به گزارش ایکنا، ملا محمد جلی‌زاده مشهور به مه‌لا گه‌وره (ملای بزرگ)، یکی از عالمان دینی برجسته کردستان عراق بود. او در سال 1876 در شهر کوی‌سنجق در اربیل به دنیا آمد. پدر و پدربزرگش (ملا عبدالله و ملا اسعد جلی‌زاده) نیز از علمای بزرگ منطقه بودند. او فراگیری قرآن، فقه، نجوم و منطق را زیر نظر پدرش آغاز و در سال 1898 در سن هجده سالگی اجازه تدریس دریافت کرد.
فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی
ملا محمد در طول زندگی خود چندین سمت مهم را به عهده گرفت. در سال 1912 پس از درگذشت پدرش به عنوان مفتی کوی‌سنجق منصوب شد؛ سمتی که لقب افتخاری «ملای بزرگ» را برایش به ارمغان آورد. بعداً در سال 1915 به عضویت شورای دولتی مجلس موصل درآمد و سرانجام در سال 1919 به عنوان قاضی منصوب شد و به مدت ۱۰ سال در کوی‌سنجق در این سمت بود. بعدها، در سال 1924، ملا محمد جلی‌زاده به عنوان نماینده مجلس مؤسسان عراق به نمایندگی از کوی سنجق انتخاب شد. با توجه به مطالب فوق، می‌توان مشاهده کرد که وی صرفاً یک عالم دینی نبود، بلکه فردی منحصر به فرد در میان معاصران خود بود که در مورد بسیاری از مسائل زمان خود دانش گسترده‌ای داشت. وی در سال 1943 درگذشت.
نگارش تفسیر کم‌نظیر قرآن به زبان کردی
جلی‌زاده در سال 1928 همه مشاغل دولتی را رها کرد تا خود را وقف نویسندگی کند. او عالمی پرکار بود و تقریباً بیست کتاب در موضوعات مختلف اسلامی تألیف کرد. با این حال، مهمترین اثر او بدون شک تفسیر کردی قرآن به نام له که‌لامی خداوه‌ندی (کلام خداوند) است که در 10 جلد نوشته است. این اثر به لهجه سورانی نوشته شده که عمدتاً کردهای ساکن شرق عراق و غرب ایران به آن لهجه صحبت می‌کنند و یکی از قدیمی‌ترین آثاری است که به زبان کردی نوشته شده است. وی این تفسیر را در طول ۱۰ سال از 1933 تا 1943 تألیف کرد. در این مدت ملا محمد به اوج فعالیت فکری و علمی خود رسیده بود و مطالعات عمیق او در رشته‌های مرتبط با قرآن کریم در تفسیر او منعکس شده است.
این تفسیر از مهمترین و اولین تفاسیر قرآن به زبان کردی است که با مشربی عقلانی و اعتدالی نوشته شده است. هرچند جلی‌زاده به مکتب فقهی شافعی و مکتب کلامی اشعری که هر دو در عراق رایج بودند پایبند بود، اما این امر مانع از آن نشد که نظرات دیگران را حتی در صورت مخالفت با باورهای شافعی و اشعری، در تفسیر خود بیاورد.
ملا محمد در پایان تفسیر خود ذکر می‌کند که این اثر را در پاسخ به درخواست گروهی از دانشجویان جوان کوی سنجق نوشته که به آنها کمک کند تا قرآن را به زبان مادری خود بفهمند. با این حال، این اثر تا سال‌ها پس از مرگ او به چاپ نرسید. دو نسخه از تفسیری کردی او منتشر شده که هر دو توسط دو رئیس جمهور سابق کرد عراق حمایت شده است؛ اولی با حمایت جلال طالبانی در سال 2006 (در ده جلد) و دومی با حمایت برهم صالح در سال 2020 (در چهار جلد) منتشر شد که نشان‌دهنده محبوبیت این کتاب در میان جامعه کُرد و همچنین اهمیت آن برای علمای اسلامی این منطقه است.
منابع تفسیر جلی‌زاده
ملا محمد در پایان تفسیر خود تعدادی از منابع تفسیری کلاسیک و جدید را ذکر می‌کند که از آنها بهره برده است. از جمله تفسیر طبری، زمخشری، آلوسی، طنطاوی جوهری و رشید رضا. او تنها به این تفاسیر استناد نکرده، بلکه نظر خود را نیز در مورد آنها بیان می‌کند.
وی می‌گوید که تفاسیر کلاسیک زمخشری و آلوسی را بالاتر از همه می‌داند و در عین حال تحسین خود را نسبت به تفسیر المنار رشید رضا نشان می‌دهد. او می‌نویسد: ارزش این تفسیر هیچگاه تمام نمی‌شود. با این حال، او نسبت به تفسیر الجوهر فی تفسیر القرآن الکریم طنطاوی جوهری کمتر ابراز نظر کرده و صرفاً می‌نویسد که حاوی برخی نکات مفید است.
وی در ادامه برخی از آثار کلاسیک را به تقلید متهم می‌کند و می‌گوید: هر معنای پیشنهادی از نظر من ارزش ندارد. نمی‌توانم تقلید را بپذیرم، خیلی وقت‌ها که بیضاوی می‌خوانم، آنقدر با تعابیر عجیب مواجه می‌شوم که ذهنم نمی‌تواند آن را بپذیرد و می‌گویم خدایا کلام تو به رسولت این همه معانی عجیب ندارد!.
