به گزارش ایکنا به نقل از روابط عمومی مؤسسه فرهنگی هنری موعود عصر(عج)، یکصد و شصت و هشتمین نشست فرهنگ مهدوی با موضوع «اینترنت و تجربه‌های کودکان و مدیریت کودک در رسانه‌های آنلاین» با حضور کارشناسان ارتباطات و رسانه در سالن سوره حوزه هنری برگزار شد. 

محمدپویا قاسمی، کارشناس حوزه رسانه‌های دیجیتال با اشاره به ضرورت طرح موضوع «مدیریت مصرف کودکان در فضای مجازی» گفت: آنچه امروز با آن مواجه هستیم، نسبت تعریف نشده‌ای با فضای مجازی است که ما به عنوان والد و همچنین مسئولان کشور، هیچ برنامه نظام‌مندی در رابطه با مدیریت این تعامل نداشته و ارائه نکرده‌ایم و فرآیند جامعه‌پذیری کودکان به این رسانه‌ها تفویض شده است، آن هم در حالی که این رسانه‌ها برای جامعه‌پذیری طراحی نشده‌اند.

پژوهشگر رسانه با بیان اینکه در ابتدای ورود، رسانه‌های اجتماعی، یک دهه از سوی دانشگاه‌ها و فضا‌های آکادمیک مورد ستایش قرار گرفتند، افزود: رویکرد آکنده از شگفتی در مواجهه با رسانه‌های نوین سبب شد، آسیب‌ها و مضرات این حوزه دیر دیده شود و رفته‌رفته با بروز آسیب‌های نوپدید که حاصل نوآوری کاربران در استفاده رسانه نوین بود، مسئولان و فعالان فرهنگی را به ارائه راهکار در برابر ابعاد ناشناخته این رسانه‌ها فراخواند. 

کووید ۱۹؛ عامل ورود همگانی به فضای دیجیتال 

قاسمی با تأکید بر اینکه گذار دیجیتال با وقوع پاندمی کرونا تسریع شد و تعاملات خانوادگی به صورت تماس تصویری درآمد، نوهنجار‌هایی وضع شد که تا پیش از آن بی‌سابقه بود، ادامه داد: با وقوع کرونا مرز بین دنیای واقعی و فضای مجازی محو شد و کودکان و بزرگسالان به نوعی به «وحدت با فضای دیجیتال» رسیدند. نسل z و موالید سال ۱۴۰۰ به بعد، بخش زیادی از ساعاتشان با گوشی همراه می‌گذرد. این موضوع ضرورت مواجهه مسئله محور با بحث والدگری و فضای مجازی را دو چندان می‌کند.

در ادامه این نشست، میلاد موسوی حق‌شناس، مترجم و مؤلف کتاب «تجربه‌های کودکی در محیط آنلاین» ضمن مرور انواع نظارت و معانی آن، گفت: کسی که امروز درباره کودکان و نوجوانان و زیست مجازی آنان دغدغه‌مند و به دنبال راهکار است، باید او را مسئله‌شناس فرهنگی بسیار قابلی دانست. اما درباره معنای نظارت، نگاه توأم با تأمل، به معنای آگاهی و اطلاع از آنچه در حال وقوع است. به «کنترل» معمولاً به شکل عملی نظارت می‌گویند که ناظر به شیوه‌ها و وسایل و تدابیر در تحقق اهداف نظارتی است.

نویسنده حوزه رسانه ادامه داد: نظارت را به دو نوع «نظارت استطلاعی» (در آن حق اقدام عمل وجود ندارد و نظارتی غیرفعال است) و «نظارت مؤثر» تقسیم کرد. نظارت مؤثر همراه با حق دخالت و تصمیم‌گیری است و نظارتی فعال به شمار می‌رود که ناظر به عنوان مجری و ضابط، علاوه بر کنترل، حق دخالت نیز دارد. نظارت نیز براساس زمان به سه گونه تقسیم می‌شود؛ «پیشینی یا آینده‌نگر» (دارای جنبه‌های پیشگیرانه)، «پسینی» (ناظر بر نتیجه کار) و «روندگرا» (نظارتی مستمر که فرآیند عمل را در نظر می‌گیرد.) البته نظارت سازمانی و شغلی را متفاوت از نظارت والدین است و بحث مراقبت، سرپرستی، تعامل و صمیمیت در نظارت سازمانی وجود ندارد؛ اما در حوزه‌های تربیتی و والدگری این مفاهیم پیوند عمیقی با نظارت پیدا می‌کنند و در نتیجه آن را پیچیده می‌سازند.

