‌وگو با خبرنگار شانا با اشاره به اینکه ساختار نامناسب تأمین و توزیع انرژی و وابستگی به انرژی‌های فسیلی ازجمله دلایل اصلی ایجاد ناترازی انرژی است، گفت: مصرف زیاد و هدررفت انرژی به‌دلیل سیستم‌های فرسوده، شبکه‌های توزیع ناکارآمد و ساختمان‌ها و تأسیسات قدیمی نیز سبب می‌شود بخش زیادی از انرژی تولیدی هدر برود. این مسئله می‌تواند به شکل‌گیری ناترازی کمک کند.
وی افزود: یکی از اصلی‌ترین دلایل افزایش تقاضا برای انرژی در ایران، رشد جمعیت و توسعه اقتصادی است. به‌ویژه در سال‌های اخیر، نیاز به انرژی در بخش‌های خانگی، صنعتی، کشاورزی و حمل‌ونقل به‌طور چشمگیری افزایش یافته است.
معاون اسبق برنامه‌ریزی و نظارت بر منابع هیدروکربوری وزارت نفت ادامه داد: همچنین تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران سبب شده است واردات و صادرات انرژی دچار مشکل شود. این تحریم‌ها بر تأمین مواد اولیه، تجهیزات فناوری و سرمایه‌گذاری‌های خارجی تأثیر گذاشته و درنتیجه ایران با مشکلاتی در تولید، انتقال و توزیع انرژی مواجه شده، بنابراین لازم است این دولت که با شعار رفع تحریم‌ها روی کار آمده است گام جدی برای رفع این مشکل بردارد.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
علل ناترازی انرژی در ایران چیست و چه پیامدهایی دارد؟
ازجمله دلایل شکل‌گیری ناترازی انرژی می‌توان به «افزایش تقاضای انرژی»، «ساختار نامناسب تأمین و توزیع انرژی»، «تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی»، «مدیریت و سیاستگذاری ضعیف»، «نوسانات در تولید انرژی» و «بحران‌های سیاسی و امنیتی» اشاره کرد.
یکی از اصلی‌ترین دلایل افزایش تقاضا برای انرژی در ایران، رشد جمعیت و توسعه اقتصادی است. به‌ویژه در سال‌های اخیر، نیاز به انرژی در بخش‌های خانگی، صنعتی، کشاورزی و حمل‌ونقل به‌طور چشمگیری افزایش یافته است.
از طرف دیگر، در ایران به‌دلیل شرایط آب و هوایی (گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان)، مصرف انرژی به‌ویژه در بخش خانگی افزایش یافته و این مصرف بیشتر به‌دلیل استفاده از انرژی‌های فسیلی برای سرمایش و گرمایش است.
از سوی دیگر، در سال‌های اخیر دولت‌ها برای رضایت نمایندگان ناچار به گازرسانی به شهرها و روستاها بودندکه ضرورت نداشته و این موضوع نیزسبب افزایش مصرف گاز خانگی شده است.
سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی ایران بسیار ناچیز بوده که بر ناترازی انرژی سایه افکنده است. آیا اقدامی برای اصلاح این روند انجام می‌شود؟
همچنین ساختار نامناسب تأمین و توزیع انرژی و وابستگی به انرژی‌های فسیلی ازجمله دلایل اصلی ایجاد ناترازی انرژی است. بخش عمده‌ای از تأمین انرژی در ایران به سوخت‌های فسیلی (نفت و گاز طبیعی) وابسته است. این وابستگی سبب می‌شود تغییر در قیمت‌ها، نوسانات تولید و حتی بحران‌ها (مانند تحریم‌ها) تأثیر زیادی بر تأمین انرژی بگذارد که نمونه این مشکلات را در موضوع واردات گاز از ترکمنستان،یا روسیه می‌توان مشاهده کرد.
مصرف زیاد و هدررفت انرژی به‌دلیل سیستم‌های فرسوده، شبکه‌های توزیع ناکارآمد و ساختمان‌ها و تأسیسات قدیمی نیز سبب می‌شود بخش زیادی از انرژی تولیدی هدر برود. این مسئله می‌تواند به شکل‌گیری ناترازی کمک کند.
یکی دیگر از مشکلات اساسی کشور ما این است که بخش عمده‌ای از تولید انرژی در ایران به نفت و گاز محدود است و به منابع تجدیدپذیر (مانند انرژی خورشیدی، بادی و هیدرو) کمتر توجه شده است، بنابراین اگر سبد انرژی بهینه‌ای داشتیم، می‌توانستیم از انرژی الکتریکی و انرژی خورشیدی استفاده بیشتری داشته باشیم تا بخشی از ناترازی انرژی جبران شود.
