دیوار عظیم تاریخی گرگان که ۲۰۰ کیلومتر طول دارد و در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۸ به ثبت ملی رسید و بنا بر گفته اکثر مورخان و باستان‌شناسان، این دیوار طولانی‌ترین اثر معماری ایران باستان است که بعد از دیوار چین (به طول ۶ هزار کیلومتر) و سمیز آلمان (به طول ۵۴۸ کیلومتر) بزرگ‌ترین دیوار دفاعی جهان است.
دیوار بزرگ گرگان یا «دیوار سرخ» که در متون قدیمی با نام «مار سرخ» نیز نامیده شده‌است، بنایی تاریخی است که از کنار دریای خزر در شهر «گمیشان» آغاز شده و تا کوه‌های «گلیداغ» در منتهی الیه شرقی کلاله ادامه دارد که قدمت آن به دوره ساسانی باز می‌گردد.
دیوار بزرگ گرگان سد اسکندری نیز نامیده می‌شود. یکی دیگر از نام‌هایی که به این دیوار بزرگ داده‌اند، دیوار «مارسرخ» است. علت نام‌گذاری مار سرخ یا دیوار سرخ وجود آجرهای قرمز رنگ در قسمت میانی این دیوار است. از نام‌های دیگر این دیوار تاریخی می‌توان به سد اسکندر، سد پیروز، سد انوشیروان، قزل‌آلان اشاره کرد. تاریخ احداث این بنا قرن ۵ میلادی است. پادشاهان ساسانی از سوی شمال نیز با تهدید قوم «هون» که بقایای آن ها امروز در کشور مجارستان ساکن هستند و دیگر اقوام شمالی رو به رو بودند. دیوار کشیدند این دیوار می‌توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستان خط ساحلی دریای خزر مسدود کند.
پیروز در سال‌های ۴۵۹ تا ۴۸۴ میلادی زمانی که با هون‌های سفید نبرد می‌کرد مدتی را به طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده است بنابراین احتمالاً او برای محافظت از دشت حاصل‌خیز گرگان در برابر هون‌ها، این دیوار را ساخته‌است. دیواری که بقایای آن امروز میزبان گردشگران بسیاری از سراسر جهان است. این دیوار از دیوار هادریان که در مرز انگلستان و اسکاتلند احداث شد طولانی تر و از بسیاری از بخش‌های دیوار چین، کهن‌تر است. این دیوار طی مدت ۹۰ سال ساخته شده است.
خشت‌هایی که به یغما رفت
آنچه که واضح است در بسیاری از روستاها مانند «سقر تپه»، «قلعه جیق»، «آلتیم» و «کله‌پست» نشان می‌دهد تعدادی از زارعان با دست‌اندازی به بخشی از بستر و حریم این اثر تاریخی مبادرت به کشت گندم و جو در این محدوده کرده و با استفاده از تراکتور، ستون‌های (بنچ مارک) معرف حریم این اثر تاریخی را واژگون و یا جابه‌جا می‌کنند.
علاوه بر آن، تردد کمباین و کامیون‌های سنگین حامل محصولات زراعی در کریدور دیوار دفاعی گرگان، آسیب‌های غیرقابل جبرانی را به این اثر چند هزارساله وارد کرده است.
متأسفانه در سال‌های گذشته و درنتیجه نظارت و کنترل ضعیف، صدها هزار قطعه از آجرهای این دیوار تاریخی برای ساخت‌وساز بناهای مسکونی مناطق پیرامونی به یغما رفت، به‌گونه‌ای که کمتر خانه‌ای با عمر بیش از ۳۰ سال این منطقه را می‌توان یافت که حداقل چند صد آجر از آجرهای دیوار تاریخی گرگان را در خود جای نداده باشد.
امروزه قسمت‌های زیادی از این دیوار از میان رفته است و تنها بخش‌های کوچکی از آن که در زیر خاک مدفون مانده، باقی است و مورد کاوش قرار گرفته است. دیوار تاریخی گرگان پس از دیوار چین، بزرگ‌ترین دیوار دفاعی جهان است. این دیوار عظیم تاریخی که ۲۰۰ کیلومتر طول دارد در ۲۹ تیر ماه سال ۱۳۷۸ به ثبت ملی رسیده است.
بررسی‌های گروه باستان شناسان ایرانی و باستان شناسان دانشگاه‌های ادینبورگ و دورهام، نشان می‌دهد در ساخت این دیوار عظیم ده‌ها میلیون قالب آجر به کار رفته‌است. این محققان شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافته‌اند که نشان‌دهنده کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است. در مورد جنس این دیوار نیز نظریات زیادی وجود دارد و از سنگ، سرب، آجر، آهک و گچ به عنوان مواد سازنده این دیوار صحبت شده است.
دیوار بی‌دفاع
در حال حاضر تخریب این دیوار به شکل دیگری ادامه دارد تا آنجا که برخی از افراد محلی به‌واسطه کشت محصول با ادوات کشاورزی خسارات بسیاری به این اثر تاریخی وارد کردند.
بر اساس قانون، کشاورزانی که دیوار گرگان و یا هر اثر تاریخی دیگری در املاک و زمین‌های آن‌ها واقع است اجازه کشت دیم دارند و این موضوع از منظر قانونی جرم انگاری نشده است.
