به گزارش خبرگزاری ایمنا، با نگاهی به تمدن‌های بشری می‌توان به سادگی دریافت که رودخانه‌ها تا چه اندازه نقش اساسی در ایجاد روستاها و شهرها دارد و چگونه تمدن‌های بزرگ بشری در کنار رودها پدید آمد که آب کافی و مناسب را در اختیار بشر قرار می‌دهد، چرا که حیات انسان‌ها و جانوران، کشاورزی و تنوع زیستی تالاب‌ها، دریاچه‌ها و دریاها از چند میلیون سال به وجود رودخانه‌ها گره خورده است.
بر کسی پوشیده نیست که رودخانه‌ها شاخص زیستگاه‌های آب‌های جاری کره زمین هستند، چراکه رودها جریان خطی ساده‌ای نیستند، بلکه یک رود، دارای شاخه‌های فرعی است که میلیون‌ها سال بدون دخالت انسان به طور طبیعی مسیر خود را از مرتفع‌ترین کوه‌ها و کوهستان‌ها پیدا کرده‌اند، اما طی دهه‌های اخیر دخالت‌های بدون مدیریت انسان‌ها با وجود تغییرات اقلیم سبب دگرگونی وضعیت منابع آبی جهان و به‌تبع آن تغییر بر رواناب رودخانه‌ها، محیط زیست، آب شرب و کشاورزی شده است.
امروزه مطالعات بسیاری در سراسر جهان وجود تغییرات اقلیم با توسعه شهرها، صنایع و افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای بر تغییر کاربری اراضی در سطح حوضه رودخانه‌ها را تأیید می‌کند، چرا که این پیامدها سبب دگرگونی در رژیم منابع آبی، خشکسالی و تشدید سیلاب‌ها شده است.
در همین ارتباط، دانشمندان ردپای بحران آب و هوا را در افزایش جریان رودخانه‌ها در بعضی مناطق همچون شمال اروپا و کاهش جریان رودخانه‌ها در سایر نواحی همچون جنوب اروپا، استرالیای جنوبی و مناطقی از جنوب آسیا کشف کردند، به طوری که چند سالی است خشکسالی به مشکلی جدی برای نقاط مختلف کشور ما نیز تبدیل شده و گرمایش جهانی، کاهش نزولات جوی، حفر چاه‌های غیرمجاز، آبیاری غیراصولی اراضی کشاورزی به‌رغم کاهش ذخایر آبی، منجر به خشک شدن رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌های این مرز و بوم شده است.
نتایج تحقیقات نشان داده است که اکوسیستم رودخانه‌ها جدا از تغییرات طبیعی، امروزه تحت تأثیر تنش‌ها و دخالت انسان‌ها در معرض آسیب‌ها و دگرگونی‌های عمیق قرار گرفته است، زیرا تغییرات اقلیم متأثر از فعالیت غیرآگاهانه و سوءمدیریت بشر نقش اصلی را در شکل‌گیری تغییر جریان رودخانه‌ها در سراسر جهان داشته است، چرا که مهار رودها از طریق احداث سدها، بهره‌برداری از شن، ماسه و آلودگی‌های ناشی از تخلیه فاضلاب‌های شهری و پساب‌های کشاورزی هر یک به شکلی باعث شده که ارائه مؤثر و پایدار خدمات رودخانه‌های دائمی و فصلی به ویژه آب شرب، تصفیه آب، انرژی برق‌آبی، جذب مواد آلی، چرخه موادغذایی، تفریح، زیستگاه گیاهان و جانوران مختل شود.
فراز و نشیب رودخانه‌های کشور
تورج فتحی، معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران با تاکید بر اینکه آمار دقیق در دسترس نیست که طی سه دهه گذشته چند رودخانه جاری دائمی در کشور وجود داشته و تعداد آن‌ها به چه میزان رسیده است، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: با اطمینان کامل معتقدیم که تعدادی از روخانه‌های دائمی کشور به فصلی تبدیل شدند.
وی با اشاره به اهمیت اجرای اقدامات آبخیزداری در رودخانه‌ها می‌افزاید: به منظور حداکثر سازگاری کشور با تغییرات اقلیم در سال‌های آینده باید از اکنون طی مدیریت و برنامه‌ریزی اجرایی، حوزه‌های آبریز به ویژه رودخانه‌های فصلی را با شرایط سیلابی ایمن‌سازی کنیم، چرا که از منظر زمین‌شناسی مناطق کوهستانی البرز، زاگرس و سایر نقاط در موقعیت کوه‌زایی قرار دارند.
معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست با بیان اینکه اکنون کشور با پدیده کوه‌زایی مواجه است، عنوان می‌کند: براساس مطالعات زمین‌شناسی به صورت قطعی کوه‌ها در مناطق متعدد کشور در حال اوج گرفتن هستند، البته این پدیده به عمر انسان‌های امروزی قابل شهود نخواهد بود، اما به دلیل بالا بودن سطح اساس رودخانه‌ها، با رویداد کوه‌زایی، موقعیت رودخانه‌های کشور با شیب‌های تند روبه‌رو می‌شود، برای نمونه رشته کوه‌ای البرز هر ۱۰۰ سال در حدود یک تا ۱.۵ سانتی‌متر اوج می‌گیرد.
