​​​​​​​اگر براساس کتیبه مسجد جامع گوهرشاد، سال ساخت این بنا را 821ق / 797ش بدانیم، بیش از 606سال از ایجاد این بنای باشکوه که به دلیل همجواری با مضجع شریف امام رضا(ع) از موقعیت معنوی مضاعفی برخوردار ‌است، می‌گذرد. در این 6قرن، مسجد گوهرشاد نه فقط مانند مساجد جامع دیگر شهرهای اسلامی پایگاه برگزاری نماز و اعمال عبادی بوده، بلکه باید آن را کانون شکل‌گیری حرکت‌های علمی، فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی بدانیم. در طول تاریخ 6قرنه مسجد گوهرشاد، صحن و شبستان‌های این مکان معنوی، همواره محل اجتماع طلاب و علاقه‌مندان به علوم دینی برای تلمذ در محضر استادان بنام حوزه علمیه مشهد بوده‌ است. نام‌های قدیمی و جدیدی که در متون تاریخی برای شبستان‌های مسجد گوهرشاد ثبت شده، تأییدکننده این مطلب است؛ نام‌هایی مانند «نهاوندی»، «ملاحسن»، «ملامحمدتقی»، «میلانی» و... . این مهم به‌ویژه در راستای درآمیختن دانش و معنویت که رکن اساسی آموزش در آموزه‌های اسلامی محسوب می‌شود، مورد توجه قرار می‌گرفت و بسیاری از علمای نامدار، به برگزاری مجالس درس و اقامه نماز خود در این مکان، اهتمامی تمام داشتند. در کنار این اقدامات که بیشتر جنبه تخصصی داشت، منابر مسجد جامع گوهرشاد، شاهد برگزاری مداوم جلسات وعظ بود و خیل عظیم زائران و مجاوران برای استماع سخنان وعاظ، در مسجد حاضر می‌شدند. در قدیم، هر ایوان مسجد صاحب منبری مستقل بود و در میانه مسجد، جایی که برای مدتی کوتاه به «مسجد پیرزن» شهرت یافت هم مجالس وعظ مستقلی برگزار می‌شد و از این منظر، مسجد جامع گوهرشاد یکی از فعال‌ترین مکان‌های دینی جهان اسلام در برپایی چنین جلساتی بود. افزون بر این‌ها، مسجد گوهرشاد نخستین محل شکل‌گیری و گسترش اندیشه‌های مبتنی بر اتحاد جهان اسلام و تقابل مشترک همه مسلمانان در برابر دسیسه‌های استعماری است. در دوره ناصرالدین‌شاه و همزمان با رواج اندیشه‌های سیدجمال‌الدین اسدآبادی در جهان اسلام، تعدادی از طلاب روشن‌ضمیر مشهدی، حلقه‌های علمی و فرهنگی ویژه‌ای را برای تدبر در این معنا تشکیل دادند که مکان استقرار آن در «شبستان سبزواری» مسجد گوهرشاد بود و «رئیس‌الطلاب» اداره آن جلسات را برعهده داشت. در این جلسات، موضوع چرایی درغلتیدن امت اسلامی در ورطه ضعف و غلبه دشمنان اسلام بر مسلمانان مورد بحث و بررسی قرار می‌گرفت و طبعاً صحبت درباره این امور، از مسجد گوهرشاد به دیگر محافل دینی و اجتماعی مشهد و خراسان نیز راه می‌یافت. از سوی دیگر، مسجد گوهرشاد در تمام تحرکات سیاسی و اجتماعی شهر مشهد و بلکه ایالت خراسان، به عنوان نقطه ثقل رهبری و فکری حرکت فعال می‌شد. معترضان یا هواداران جریان‌های سیاسی و اجتماعی، این مکان مقدس را در جوار حرم مطهر رضوی، به عنوان محل استقرار و صدور بیانیه‌های خود برمی‌گزیدند. چه در عصر مشروطه و چه در دهه‌های بعد، مسجد گوهرشاد شاهد شکل‌گیری بسیاری از تجمعات بزرگ و تأثیرگذار بود. برگزاری چنین تجمعاتی در مسجد گوهرشاد، انتشار اخبار مربوط به آن را در سراسر ایران و بلکه جهان اسلام تضمین می‌کرد. در نماز جماعت پرشکوه این مسجد، زائرانی از اقصی‌نقاط دنیا شرکت داشتند که در انتقال اخبار مربوط به این تجمعات و قیام‌ها نقشی محوری ایفا می‌کردند. برگزاری نمازهای پرشکوهی مانند نمازهای یومیه مرحوم آیت‌الله شیخ‌علی‌اکبر نهاوندی که از زهاد و عالمان نامدار معاصر بود، سبب حضور بیشتر مردم و درنتیجه انتشار بیشتر اخباری از این دست می‌شد؛ اخباری که بعضاً رنگ و بوی سیاسی داشت و بر دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی مردم دیگر بلاد، تأثیری اساسی می‌گذاشت. به همین دلیل مردم مشهد در بسیاری از موارد، مسجد جامع گوهرشاد را به عنوان هسته مرکزی قیام و کانون استقرار رهبران آن در نظر می‌گرفتند و این محوریت را می‌توان در بسیاری از وقایع تاریخ معاصر مشهد مشاهده کرد. به عنوان نمونه می‌توان به مرکزیت این مکان مقدس در قیام آذر 1282 خورشیدی اشاره کرد؛ قیامی که مردم مشهد آن را علیه ظلم جانکاه حکومت وقت سازماندهی کردند. این قیام بیش از 6ماه دوام آورد و در تمام این مدت، مسجد گوهرشاد کانون اصلی اداره و هدایت قیام بود. در دوره‌های بعد نیز شاهد چنین وقایعی هستیم که شاید مهم‌ترین آن‌ها در تیر1314 خورشیدی رقم خورده ‌باشد. هنگامی که مردم مشهد در دفاع از مرجعیت دینی و کیان اسلام و علیه اقدامات ضددینی رژیم پهلوی در مسجد گوهرشاد متحصن شدند و آن را به پایگاهی بزرگ برای مبارزه تبدیل کردند. سرکوب وحشیانه آن قیام دینی – ملی در شب 21تیر 1314، مسجد جامع گوهرشاد را به بخشی جدایی‌ناپذیر از روند تاریخی حوادثی که 43سال بعد به پیروزی انقلاب اسلامی ایران و سرنگونی رژیم پهلوی انجامید، تبدیل کرد. مسجد گوهرشاد در حوزه فعالیت‌های اجتماعی نیز سابقه درخشانی دارد. طی 6قرن، بسیاری از جلسات راهبردی مربوط به حل و فصل امور شهر مشهد در این مکان مقدس برگزار ‌شد؛ از تصمیم‌گیری برای چگونگی کاهش اثرات مربوط به آسیب‌های اجتماعی تا برگزاری مراسم افتتاح نخستین لوله‌کشی فلزی آب در تاریخ ایران که شاید کمتر کسی از آن اطلاع داشته‌باشد. بر این موارد، باید وقایع دوران 40سال اخیر را هم افزود؛ تجمعات مردمی دوران انقلاب و همچنین برگزاری مجالس بزرگداشت شهدای دفاع مقدس که صفحاتی زرین را در تاریخ مسجد گوهرشاد رقم زده‌است.