ایران در سال‌های اخیر با تحریم‌های فزاینده‌ای بر صنعت نفت و گاز خود روبه‌رو بوده است. آیا این تحریم‌ها نیز بر ناترازی انرژی تأثیرگذار است؟
تحریم‌ها به‌طور کلی سبب تضعیف اقتصاد کشور در تمام بخش‌ها شده، همچنین تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران سبب شده است واردات و صادرات انرژی دچار مشکل شود. این تحریم‌ها بر تأمین مواد اولیه، تجهیزات فناوری و سرمایه‌گذاری‌های خارجی تأثیر گذاشته و درنتیجه، ایران با مشکلاتی در تولید، انتقال و توزیع انرژی مواجه شده است، بنابراین لازم است این دولت که با شعار رفع تحریم‌ها روی کار آمده است گام جدی برای رفع این مشکل بردارد.
ایران می‌تواند با کشورهای دیگر در زمینه انتقال فناوری‌های نوین انرژی و توسعه پروژه‌های مشترک انرژی همکاری کند. این همکاری‌ها به‌ویژه در زمینه تولید و توزیع انرژی‌های تجدیدپذیر و بهینه‌سازی مصرف انرژی می‌تواند به کاهش ناترازی کمک کند. باید تحریم‌ها را برداشت و به سمت تعاملات بین‌المللی در چارچوب استانداردهای جهانی و همگام با ارزش‌های خودمان گام برداریم.
مهم‌ترین مشکل برای بهینه‌سازی مصرف انرژی را چه می‌دانید؟
بحران‌های اقتصادی و تورم بر توان مالی کشور برای سرمایه‌گذاری در بخش انرژی تأثیرگذار بوده و به همین دلیل ایران در تأمین منابع مالی برای گسترش زیرساخت‌های انرژی و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های جدید با مشکل مواجه است.
با این حال صنعت نفت ایران برای حفظ وضع موجود حداقل نیازمند ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه است که بخش بزرگی از آن باید از سرمایه‌گذاران خارجی تأمین شود، اما یا ادامه تحریم‌ها این فرصت وجود ندارد.
همچنین برای کاهش ناترازی انرژی، همکاری میان دولت و بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی و پروژه‌های جدید اهمیت دارد. دولت می‌تواند از طریق اعطای تسهیلات، معافیت‌های مالیاتی و سرمایه‌گذاری‌های مستقیم، بخش خصوصی را به سرمایه‌گذاری در این حوزه تشویق کند. در واقع دولت‌ها به‌دلیل محافظه‌کاری و ترس از دستگاه‌های نظارتی در این حیطه به حدی سختگیری می‌کنند که کار را برای بخش خصوصی سخت و طاقت‌فرسا می‌کند و انگیزه لازم را از بین می‌برد.
در سال‌های اخیر همواره بر یکپارچگی مدیریت انرژی در کشور برای کاهش ناترازی انرژی تأکید شده است. حلقه مفقوده در برنامه‌ریزی در این زمینه را چه می‌دانید؟
یکی دیگر از دلایل شکل‌گیری ناترازی انرژی در ایران، ضعف در برنامه‌ریزی بلندمدت و ناتوانی در پیش‌بینی و مدیریت تقاضا و عرضه انرژی است، همچنین سیاست‌گذاری‌های نادرست در تخصیص منابع انرژی به‌ویژه در زمینه مصرف انرژی فسیلی در بخش خانگی و صنعتی، سبب شده ناترازی انرژی شکل بگیرد.
از سوی دیگر دوگانگی موجود در وظایف وزارت نیرو و نفت سبب شده است که مدیریت انرژی کشور یکپارچه نباشد، بنابراین ضرورت دارد هرچه زودتر ادغام این وزارتخانه به همراه کوچک کردن آنها انجام شود.
براساس آمار نهادهای بین‌المللی، ایران یکی از بزرگ‌ترین یارانه‌ها را به بخش انرژی پرداخت می‌کند. این یارانه به بخش خانگی، تجاری، صنایع و نیروگاه‌ها پرداخت می‌شود. آیا این اقدام نیز تأثیری بر ناترازی انرژی در کشور دارد؟
سیاست‌های یارانه‌ای در بخش انرژی سبب افزایش مصرف بی‌رویه انرژی شده است. در ایران یارانه‌های سنگین به انرژی سبب شده است قیمت‌ها پایین بماند و مصرف بیش‌ازحد انرژی افزایش یابد. این موضوع فشار زیادی بر منابع داخلی وارد کرده و سبب بروز ناترازی انرژی می‌شود، همچنین نوسانات در تولید انرژی نیز که به‌طور عمومی تحت تأثیر «شرایط اقلیمی و طبیعی» و «محدودیت در ظرفیت تولید گاز و نفت» هستند به ناترازی انرژی دامن زده است.