وی پیرامون اینکه موقعیت زمین‌شناسی ایران به گونه‌ای است که رودخانه‌های کشور در حال تبدیل شدن به رودخانه جوان‌تر و وحشی‌تر است، تصریح می‌کند: در این راستا می‌توان برای نمونه گفت که به دلیل کاهش سطح اساس رودخانه‌های کانادا، این رودها در وضعیت پیری و تثبیت بیشتر قرار دارد و به سمت جلگه‌ای شدن، جریان‌های آرام‌تر با تخریب و خسارت کمتر حرکت می‌کند، اما به طور طبیعی چنین شرایطی در کشور با اوج‌گیری کوه‌ها و سطح اساس بالاتر، برعکس اجرا می‌شود.
فتحی ادامه می‌دهد: چنانچه از فاصله هوایی مسیر رودخانه‌های هراز، چالوس، کرج و جاجرود را از سرمنشا تا مناطقی که در دشت‌ها و شهرها جریان پیدا می‌کند، بررسی کنیم این مسافت‌ها حدود ۱۰۰ کیلومتر برآورد خواهد شد، اما در کشوری همچون کانادا مسافت رودخانه‌ها از سرشاخه‌ها و حوزه‌های آبریز تا جایی که با دریا، دشت و شهرها ختم می‌شود، به علل پیری و تثبیت بیش از یک هزار کیلومتر است.
وی ویژگی‌های رودخانه‌های کشور را هیدرولیکی می‌داند و می‌گوید: رودهای کشور از کوه‌های البرز تا زاگرس به دلیل کوتاهی مسیر جریان با شیب زیاد و تند روبه‌رو است، چرا که سرزمین ایران در موقعیت کوه‌زایی قرار گرفته است.
معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست پیرامون اینکه رودخانه‌های فلات مرکزی ایران از آنجا که تحت تأثیر بارش‌های پراکنده است، امکان طغیان درباره آن‌ها وجود دارد، اضافه می‌کند: چنانچه در مباحث پخش سیلاب‌ها و حفاظت از حوزه‌های آبریز درست عمل نشود و برنامه جامع وجود نداشته باشد، با توجه به بارش‌های پراکنده سالانه، هر سال شاهد سیلاب‌های هولناک خواهیم بود.
وی خاطرنشان می‌کند: در سال‌ها و دهه‌های گذشته با نگاه به رودخانه‌ها، آب زلال و شفاف قابل شهود بود و رودخانه‌های کشور در شرایط طغیان با سیلاب‌های تخریب‌گر مواجه نبود، اما در عصر فعلی به علل فرسایش خاک، از بین رفتن پوشش گیاهی و تغییر کاربری اراضی، در زمان بارش‌ها تمام منابع خاک که در اثر میلیون‌ها سال تشکیل شده است، طی طغیان رودخانه‌ها سیلابی می‌شود.
فتحی با ابراز تأسف از اینکه با طغیان رودخانه‌ها و وقوع سیلاب‌ها، تنها خسارات وارده به ابنیه، مردم و تأسیسات را برآورد می‌کنیم، تاکید می‌کند: این آسیب‌های وارده به هیچ عنوان برای خاک که در حوزه‌های بالا دست با فرسایش و سیلاب به پایین دست هدایت و تخریب شده، ارزش‌گذاری نمی‌شود، از این‌رو با اهمیت حیات خاک برای زندگی انسان‌ها و جانوران که میلیون‌ها سال احیا می‌شود، حفاظت از خاک به‌گونه‌ای که بتواند در مقابل این تغییرات ایستادگی کند، نقطه مغفول است.
وی با اشاره به اینکه باید بدانیم کشور طی حاکمیت طبیعت در سرزمینی لرزه‌خیز، مستقر بر کمربند خشک جهان، موقعیت کوه‌زایی و سایر بلایای طبیعی قرار دارد، تصریح می‌کند: کشور ما در مجاور تمام بلایای طبیعی، دارای مزایا و منابع غنی خدادادی است که با مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح بتوانیم طی حداکثر سازگاری با طبیعت، محیط زیست سالم‌تری را برای ساکنان آن فراهم کنیم.
آمار دقیقی از رودخانه‌های دائمی در دسترس نیست
قنبر احدزاده، فعال و کارشناس محیط‌زیست و عضو کمیته استانداردسازی نهال‌های جنگلی پیرامون اینکه پهنه جغرافیایی ایران و توپوگرافی هر منطقه، سبب ایجاد آب و هوای متعدد در کشور شده است، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: تنوع اقلیم در ایران سبب شده که منبع تغذیه رودها تنها باران و رواناب نباشد، بلکه بعضی رودخانه‌ها از چشمه‌ها و ذوب برف‌ها سرچشمه می‌گیرد.
