در پشت‌صحنه همه موزه‌ها و کتابخانه‌ها همچون کتابخانه و موزه ملی ملک، بخش‌هایی وجود دارد که به پشتوانه تلاش بی‌وقفه و دقت ویژه کارشناسان آن حوزه، شاهد رشد و پیشرفت این مراکز فرهنگی و گسترش خدمت‌رسانی آن‌ها به دوستداران فرهنگ و هنر هستیم، بخش حفاظت و مرمت، یکی این بخش‌های مهم و اثرگذار است.
کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه فرهنگی آستان قدس رضوی در تهران، اگرچه در پرتوی بلندنظری حاج حسین آقا ملک، بزرگ واقف معاصر کشور بنیان نهاده شده، اما نباید فراموش کرد که با انجام اقدامات مختلف حفاظتی و مرمتی توسط کارشناسان متعهد و باتجربه در ادوار گوناگون، امروزه شاهد وجود گنجینه‌ای از آثار پیشینیان و نیاکان خود در این مجموعه هستیم؛ یادگاری‌هایی که دیدن هر کدام از آن‌ها در پشت ویترین‌های شیشه‌ای موزه، مایه افتخار ایران و ایرانی است. در این زمینه با زهرا نیکویی، کارشناس حفاظت و مرمت کتابخانه و موزه ملی ملک به گفتگو نشسته‌ایم.
معرفی وظایف
زهرا نیکویی بخش‌های «حفاظت» و «مرمت» را تکمیل‌کننده یکدیگر می‌داند، می‌گوید: در بخش مرمت، عملیات فیزیکی همچون بازسازی و آفت‌زدایی بر روی اثر تاریخی انجام می‌شود. وی می‌افزاید: در این میان، مطابق با وقف‌نامه واقف و بنیان‌گذار این مجموعه، آثار به‌هیچ‌وجه حتی برای مرمت نباید از ساختمان آن خارج شود، این امر موجب شده تا کارگاه مرمت در این موقوفه فرهنگی راه‌اندازی شود. وی ادامه می‌دهد: بخش حفاظت کتابخانه و موزه ملی ملک نیز بر تمامی اقدامات حفاظتی برای نگهداری و حفظ آثار مجموعه در هر مکانی اعم از کتابخانه، تالارهای موزه، نمایشگاه‌های موقت، مخزن، بخش مستندنگاری، صحافی، مرمت و...، نظارت دارد.
وی تصریح می‌کند: چگونگی بسته‌بندی و جابه‌جایی آثار و چیدمان و نمایش آن‌ها، شرایط محیطی محل نگهداری آثار همچون میزان نور، دما، رطوبت نسبی و... در هر گوشه از این مجموعه، تحت نظارت این بخش انجام می‌شود تا آثار صدمه نبیند.
کارشناس حفاظت و مرمت کتابخانه و موزه ملی ملک ادامه می‌دهد: تمامی آثار حتی کتاب‌های چاپی که جزء آثار تاریخی کتابخانه و موزه ملی ملک محسوب نمی‌شود، وقتی قرار است در مخزن نگهداری شود، ابتدا از نظر سلامت عوامل بیولوژیکی بررسی و سپس در صورت سالم‌بودن، وارد مخزن می‌شود.
وی تاکید می‌کند: اگر کارشناسان بخش حفاظت مجموعه تشخیص دهند، اثری نیاز به مرمت دارد، طبق اولویت‌بندی خاصی به بخش مرمت ارسال شده تا فرایندهای عملیاتی موردنیاز بر روی آن انجام شود.
مراحل حفاظت و مرمت آثار
کارشناس حفاظت و مرمت کتابخانه و موزه ملی ملک می‌گوید: مجموعه‌ای از اقدامات بخش حفاظت به‌صورت روزانه، هفتگی و ماهانه انجام می‌شود. به طور مثال، پایش و بررسی آثار و تمیزکردن مخازن، تالارهای مجموعه، قفسه‌های نگهداری آثار و ویترین‌های نمایش آن‌ها به‌صورت روتین انجام شده و در صورت نیاز از اقدامات حفاظتی و مرمتی نیز استفاده می‌شود.
وی تصریح می‌کند: دراین‌بین، پایش و بررسی آثار خطی مجموعه باتوجه‌به حساسیت آن‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ چنان‌که این آثار به طور منظم بازبینی و پایش می‌شود.
نیکویی می‌افزاید: این مجموعه امکانات کارگاهی خوبی در حوزه مرمت آثار دارد. همچنین ازآنجایی‌که بخش عمده نفایس گنجینه ملک، آثار کاغذی اعم از نسخه‌های خطی، کتاب و اسناد است، این مجموعه مجهز به کارگاه صحافی برای صحافی کتاب‌های تاریخی، چاپی و نشریات است.
وی اضافه می‌کند: بیشتر نیازهای مرمتی آثار موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک نیز با استفاده از ظرفیت کارشناسان متخصص و باتجربه این مجموعه انجام می‌شود، البته در صورت نیاز از خدمات نیروهای متخصص خارج از مجموعه نیز استفاده می‌شود.