نوجوانان زیر استثمار اینترنت

پژوهشگر ارتباطات و رسانه با اشاره به اینکه حدود پنج و نیم میلیارد نفر در سراسر جهان، در رسانه‌های مجازی حضور دارند، به بررسی وضعیت آماری آمریکا به عنوان واضع نهاد اینترنت و راهبر کنونی آن در جهان اشاره کرد و گفت: معیار این آمار مصرف فضای مجازی و با ادبیات دیجیتالی، به اصطلاح «Screen Time» (زمان استفاده از صفحه نمایش) موبایل‌ها، تلویزیون و تبلت و کامپیوتر‌ها است. میانگین زمان مواجهه با صفحه‌نمایش توسط کودکان زیر ۱۸ سال در آمریکا برای کودکان بین ۸-۱۰ ساله؛ شش ساعت، برای کودکان بین ۱۱-۱۴ سال، ۹ ساعت و برای نوجوانان بین ۱۵-۱۸ سال حدود هفت ساعت و نیم به صورت روزانه تخمین زده شده است.

موسوی‌حق‌شناس با اشاره به «قلدری مجازی» گفت: این عبارت به مفهوم آزار و اذیت کودکان در فضای مجازی از جمله اخاذی، باجگیری، لفّاظی، هتک حرمت، تهدید، سوء استفاده از اطلاعات شخصی است و براساس گزارش «مرکز پژوهش‌های سایبری آمریکا»، ۲۶ درصد از کودکان و نوجوان بین ۱۳ تا ۱۷ سال در سال ۲۰۲۳ میلادی تجربه قلدری سایبری را در ماه اخیر گزارش کرده‌اند. ۱۹ درصد از این دانش‌آموزان به همین دلیل از رفتن به مدرسه اجتناب کرده‌اند؛ چرا که نیازمند بهبودی جسمانی و روانی بوده‌اند.

وی با ارائه آمار «مرکز ملی کودکان گمشده و تحت استثمار» در آمریکا» افزود: در سال ۲۰۲۳ میلادی بیش از ۱۰۵ میلیون تصاویر سوء استفاده از کودکان گزارش شده که ۲۲ میلیون مورد از آنها منحصر به فرد بوده که نشانگر آن است هرگز پیش از آن منتشر نشده یا در فضای مجازی قرار نگرفته است که این آمار شگفت‌آور ناشی از خطرات بسیار جدی در کمین کودکان و نوجوانان در مواجهه با فضای دیجیتال است.

با وقوع کووید ۱۹ سپر‌ها انداخته شد

موسوی‌حق‌شناس با اشاره به اینکه در نسبت با فضای مجازی در سراسر دنیا پس از کووید ۱۹ نقطه عطفی اتفاق افتاد، با مراجعه به آمار‌های جهانی گفت: در «بریتانیا»، گزارش شده است که استفاده کودکان زیر ۱۸ سال از فضای دیجیتال حدود شش ساعت بوده است؛ اما نکته حائز همیت در پژوهش پشتیبانِ این گزارش، نگرانی‌های والدین و این کشور بر این مسئله است که روند استفاده کودکان از تلفن همراه رو به افزایش است. «سازمان تنظیم رسانه‌ای بریتانیا» گزارش کرده که از هر پنج خانواده دارای کودک، چهار خانواده اعلام کرده‌اند که از پاندمی کووید، روند استفاده کودکان از فضای مجازی افزایش داشته است.