وی با اشاره به اینکه بر پایه مرکز پژوهش‌های مجلس طی سال ۱۳۹۳ در کشور حدود ۵ هزار رودخانه کوچک و بزرگ در چهار دسته دائمی و پرآب، فصلی و موقتی، خشک و بی‌آب و کم‌عمق و وسیع جای می‌گیرد، می‌افزاید: در سال‌های اخیر با تغییرات اقلیم و خشکسالی‌های متوالی، آمار دقیقی در دسترس نیست که از این تعداد رودخانه چه میزان در کشور سرریز است، اما معتقدیم که به علل عوامل طبیعی، سوءمدیریت‌ها و نداشتن برنامه‌ریزی‌ها بسیاری از آن‌ها به رودخانه‌های فصلی و بی‌آب تبدیل شدند.
این کارشناس محیط‌زیست با بیان اینکه طولانی‌ترین رودهای کشور رود ارس، کارون، کرخه، رودمند، سفید رود و اترک است، تصریح می‌کند: لازم است بدانیم رود اترک پیش از این، پنجمین رود بزرگ ایران بود و از کوه‌های هزار مسجد در خراسان رضوی تا نزدیک به اینچه‌برون به مرز ترکمنستان و در انتها به دریای خزر می‌رسید، اما طی دو دهه اخیر با کم‌آبی شدید روبه‌رو شده است.
وی ادامه می‌دهد: بسیاری از رودخانه‌های کشور به علل کشت بی‌رویه محصولات آب‌بر، اجرا نشدن الگوی صحیح کشت، برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، گرمایش جهانی و بهره‌روی گازهای گلخانه‌ای به رودخانه‌های فصلی و خشک تبدیل شدند و براساس آمار بیش از ۳۵۰ شهر درگیر تنش آبی است که تعداد آن‌ها با خشک شدن روخانه‌ها در حال افزایش است.
احدزاده با اشاره به اینکه رودخانه زاینده‌رود به عنوان بزرگترین رود و جریان دائمی آب منطقه مرکزی ایران با سرچشمه گرفتن از رشته کوه‌های زردکوه در چهارمحال و بختیاری با ۳۶۰ کیلومتر طول در نهایت به تالاب گاوخونی می‌ریزد، می‌گوید: این رودخانه از دهه ۸۰ با سوءمدیریت‌ها و دخالت‌های بی‌رویه انسان‌ها در برداشت‌ها به رودخانه فصلی موقتی تبدیل شده که هر از گاهی به منظور کشت پاییزه کشاورزان بازگشایی می‌شود، بنابراین با خشکسالی‌های متوالی اکنون به یکی از کانون‌های بحرانی گردوغبار داخلی و استان‌های همجوار مبدل شده است.
وی پیرامون اینکه کشور در منطقه‌ای گرم و خشک از کره زمین قرار گرفته است، اما رودهای خروشان از هزاران سال پیش نقش پررنگی در موقعیت تنوع زیستی آن داشته است، خاطرنشان می‌کند: رودخانه به عنوان یکی از عناصر اصلی زیست محیطی است که طی دهه‌های اخیر با ورود فاضلاب‌های شهری، صنعتی و سموم کشاورزی و صنعتی از ساختار و اکوسیستم طبیعی خارج شدند، بنابراین فرهنگ‌سازی و شناخت کافی از عواقب نابودی تنوع زیستی، لازمه احیای رودخانه‌ها است.
در نهایت؛ حال و روز رودخانه‌ها تعریف چندانی ندارد و فاجعه زیست‌محیطی با ورود آلاینده‌ها و تخلیه فاضلاب و پساب‌های انسانی، کشاورزی و صنعتی موجوداتی که در آن زندگی می‌کنند را به ورطه نابودی کشانده است و از سوی دیگر هر روز که می‌گذرد، به دلیل نبود اطلاعات و شناخت کافی از عواقب بهره‌برداری بی‌رویه و دخالت‌های انسانی غیرمسئولانه و نبود دستورالعمل‌های شفاف و ضوابط مشخص بر میزان صدمات وارده بر تراژدی مرگ اکوسیستم رودخانه‌ها به عنوان شریان‌های حیاتی کره زمین افزوده می‌شود، از این رو حفاظت و بهره‌برداری خردمندانه از رودخانه‌ها نیاز به دلیل و برهان زیادی ندارد، چرا که در فصولی که بارندگی شدید است، به دلیل حجم بالای بارش باران در حوضه‌های آبریز هر رودخانه که باعث جاری شدن سیل‌های مخرب می‌شود، رودخانه‌ها مکان خوبی برای مهار سیلاب‌های مخرب از طریق سدسازی و سیل‌بند است و از سوی دیگر جریان آب در رودها می‌تواند منبعی برای تولید انرژی پاک و برق ارزان قیمت باشد، بنابراین حفظ و حراست از بقای رودخانه‌ها و تنوع زیستی آن برای استفاده طبیعی یک وظیفه همگانی است.