نکته مهم دیگر آن است که ایران با چالش‌هایی مانند کاهش بارش‌ها، بحران‌های زیست‌محیطی و کاهش منابع آبی روبه‌رو است که بر تولید انرژی برق، به‌ویژه از نیروگاه‌های آبی تأثیر می‌گذارد. این نوسانات می‌تواند تولید برق را تحت تأثیر قرار دهد و ناترازی انرژی را تشدید کند، همچنین با وجود اینکه ایران دارای منابع غنی گاز و نفت است، مشکلات زیربنایی، کاهش فشار چاه‌ها و مصرف بالای داخلی انرژی‌ها سبب شده است این منابع به‌اندازه کافی به بازار عرضه نشود و به کمبود انرژی دامن بزند.
در همین حال عدم ثبات سیاسی و بحران‌های بین‌المللی که ایران در آن گرفتار است، سبب شده روند سرمایه‌گذاری در بخش انرژی کاهش یابد و توسعه این بخش با کندی روبه‌رو شود.
چگونه می‌توان ناترازی انرژی را کاهش داد؟ نقش سیاستگذاری در کاهش ناترازی انرژی چیست؟
به نظر کاهش ناترازی انرژی نیازمند مجموعه‌ای از اقدام‌ها و استراتژی‌های مختلف در زمینه‌های اقتصادی، فنی، مدیریتی و سیاستگذاری است. پس برای رفع این مشکل باید به‌طور همزمان در جهت تقویت عرضه انرژی، بهبود بهره‌وری، کاهش هدررفت انرژی و تغییر الگوهای مصرف حرکت کنیم. سیاستگذاریها در این زمینه نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند.
چند راهکار مؤثر و نقش سیاستگذاری در کاهش ناترازی انرژی شامل تنوع در منابع انرژی، اصلاح الگوهای مصرف انرژی، مدیریت تقاضا و عرضه انرژی، سیاست‌های قیمت‌گذاری و یارانه‌ها، تقویت همکاری‌های بین‌المللی و داخلی و سرانجام توسعه فناوری و نوآوری است.
ایران چگونه می‌تواند با استفاده از تنوع در سبد سوخت خود، ناترازی انرژی را کنترل کند؟
نخستین مورد در این زمینه، گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر است. توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، بادی، هیدرو و زیست‌توده می‌تواند به تأمین انرژی پایدار کمک کند.
ایران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی، پتانسیل بالایی در استفاده از این منابع دارد بنابراین سیاستگذاریها باید به‌گونه‌ای باشند که از طریق ایجاد انگیزه‌های مالی، تسهیلات و کاهش موانع قانونی، این منابع توسعه یابند. به‌طور قطع سهم فعلی گاز در سبد انرژی کشور یک خطر بسیار جدی برای کشور است که باید به آن به‌طور ویژه پرداخته شود.
در گام بعدی نیز سرمایه‌گذاری در انرژی هسته‌ای و گاز طبیعی برای تأمین نیازهای بلندمدت باید مورد توجه باشد. توسعه انرژی هسته‌ای به‌عنوان یک منبع انرژی پایدار و غیرآلاینده می‌تواند نقشی کلیدی در کاهش ناترازی ایفا کند. همچنین، گسترش ظرفیت تولید گاز طبیعی و بهبود روش‌های استخراج و انتقال آن، به تأمین تقاضای داخلی کمک خواهد کرد.
اصلاح الگوهای مصرف انرژی و بهینه‌سازی مصرف انرژی نیز چند سالی است که مطرح شده اما به‌کندی پیش می‌رود. در این موضوع، کدام موارد باید به‌عنوان اولویت اصلی مورد توجه قرار گیرد؟
افزایش بهره‌وری انرژی در کنار تغییر رفتار مصرف‌کنندگان در این مسیر راهگشا است. از سوی دیگر، باید به مدیریت تقاضا و عرضه انرژی در کشور نیز توجه شود.