ملا محمد هدف تفسیر خود را اینگونه توضیح می‌دهد: «من برای بحث در ساختارهای دستوری پیچیده و معانی فراتر از متن ارزش کمی قائلم. علاوه بر این، استنباط احکام حقوقی و استدلال فقها در این گونه تفاسیر به طور قابل توجهی محدود است و من ادله آنها را کاملاً ضعیف می‌دانم».
روش تفسیری او در تفسیر آیه 11 سوره بقره: كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ (كتابى است كه آيات آن استحكام يافته) روشن می‌شود که در آنجا می‌نویسد: آیات قرآن کریم کاملاً به هم پیوسته‌اند. آغاز سوره‌ها مانند پایان آنها و پایان آنها مانند آغاز آنهاست و بسیار حساب‌شده است.
این برداشت از قرآن در بحث از روش‌شناسی تفسیری او نیز منعکس شده است، مثلاً در این اظهار نظر که: «ارزش این تفسیر کردی، در آرای من و یافتن ارتباط بین سوره‌ها و آیات است به همین دلیل من بسیاری از آیات را از شرایط نزول آنها (اسباب النزول) جدا می‌کنم. بسیاری از این اسباب، انسان را از فهم آیات باز می‌دارند، زیرا به مضمون آیات توجه نمی‌کنند و فقط به روایات اسباب نگاه می‌کنند.»
از نظر روش‌شناختی، ملا محمد ممکن است تحت تأثیر مکتب خردگرای مرتبط با محمد عبده و محمد رشید رضا در مصر که در تفسیر المنار منعکس شده بوده باشد. مثلاً در تفسیر آیه 103 سوره مائده: الَّذِينَ كَفَرُوا يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَأَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ (كسانى كه كفر ورزيدند بر خدا دروغ مى‌بندند و بيشترشان تعقل نمى‌كنند) می‌نویسد: «نمی‌دانم چه بگویم. اگر بگویم عقل بین احکام خدا و احکام باطل و ساختگی فرق می‌گذارد، می‌گویند متمایل به تفکر معتزلی است. اما من معتقدم بعد از نبوت نمی‌توان حجت عقل را انکار کرد.»
توجه به معضلات روز اجتماع
از این رو می‌بینیم که ملا محمد جلی‌زاده با بدعت و تحریف مبارزه می‌کند و با تفاسیر برخی از گروه‌های صوفی که به نظر او اصل اسلام را تحریف می‌کنند، مخالفت می‌کند. او تلاش کرد تا اسلام را مطابق تصوری که از دین واقعی داشت نشان دهد. مثلاً در تفسیر آیه 65 سوره انبیا: «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا: و برخى از مردم در برابر خدا همانندهايى [براى او] برمى گزينند» می‌گوید: ببینید چگونه برخی از مردم در عشق به رهبران فرقه‌های صوفیه و دراویش و داستان‌های آنها افراط کرده‌اند. آنها این افراد را خدا می‌دانند و خدا را فقط برای اجرای اوامر شیخ می‌خواهند و این را حقیقت دین می‌دانند. در ادامه او قوانین الهی حاکم بر خلقت را توضیح می‌دهد و همچنین به عواملی که در ظهور و سقوط ملت‌ها تأثیر می‌گذارد می‌پردازد.
او در تفسیر خود از آیه 49 سوره انعام (وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا يَمَسُّهُمُ الْعَذَابُ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ: و كسانى كه آيات ما را دروغ انگاشتند به [سزاى] آنكه نافرمانى می‌کردند عذاب به آنان خواهد رسيد)، مطالب زیر را در مورد وضعیت معاصر جوامع مسلمان بیان می‌کند:
ما مکرراً تأکید کرده‌ایم که تنها مبدع اصول شرعی (انسانی) و خالق قوانین طبیعت، خداوند است. هدف قوانین دینی همسویی با فطرت انسان است. مسلمانان باید به هر دو نوع قانون پایبند باشند بدون اینکه آنها را متناقض بدانند. اگر آنها به این اصول پایبند بودند، امروز در میان ملت‌ها پیشتاز بودند. کسی که از هر دو اطاعت نمی‌کند از مسیر الهی تخلف کرده است. ما از طریق توهمات، مغالطه‌ها و تمایلات فاسد، پایه‌های شریعت دینی را سست کرده‌ایم. امروز ما با عواقب باورهای نادرست خود مواجه هستیم؛ ما در رنج هستیم. ما در حالت بی‌حسی و غافل از درد باقی می‌مانیم، به طوری که قوای ما کاملاً ناتوان شده و منجر به مرگ نهایی ما می‌شود.
نتیجه آنکه جلی‌زاده تفسیر خود را صرفاً برای «ترجمه قرآن» ننوشته، بلکه سعی کرده مشکلات جامعه خود را در پرتو رهنمودهای قرآنی حل کند. به همین دلیل، تفسیر او را می‌توان بی‌نظیر دانست و رویکرد او اثری است که امروزه نیز در میان مسلمانان کرد زبان از ارزش و محبوبیت فراوان و ماندگاری برخوردار است.
گزارش از محسن حدادی
انتهای پیام