نیکویی ادامه می‌دهد: در بخش حفاظت نیز مهم‌ترین نیاز ما کنترل شرایط محیطی است که امیدواریم بتوانیم دستگاه‌های موردنیاز این امر را در مخازن خود، باتوجه‌به پیشرفت‌های روزافزون عصر حاضر، به‌روزرسانی کنیم.
این کارشناس درباره مراحل مرمت یک اثر اظهار می‌دارد: نخست اثر مورد بررسی و بازبینی قرار می‌گیرد، سپس آسیب‌شناسی شده و میزان آسیب‌های آن تعیین می‌شود. البته قبل از مرمت، اثر باید مستندنگاری شده باشد و تصویرها و اطلاعات مربوط به آن تهیه شده باشد.
نیکویی می‌افزاید: به‌منظور آسیب‌شناسی اثر نیز از آسیب‌های آن در آزمایشگاه بخش مرمت در صورت نیاز نمونه‌برداری می‌شود، انجام مراحل آسیب‌شناسی آثار باتوجه‌به امکانات و تجهیزات موجود در آزمایشگاه کارگاه مرمت در این مجموعه یا آزمایشگاه‌های دیگر مراکز انجام می‌شود.
وی بیان می‌کند: به‌این‌ترتیب، نوع کاغذ، مرکب و... یک اثر خطی مشخص شده و متناسب با آسیب‌های آن اقدامات مرمتی انجام می‌شود. اگر اثر کتاب باشد، پس از مرحله مرمت به بخش صحافی منتقل شده و جلد آن نیز مرمت و سپس اثر به تالار نمایش یا مخزن آثار باز می‌گردد.
اقدامات مهم در یک سال اخیر
کارشناس حفاظت و مرمت کتابخانه و موزه ملی ملک می‌گوید: از جمله مهم‌ترین پروژه‌های مرمتی این مجموعه در یک سال اخیر مربوط به انجام پروژه مرمت ۸۵ نسخه خطی گنجینه ملک است که از آبان ماه ۱۴۰۲ آغاز و در اواخر تابستان سال جاری به پایان رسید.
وی ادامه می‌دهد: انجام این پروژه به ما کمک کرد تا نسخه‌های خطی که نیاز به مرمت دارند، در اولویت کار قرار گیرند؛ چنان‌که از پاییز امسال نیز انجام چندین پروژه مرمتی در دستور کار این مجموعه قرار دارد.
نیکویی می‌افزاید: مرمت سکه‌های دوره‌های مختلف تاریخی تالار سکه موزه ملی ملک، از دیگر اقدامات مهم مرمتی امسال این مجموعه محسوب می‌شود.
وی بیان می‌کند: در راستای برپایی نمایشگاه‌های موقت در موزه ملی ملک، فعالیت‌های حفاظتی و مرمتی خاصی انجام می‌شود. از جمله این نمایشگاه‌ها در سال جاری می‌توان به نمایشگاه تذهیب «به لاجورد و به زر» و نمایشگاه «ابرهای بی‌پایان جاده ابریشم»، اشاره کرد.
این کارشناس می‌گوید: به مناسبت گرامیداشت دهه کرامت و هفته میراث‌فرهنگی در اردیبهشت‌ماه امسال، کتابخانه و موزه ملی ملک با اجرای برنامه ویژه «تور صحنه و پشت‌صحنه (بازدید از نادیده‌های یک موزه)»، فرصت بازدید از کارگاه‌های مرمت و مستندنگاری، آزمایشگاه آثار و صحافی این مجموعه را برای جمعی از بازدیدکنندگان خود فراهم کرد؛ بخش‌هایی از یک موزه که به شیوه معمول در برنامه بازدید گردشگران و بازدیدکنندگان موزه‌ها گنجانده نمی‌شوند.
احساس دِین به حفظ موقوفه امام هشتم
نیکویی تصریح می‌کند: ازآنجایی‌که کارشناسان بخش‌های حفاظت و مرمت با آثار تاریخی در ارتباط مستقیم قرار دارند، همواره تلاش کرده به بهترین شکل از این آثار حفاظت کنند، زیرا کوچک‌ترین کوتاهی آنان ممکن است منجر به آسیب غیرقابل‌جبرانی به این آثار منحصربه‌فرد شود.
وی می‌گوید: وقفی بودن کتابخانه و موزه ملی ملک نیز موجب شده احساس دِین به واقف این مجموعه کنیم؛ بزرگ‌مردی که زحمات بسیاری برای گردآوری آثار این گنجینه متحمل شد و سرمایه مالی و معنوی باارزشی را از خود برجای گذاشته است، بنابراین از تمام توان و تخصص خود برای حفظ و ماندگاری این گنجینه برای آیندگان استفاده می‌کنیم.
کارشناس حفاظت و مرمت کتابخانه و موزه ملی ملک در پایان خاطرنشان می‌کند: از طرف دیگر، این مجموعه موقوفه فرهنگی بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) است که این امر نیز بر مسئولیت کاری ما می‌افزاید تا از جان‌ودل برای حفظ و نگهداری این آثار، تلاش کنیم.