یکی از اصلی‌ترین اقدامات برای کاهش ناترازی انرژی، بهبود بهره‌وری در استفاده از انرژی است. این اقدامات می‌تواند شامل به‌کارگیری فناوری‌های مدرن برای کاهش مصرف انرژی در بخش‌های مختلف باشد. برای مثال استفاده از تجهیزات و وسایل برقی کم‌مصرف در خانه‌ها و صنایع و بهینه‌سازی فرآیندهای تولید صنعتی می‌تواند به کاهش مصرف انرژی کمک کند.
همچنین با تغییر رفتار مصرف‌کنندگان برای تغییر الگوهای مصرف، سیاست‌گذاری‌های مختلفی مانند آموزش و فرهنگ‌سازی برای کاهش مصرف انرژی، تشویق به استفاده از سیستم‌های انرژی پاک و ترغیب به استفاده از حمل‌ونقل عمومی به جای خودروهای شخصی می‌تواند مؤثر واقع شود.
نظارت بر مصرف و تقاضای انرژی نیز در این مسیر اهمیت دارد. سیاست‌گذاران باید به‌طور دقیق بر مصرف انرژی در بخش‌های مختلف نظارت داشته باشند و از طریق ابزارهایی مانند قیمت‌گذاری تدریجی و تشویق به استفاده بهینه از انرژی، تقاضا را مدیریت کنند. همچنین، تقویت زیرساخت‌های تولید و توزیع انرژی، مانند بهبود شبکه‌های برق و گاز، به کاهش ناترازی کمک می‌کند.
از سوی دیگر، ایجاد ظرفیت‌های ذخیره‌سازی انرژی به‌ویژه برای انرژی‌های تجدیدپذیر (که تولید آنها نوسانی است) می‌تواند به تعادل عرضه و تقاضا کمک کند. برای این کار، سرمایه‌گذاری در تکنولوژی‌های ذخیره‌سازی مانند باتری‌ها و سایر فناوری‌های نوین ضروری است.
قیمت انرژی در ایران در مقایسه با جهان بسیار پایین است و بر اساس آمارها، دومین بنزین ارزان در جهان به ایران اختصاص دارد. از سوی دیگر ایران بالاترین شدت مصرف انرژی در بین کشورهای جهان را دارا است. آیا تغییر در سیاستگذاریها در این زمینه می‌تواند شدت مصرف انرژی را کاهش دهد؟
اصلاح نظام یارانه‌ها باید در اولویت کاری هر دولتی در ایران باشد. یارانه‌های انرژی در ایران به‌ویژه در بخش خانگی و صنعتی بسیار بالا است و سبب مصرف بیش‌ازحد انرژی می‌شود بنابراین برای کاهش ناترازی، لازم است که یارانه‌های انرژی به‌طور تدریجی اصلاح شده و قیمت انرژی به قیمت‌های واقعی نزدیک‌تر شود. البته این اصلاح باید با سیاست‌های حمایتی همراه باشد تا اقشار آسیب‌پذیر از فشار اقتصادی در امان بمانند.
همچنین برای کاهش مصرف بی‌رویه انرژی، می‌توان سیاست‌های قیمت‌گذاری تدریجی را اعمال کرد. این سیاست به‌تدریج قیمت‌ها را افزایش می‌دهد تا مصرف‌کنندگان را به استفاده بهینه از انرژی ترغیب کند. در نهایت مردم ما آثار تصمیمات عوام‌فریبانه در تثبیت قیمت حامل‌های انرژی را دقیقاً به‌طور ملموس حس می‌کنند.
صنعت نفت یکی از صنایع مهم در دنیا است که به‌طور مشخص با فناوری روز سروکار دارد. ایران توانسته برای جبران ناترازی انرژی با فناوری روز دنیا همگام باشد؟
نقش تحقیق و توسعه در این زمینه بسیار مهم است زیرا سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه در زمینه تکنولوژی‌های جدید انرژی، به‌ویژه در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و بهینه‌سازی مصرف انرژی، می‌تواند به بهبود عرضه و تقاضای انرژی کمک کند بنابراین دولت باید منابع مالی و حمایتی برای پروژه‌های تحقیقاتی در این زمینه اختصاص دهد.
همچنین نوآوری در مدیریت انرژی می‌تواند در خصوص حل مشکلات مؤثر باشد. استفاده از سیستم‌های هوشمند برای مدیریت انرژی (مانند گرید هوشمند برق) و به‌کارگیری فناوری‌های نوین در ذخیره‌سازی و انتقال انرژی که می‌تواند سبب بهبود کارایی شبکه‌های انرژی و کاهش ناترازی شود را به‌صورت جدی پیشنهاد می‌کنم.