وی تصریح کرد: پسایند‌های کووید این بود که مقاومت بسیاری از خانواده‌ها شکسته شد و آنها قوانین خود را زیر پا گذاشتند، خانواده‌هایی که در آنها کودکان از ابزار‌های دیجیتال والدین استفاده می‌کردند، به نحوی قانع شدند که کودکان باید تبلت یا تلفن هوشمند مخصوص به خود داشته باشند؛ بنابراین می‌توان گفت؛ کووید ۱۹، نوع، شیوه و میزان مصرف کودکان و نوجوانان را تحت تأثیر قرار داد.

موسوی‌حق‌شناس در ادامه بیان کرد: «آکادمی آمریکایی طب کودکان» اعلام کرد که ۵۰ تا ۷۰ درصد از کودکان زیر ۱۸ سال، پس از کووید در معرض اعتیاد به اینترنت قرار دارند؛ یعنی این خطر به صورت بالقوه در آنها که بیش از شش ساعت استفاده از فضای مجازی دارند، پدید آمده است. ضمن آنکه بیش از یک سوم کودکان جهان در فضای مجازی، به نحوی مورد آزار و اذیت قرار گرفته‌اند و این نشانگر بحرانی جهانی و نیازمند مقابله جدی است.

حضور فعال کودکان ایرانی در فضای مجازی

پژوهشگر حوزه مطالعات رسانه‌های نوین درباره وضعیت کاربران اینترنتی در ایران اعلام کرد: بیش از ۲۵ درصد جمعیت کشور را کودکان کمتر از ۱۸ سال تشکیل می‌دهند که براساس آمار‌ها تا سال ۱۴۰۳، شانزده میلیون از آنها دانش‌آموز هستند. ۵۹ درصد این کودکان اعلام کرده‌اند که از پدر و مادر خود در حوزه فضای مجازی بیشتر اطلاعات دارند و این هشداری برای والدین است که باید خودشان را به روز کنند و آگاه باشند و تا جای ممکن کارگاه و کنفرانس‌ها را شرکت کنند و دانش خود را بالا ببرند.

وی در ادامه به بررسی مخاطبان ایران در اینستاگرام پرداخت و گفت: در سال ۱۴۰۳ تا ۲۴ ساعت گذشته، کودکان و نوجوانان ایرانی بیش از صد میلیارد لایک در اینستاگرام زده‌اند و ۴۴ میلیون ویدیو آپلود شده و تعداد کامنت‌ها در پلتفرم اینستاگرام از سه میلیارد عبور کرده است. آمار یاد شده نشان‌دهنده‌ آن است که فضایی که فقط یکی از پلتفرم‌های شاخصِ آن ظرفیت این حجم از تعامل، تبادل و تولید محتوا و اطلاعات را دارد، نیازمند مطالعات و پژوهش‌های گسترده و عمیقی در حوزه‌های سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری است.

شیوه‌های آسیب‌زای نظارت

موسوی‌حق‌شناس ادامه داد: برخی نگاه‌های مدرن و به ظاهر آکادمیک در سطح دنیا به وجود آمده و متأسفانه در کشور ما هم به خانواده‌ها ارائه می‌شود و در این رویکرد به حفظ حریم خصوصی کودک تأکید می‌شود و نظارت را مخل این روند معرفی می‌کند. درواقع معتقدند؛ دخالت زمانی مجاز است که برای مثال کودک زیر دوازده سال دچار اضطراب شدید شود و از رفتن به مدرسه و گفت‌وگو با والدین اجتناب کند، یعنی زمانی که کودک دچار آسیب‌های فراوانی شده که شاید بازگشت‌ناپذیر باشد، این نوع نگرش قابل قبول نیست.

وی در ادامه به شیوه‌های نظارت اشاره کرد و افزود: شیوه‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری از شیوه‌های نظارت محسوب می‌شود؛ برای مثال استفاده از نرم افزار‌های مداخله‌گر و شیوه‌های مداخله‌گر و پایش‌گر مثل نرم‌افزار K ۹ Web Protection که والدین می‌توانند با نصب و انجام تنظیمات مرتبط با آن، سایت‌های نامناسب برای کودکان خود را محدود و فیلتر کنند. نظارت هم‌مکان که در مقالات داخلی در ایران به آن توجه زیادی شده و در ادبیات رسانه‌ای ایران هم پرطرفدار است، به گونه‌ای که با وضع و اجرای قوانین را در خانه، استفاده از صفحه نمایش فقط منحصر به مکانی خاص می‌شود. مثلاً اتاق نشیمن خانه یا فضای اصلی خانه مجاز دانسته می‌شود. یعنی، جایی که بین کودک، رسانه و والدین هم‌مکانی وجود دارد. البته باید گفت، تغییر رابط‌ها از فضای ثابت به تلفن همراه این روش را دچار چالش کرده و سیالیت این دستگاه‌ها و بدن‌مند بودن آنها، این نظارت را دچار محدود می‌کند.

