به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست «طراحی و تدوین کتاب‌های درسی در ایران؛ وضعیت‌شناسی چالش‌ها و راهکارها» با حضور علی لطیفی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی اموزشی و ۶ تن از کارشناسان حوزه آموزش و پرورش، سیدمحمد حسینی، مدیر گروه مبانی مطالعات برنامه درسی، مهدی باقریان، مدیرکل دفتر تالیف کتاب‌های ابتدایی و متوسطه نظری، سیدرمضان عقیلی، عضو هئیت علمی دانشگاه فرهنگیان، دکتر سیدجلال موسوی خطیر، معاون تعلیم و تربیت رسمی ستاد تعلیم و تربیت، محمود امانی طهرانی، دبیرکل شورای عالی آموزش و پرورش و علی محبی، رئیس پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش به‌همت شورای عالی آموزش و پرورش دوشنبه (۲۱ آبان‌ماه) برگزار شد.
حجت‌الاسلام و المسلمین لطیفی در این نشست با تشکر از ستاد تعلیم و تربیت شورای عالی انقلاب فرهنگی و پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش عنوان کرد: با توجه به اینکه باید در یک فضای تخصصی‌تر، درباره مبحث مطالعات تطبیقی صحبت کرد، بهتر است جلسات کارشناسی و دقیق‌تری برگزار کنیم. معتقدم با ارائه یک سخن کوتاه ۵ تا ۱۵ دقیقه‌ای نمی‌توان درباره این مبحث یعنی برنامه درسی، کار کارشناسی انجام شود.
وی با بیان اینکه متاسفانه مطالعات تطیبقی و مقایسه‌ای، گاهی ابزاری است برای پیشبرد مقاصد، بدون درک و در نظر گرفتن واقعیت‌ها، عنوان کرد: مطالعات مقایسه‌ای وقتی از بافت و فضای فرهنگی خاستگاه خودشان جدا می‌شوند، هیچ کمکی نمی‌کنند و این یک فاجعه در کشور است که با اتکا صرف به مطالعات تطبیقی و حتی در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی بخواهیم یک فعالیت یا تصمیمی بگیریم.
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با بیان اینکه اگر بخواهیم درباره مبحث تولید کتاب درسی و طراحی برنامه درسی از صندلی مسئولیت‌پذیری فکر کنیم، درمی‌یابیم که موضوع چقدر حساس است، اظهار کرد: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی می‌تواند درباره مصادیق و مولفه‌های مطالعات مقایسه‌ای و اینکه چه تفاوت‌هایی بین وضعیت کتاب درسی ایران با کشورهای مختلف وجود دارد، ساعت‌ها بحث و گفت‌وگو کند. فقط در بحث چاپ و توزیع کتاب درسی ببینید چه وضعیتی در ایران وجود دارد، من فکر می‌کنم برخی شرایط تولید و توزیع و چاپ کتاب درسی و برخی مولفه‌ها و معیارهای تولید کتاب درسی در ایران نسبت به کشورهای دیگر بسیار متفاوت هستند.
لطیفی ادامه داد: تا وقتی این موضوع فهم نشود که در چه وضعیت، بافتی به تولید محتوای کتاب درسی اقدام می‌کنیم و آن‌ها (کشورهای دیگر) در چه بافت و زمینه در این حوزه هستند، نمی‌توانیم از مقایسه و درس گرفتن از مطالعات تطبیقی صحبت کنیم، گفت: البته سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی همیشه از نظرات کارشناسی در بخش مطالعات آموزشی و استانداردسازی کتاب درسی در کشورهای مختلف بهره می‌برد. این سیر مطالعاتی یعنی استفاده از منابع مستندات و استفاده از داده‌های استاندارد کتاب درسی در بخش بین‌المللی و داخلی، بخشی از زیست تخصصی تدوین کتاب درسی در ایران است.
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با اشاره به پیچیده بودن طراحی برنامه درسی در کشور با توجه به ویژگی‌های مختلف اثرگذار و متفاوت در این مبحث، اظهار کرد: برخی از مولفه‌ها و معیارها که مرتبط با فضا و شرایط فرهنگی کشور است؛ بنابراین طراحی و تدوین برنامه درسی را دشوارتر می‌کند؛ بنابراین هر تلاش برای تدوین برنامه درسی که معطوف به شناخت فضا شرایط و فرهنگ نباشد، دقیق نیست.
آینده کتاب درسی در ۱۰ سال آینده چه می‌شود؟
در ادامه این نشست محبی با اشاره به رویکرد واکنشی نسبت به کتاب‌های درسی گفت: هرآنچه تاکنون درباره کتاب‌های درسی گفتیم، رویکرد واکنشی بود؛ یعنی واکنشی نسبت به آنچه اتفاق افتاده و هست اما به سراغ رویکرد فراواکنشی نرفته‌ایم؛ یعنی واکنشی که برپایه رویکرد آینده‌نگر و پژوهش‌گرایانه باشد. امیدواریم یک رویکرد سیاستی مناسب را با همفکری سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در زمینه تدوین کتاب درسی در آینده اتخاذ کنیم.
وی با اشاره به سرعت نوظهور فناوری‌های و ابزارهای جدید گفت: مبحث مهم این است که در ۵ سال و ۱۰ سال آینده که عصر فناوری و ابزارهای جدید است؛ سرنوشت کتاب‌های درسی و وضعیت تعلیم و تربیت چه خواهد شد؟ پیشنهاد می‌کنم یک نشست تخصصی در این زمینه داشته باشیم تا بتوانیم علاوه بر استناد به یافته‌های علمی به یک هم‌افزایی در زمینه تدوین کتاب درسی نیز برسیم.