در واقع برای کاهش ناترازی انرژی، نیاز به یک رویکرد جامع و هماهنگ در سطح سیاستگذاری، اجرا و نظارت است. این رویکرد باید شامل توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر، بهبود بهره‌وری انرژی، اصلاح الگوهای مصرف و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و فناوری‌های نوین باشد. نقش سیاستگذاری در این فرآیند بسیار حیاتی است؛ از اصلاح یارانه‌ها و قیمت‌گذاری انرژی تا ایجاد انگیزه برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های جدید انرژی. همچنین، همکاری‌های بین‌المللی و توسعه تحقیق و توسعه می‌تواند در حل این معضل مؤثر باشد.
آیا کشورهای مختلف با مشکلات مشابه مواجه‌اند؟ وضعیت کشورهای پیشرفته و درحال توسعه در این زمینه چگونه است؟
بله کشورهای مختلف، با توجه به ویژگی‌ها و وضعیت‌های خاص خود، در زمینه ناترازی انرژی با چالش‌های مشابه یا متفاوتی روبه‌رو هستند. وضعیت ناترازی انرژی در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه به‌دلیل وضعیت مختلف ساختاری، اقتصادی و زیست‌محیطی تفاوت‌هایی دارد. به‌طور کلی، کشورهای پیشرفته ممکن است با مشکلات ناترازی انرژی به دلایل مختلفی چون مصرف زیاد، وابستگی به منابع انرژی خارجی، یا مشکلات زیست‌محیطی روبه‌رو باشند، در حالی که کشورهای در حال توسعه بیشتر با چالش‌هایی چون کمبود زیرساخت، وابستگی به منابع فسیلی و بحران‌های اقتصادی مواجه‌اند.
کشورهای پیشرفته به‌طور معمول به‌دلیل سطح بالای مصرف انرژی و نیاز به منابع پایدارتر برای تولید انرژی، با ناترازی‌هایی در تأمین انرژی مواجه هستند. این کشورها بیشتر به سمت تغییر منابع انرژی به‌ویژه انرژی‌های تجدیدپذیر حرکت کرده‌اند بحران جنگ روسیه و اوکراین زمینه‌ساز تغییر سریع‌تر در سیاست انرژی کشورهای اروپایی را فراهم کرد.
در مقابل کشورهای در حال توسعه بیشتر با چالش‌هایی چون کمبود زیرساخت‌های انرژی، وابستگی شدید به منابع انرژی فسیلی، مشکلات اقتصادی و رشد سریع جمعیت روبه‌رو هستند. این کشورها برای رفع ناترازی انرژی باید به زیرساخت‌های به‌روز، توسعه منابع انرژی پایدار و افزایش بهره‌وری انرژی توجه ویژه‌ای داشته باشند.
نبود تنوع در سبد سوختی چه نقشی در ناترازی انرژی داشته و دارد؟ کدام منابع انرژی جایگزین (مثل خورشیدی، بادی، آبی) توانایی بیشتری برای جایگزینی منابع انرژی مرسوم دارند؟
عدم تنوع در سبد سوختی یکی از عوامل مهم و اساسی در ایجاد و تشدید ناترازی انرژی در کشورهای مختلف، ازجمله ایران است. وابستگی به منابع انرژی محدود و غیرمتنوع سبب بروز مشکلات زیادی در تأمین پایدار انرژی، امنیت انرژی و مقابله با بحران‌های اقتصادی و زیست‌محیطی می‌شود.
ایران که به‌طور عمده به منابع فسیلی مانند نفت و گاز برای تأمین انرژی خود وابسته است، به‌دلیل محدود بودن این منابع و چالش‌های زیست‌محیطی ناشی از مصرف آنها، با ناترازی انرژی مواجه است. همین است که امروز شاهد آن هستیم باید به‌طور جدی و ضربتی به سمت متنوع‌سازی انرژی در کشور برویم، چراکه فردا خیلی دیر است.
برای کاهش ناترازی انرژی و جلوگیری از وابستگی به سوخت‌های فسیلی، ایران می‌تواند از منابع انرژی جایگزین بهره‌برداری کند. منابع انرژی تجدیدپذیر به‌ویژه در کشورهایی مانند ایران که دارای شرایط جغرافیایی مناسب هستند، ظرفیت بالایی دارند که شامل انرژی خورشیدی، انرژی بادی، انرژی آبی و انرژی الکتریکی می‌شود.