چالش‌های نظارت مداوم

وی با اشاره به چالش‌های نظارت مداوم، به ویژه در سنین نوجوانی بیان کرد: زیر پا گذاشتن حقوق کودکان، عدم پذیرش مسئولیت، عدم استفاده از حق انتخاب، ضعف در اراده و انفعال کوکان از چالش‌های نظارت مداوم است که در بزرگسالی مسبب اختلال‌های رفتاری و شناختی متعددی خواهد شد. بنابراین در این زمینه می‌توان پیشنهاد‌هایی برای تغییر نحوه نظارت همزمان با افزایش سن کودکان ارائه داد که؛ حرکت از نظارت عمودی به نظارت افقی، حرکت از نظارت مداخله گر به نظارت پایشگر، حرکت از نظارت آشکار و مستقیم به سوی نظارت پنهان و غیر مستقیم، حرکت از نظارت یک سویه به نظارت تعاملی، حرکت از نظارت رسمی اقتدارگرایانه به سوی نظارت غیر رسمی محتاطانه، حرکت از سوی نظارت تک لایه به سمت نظارت راهبردی و ترکیبی از جمله آنها است.

موسوی‌حق‌شناس در ادامه اظهار کرد: فضای مجازی در درجه اول فضای فرصت‌های متعدد و متکثر، برای تمامی گروه‌های سنی و اجتماعی از جمله کودکان است. آنچه در این میان به ویژه برای گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه اهمیت دارد، بهره‌گیری از فرصت‌های این فضا در کنار به حداقل رساندن تهدید‌ها و آسیب‌های آن است.

سلامت روان در دنیای دیجیتال

در ادامه نشست مریم محبی، مدرس سواد رسانه‌ای، تکنیک‌ها و پژوهش‌های عملی نظارت در فضای دیجیتال را برشمرد و درباره سلامت دیجیتال گفت: سلامت دیجیتال استفاده مسئولانه و بهینه از تکنولوژی دیجیتال برای حفظ سلامت جسم و جان است.

وی به برخی از آسیب‌های روحی و روانی ناشی از استفاده از فضای دیجیتال اشاره کرد و افزود: مشاهده زندگی دیگران و زیست با دیگران تا زمانی که در دنیای دیجیتال هستیم، بیشتر مشاهده می‌شود. مشاهده این تفاوت‌ها، سبب مقایسه و در نتیجه تغییر مسیر شغلی، مصرف‌گرایی بیش از اندازه، خریدن ملزوماتی که اصلاً کاربری در زندگی ندارد، می‌شود. این موضوع برای کودکان و نوجوانان هم مطرح است. ترس از دست دادن یک چالش جدی نسل دیجیتال و بیماری این نسل است. فرد در این بیماری دائما احساس می‌کند، اطلاعاتی را از دست می‌دهد و چون هر روز نمی‌تواند از همه اطلاعات استفاده کند، در نتیجه دچار اضطراب دائمی می‌شود. «فابینگ» نیز بیماری جدیدی است که بسیاری از ما با آن مواجه شده‌ایم و به معنای درگیری حواس با گوشی است. عملی است که باعث می‌شود افراد در محیط‌های اجتماعی یا خانوادگی به جای توجه به دیگران به تلفن خود نگاه کنند. در نتیجه طرف مقابل حس نادیده گرفتن شدن دارد و آسیب‌های بسیار شدیدی به روابط بین افراد از جمله زن و شوهر و والد و کودک وارد می‌کند.