بنا بر گفته مدیر پایگاه دیوار بزرگ گرگان به سبب برخی مشکلات و خلأهای قانونی، امکان برخورد با زارعانی که مبادرت به کشت جو و گندم در بستر یا حریم دیوار تاریخی گرگان می‌کنند وجود ندارد.
حمید عمرانی گفته است: با این‌وجود شخم عمیق، خاک‌برداری، خاک‌ریزی و تسطیح در این مناطق، ممنوع و مستوجب مجازات است و در سالیان اخیر چند نفر به دلیل ارتکاب این تخلفات در حاشیه دیوار دفاعی گرگان به مراجع قضایی معرفی شدند. مدیرپایگاه دیوار بزرگ گرگان می گوید: از سال ۱۳۷۸ پروژه بررسی وضعیت دیوار تاریخی گرگان با رویکرد مطالعه، حفاظت، مرمت و احیا آغاز شد.
حمید عمرانی می‌افزاید: در حوزه مطالعه و باستان‌شناسی کارهای خوبی انجام شد و اطلاعات باستان‌شناسی در این چند سال تقریباً تکمیل شد اما در حوزه حفاظت عملکرد خوبی نداشتیم و در بحث مرمت و احیای دیوار تاریخی گرگان هم هنوز ورود جدی نشده است.
وی ادامه داد: در سال‌های قبل ۷ میلیارد تومان برای این دیوار مصوب که با تخصیص تمام این مبلغ نقشه‌برداری هوایی دیوارتاریخی گرگان شروع و پرونده اولیه ثبت جهانی آن هم تهیه شد.
نقشه‌برداری و کاوش
مدیرپایگاه دیوار بزرگ گرگان از نقشه‌برداری هوایی دیوار تاریخی گرگان و برنامه‌ریزی برای ایجاد پنج پایگاه اطلاع‌رسانی در مسیر این دیوار خبر می دهد و می‌گوید: ساخت نخستین پایگاه اطلاع‌رسانی در حوزه روستای قله جیق بزرگ گمیشان شروع شده و تاکنون پیشرفت خوبی داشته است.
عمرانی با بیان اینکه به دنبال ساماندهی برنامه حفاظت، مرمت و احیا و از همه مهم‌تر تکمیل پرونده ثبت جهانی، تدوین پلان مدیریتی و تکمیل پایگاه اطلاع‌رسانی دیوار هستیم ادامه می‌دهد: مرمت و احیای کارگاه کاوش دیوار تاریخی گرگان در محدوده شهرستان کلاله از دیگر برنامه‌های این پایگاه است و در این کارگاه برای انجام کار کاوش و باستان شناسی افزون بر ۲ هزار متر مربع حفاری انجام شده است که در صورت تأمین اعتبار مورد نیاز این حفاری‌ها ادامه خواهد داشت. وی تأکید می‌کند: با انجام این حفاری‌ها برای دستیابی به آثار بازمانده از آن دوران شامل بخش‌هایی از دیوار، کوره آجرپزی و تأسیسات نظامی، می‌توان فضاسازی بهتری برای بازدیدکنندگان از دیوار تاریخی گرگان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین میراث هویتی ایران را به نمایش گذاشت.
توسعه گردشگری
عمرانی ایجاد کمپ‌های گردشگری با امکاناتی مانند سرویس بهداشتی، نمازخانه و فضاهایی برای استراحت و خرید لوازم ضروری را در بیشترشدن مدت ماندگاری گردشگران در مسیر دیوار تاریخی گرگان مؤثر اعلام کرده و معتقد است: پرونده مقدماتی ثبت جهانی این اثر تاریخی در یونسکو تأیید شده و اقدامات برای تکمیل پرونده در حال انجام است. وی ادامه می‌دهد: تکمیل پرونده شامل آماده سازی زیرساخت‌های برای حضور توریست‌ها با تکمیل نقشه‌برداری، نصب تابلو راهنما و ایجاد مجتمع‌های گردشگری (هتل، کمپ، رستوران و بوم‌گردی) در طول مسیر دیوار می‌شود. مدیر پایگاه دیوار بزرگ گرگان گفت: این اثر تاریخی به دلیل امتداد از شرق به غرب استان و عبور از هفت شهرستان در طول مسیر ظرفیت خوبی برای مطرح شده به عنوان محور توسعه استان گلستان دارد.
عمرانی افزود: با ایجاد زیرساخت‌های لازم، گردشگران بعد از بازدید از دیوار تاریخی گرگان در طول مسیر با ظرفیت‌های فرهنگی و جاذبه‌های طبیعی و تاریخی، صنایع دستی و خوراکی‌های محلی، آداب و رسوم و موسیقی قومیت‌های مختلف ترکمن، بلوچ و سیستانی ساکن آشنا می‌شوند.
وی ادامه داد: کشاورزی، پرورش ماهی، شترداری و سوارکاری از دیگر ظرفیت‌های اقتصادی شهرستان‌های در طول مسیر دیوار گرگان است که باید به درستی معرفی شود تا گردشگران بعد از بازدید از این دیوار از دیگر جاذبه‌های استان از جمله برج قابوس به عنوان بلندترین برج تمام آجری جهان و یا شهر تاریخی جرجان دیدن کنند.