محبی ادامه داد: انگاره منفی نسبت به جسم و ظاهر که سبب نارضایتی شدید از جسم و ظاهر می‌شود. برنامه‌هایی که نمایش تصاویر واقعی را با فیلتر و عمل جراحی تغییر می‌دهند و تأثیرات روانی متعددی را به همراه دارد. در این انگاره فرد به جای آنکه در مسیر هدف، معنویت، شغل، حرفه و... حرکت کند، دائما درگیر ظاهر و جسم خود می‌شود و خواهان تغییر آن است. هیجانات ناگهانی و متعدد که با یک لمس صفحه نمایش دچار تغییر می‌شود. از صفحه اخبار لبنان و غزه، به صفحه شوخی و بعد به صفحه معارف و قرآن! در حالی که نه درد ما عمقی دارد و نه حال معنوی ما! بلکه دائم در حال تجربه احساسات و هیجانات متعدد و مختلف هستیم. بنابراین خبر‌ها را تا جای ممکن محدود کنید؛ چرا که ذات خبر منفی است. چالش چند وظیفه‌ای (Multitasking) یا همزمانی انجام چند فعالیت که گاهی اوقات از ویژگی مثبت تلقی می‌شود؛ اما عاملی برای کاهش تمرکز بر روی محتوا می‌شود و در نتیجه عمق افراد کاهش پیدا می‌کند. افراد در حالی که خود را کارشناس ورزش، سیاست و پزشکی می‌دانند، در همان حال غیرمتخصص هستند. به قول معروف؛ اقیانوسی به عمیق یک سانتی‌متر! افسردگی، ناکارآمدی و ... از جمله آثار روحی دیجیتال است.

خمیدگی مداوم گردن به افسردگی می‌انجامد

پس از بیان مشکلات و آسیب‌های روانی، مریم محبی به بیان مشکلات جسمی و ارائه راهکار‌هایی برای این مشکلات پرداخت و بیان کرد: مشکلات چشمی ناشی از کم پلک زدن، خشکی چشم، به هم خوردن تنظیمات خواب با استفاده از نور آبی؛ عارضه کمبود تحرک ناشی از تغییر حالت ندادن، نشست‌های طولانی مدّت که باعث می‌شود مغز فرمان بدهد که برخی از نقاط بدن کارآمد نیست و خون در آن بخش جریان نمی‌کند و باعث خشکی بدن می‌شود. این نواحی مستعد بیماری‌های مختلف می‌شود. بیماری شایعی که براساس گزارش‌ها از بین صد نفر، سی نفر را درگیر می‌کند؛ مشکلات دست و مچ دست از جمله سندرم تونل کارپال که به خاطر نگه داشتن طولانی مدت تبلت و گوشی همراه، کنسول‌ها و تایپ با کامپیوتر که باعث آسیب تاندون‌ها و فرسایش ماهیچه‌های نواحی دست می‌شود.

وی افزود: مشکلات کمردرد و گردن درد به دلیل استفاده طولانی مدت از موبایل و نشستن پشت سیستم‌های دیجیتال با گردن خمیده از مشکلات جسمی دیگری است که پژوهشگران ثابت کرده‌اند؛ خمیده ماندن گردن سبب تغییر در مغز و بروز افسردگی نیز می‌شود. 

محبی درباره راهکار‌های این آسیب‌ها، پژوهشگر و مدرس حوزه رسانه افزود: برای مشکلات چشمی راهکار ۲۰، ۲۰، ۲۰ پیشنهاد می‌شود؛ یعنی هر بیست دقیقه، بیست ثانیه به بیست جا (۵، ۶ متر) نگاه کنید. همچنین فعال کردن نور شب که نور آبی و صدمات را کاهش می‌دهد؛ اما بهتر این است که تمامی ابزار‌های دیجیتال خانه در وقت خواب خاموش باشد و خواب با فاصله یک ساعت پس از خاموشی اتفاق بیفتد. حرکت دادن مداوم دست و قرار دادن پایه برای موبایل و تبلت می‌تواند راهکار مقابله‌گری برای بیماری‌های مچ دست باشد. همچنین برای خشک نشدن ناشی از کم‌تحرکی هر نیم ساعت از جای خود بلند شوید و حرکات کوتاه کششی انجام دهید.