در بخش دیگر این نشست حسینی، مدیر گروه مبانی مطالعات برنامه درسی با اشاره به پیچیده بودن طراحی برنامه درسی برای یادگیری اظهار کرد: کتاب درسی چیست؟ اثری مکتوب است که براساس اهدافی مانند برنامه درسی تدوین شده و دارای حجم مشخص و ملاک‌هایی برای ارزشیابی است. اثری مبتنی بر موضوعات ایدئولوژی سیاسی و اجتماعی و ارزش‌های یک جامعه و اثرگذار بر آن است.
وی با بیان اینکه کتاب درسی مهم‌ترین و اصلی‌ترین منبع و رسانه آموزشی در ایران و کشورهای دیگر است، عنوان کرد: منبع اصلی و ابزار مهم تدریس در کلاس‌های درس مدارس ایران اکنون کتاب درسی است و ۷۵ درصد وقت کلاس در مدارس به آموزش کتاب درسی اختصاص دارد.
مدیر گروه مبانی مطالعات برنامه درسی با طرح این پرسش که آیا هر کتابی کتاب درسی است؟ گفت: پاسخ منفی است. کتاب باید یکسری ویژگی‌هایی داشته باشد تا کتاب درسی تلقی شود؛ مانند معیارهایی که برای شکل ظاهری محتوا ساختار و زمان و روش تدریس در این محتوا و نگارش لحاظ شده باشد. یعنی کتاب ۸۰۰ صفحه‌ای و ۵۰ صفحه‌ای کتاب درسی نیست. کتابی که محتوای نگارش گرافیک روانشناختی صفحه‌آرایی معیارها و یک اثر آموزشی را داشته باشد، قطعاً کتاب درسی یا آموزشی است.
وی با بیان اینکه در کتاب درسی یا آموزشی اشتباه و چالش اگر بیش از ۵ مصداق باشد، اعتماد به کتاب درسی از بین می‌رود، گفت: اعتبار کتاب باید بیش از ۹۰ درصد باشد؛ البته در تدوین کتاب درسی موجود، بیش از ۹۰ درصد اعتبار دارند اما همین ۱۰ درصد خطا را نیز نباید داشته باشیم.
حسینی با اشاره به اصلاح و بازنگری کتاب‌های درسی در بازه زمانی ۱۰ ساله و بعد از تصویب سند تحول بنیادین آموزش و پرورش گفت: به استناد پژوهش‌های ۱۰ ساله اخیر کتاب‌های درسی مباحث نظری زیادی دارد، حجم کتاب‌های درسی زیاد است و برخی موضوعات با شرایط مناطق محروم منطبق نیست و مدت زمان تدریس با حجم کتاب درسی متناسب نیست.
وی درباره این پرسش که برای رفع چالش‌های وضعیت طرحی و تدوین کتاب درسی چه کاری می‌توان انجام داد؟ گفت: دربرابر این پرسش، راهکارهای زیادی می‌توان داد که مهم‌ترین آن‌ها این است که هیچ کاری انجام نشود، تسکین انجام شود یا از طریق شناخت ریشه اصلی مشکل بهبود حاصل شود.
وی با بیان اینکه نظام آموزشی کشور با پیچیدگی تکاملی انسان و شرایط زمانی و مکانی موجود پیش می‌رود، اظهار کرد: تدوین هر برنامه درسی همیشه کاستی‌هایی دارد، مگر اینکه کمبودهای نظام آموزشی شناسایی شود.
مدیر گروه مبانی مطالعات برنامه درسی با بیان اینکه ریشه اصلی چالش طراحی و تدوین برنامه درسی، عبارتند از طراحی موضوع‌محور، تدوین برنامه‌های درسی عام و غیرمنعطف ازسوی متخصصان، عنوان کرد: اجرای این برنامه دو بخش تدوین و مهندسی دارد. در بخش تدوین، مهم‌ترین موضوع، طراحی برنامه درسی است یعنی تصمیم‌گیری‌های کلان درباره منابع اطلاعاتی و برنامه درسی که شامل سه منبع اطلاعاتی یعنی موضوعات درسی مدون، دانش‌آموز جامعه است.
وی افزود: تا زمانی که به منابعی مانند موضوعات درسی مدون و دانش‌آموز و محیط بی‌توجه باشیم، تدوین برنامه درسی کاستی خواهد داشت و این موضوع اصلی‌ترین مسئله در تدوین برنامه کتاب درسی است و در بخش تدوین نیز سه بخش خاستگاه برنامه درسی که شامل برنامه‌های عام و خاص است، دست‌اندرکاران برنامه درسی و انعطاف است.
حسینی با اشاره به اینکه طرح تدوین برنامه‌های درسی به دلیل متمرکز بودن، تناسبی با شرایط منطقه مثلاً سیستان و بلوچستان ندارد، گفت: خاصیت نوشتنن و طراحی برنامه درسی عمومی البته همین است و نادیده گرفتن یک بخش در آن طبیعی است. برای تحقق برنامه‌ریزی درسی باید به روش تدوین سه وجهی تجویزی و غیرتجویزی و نیمه تجویزی در سطح خرد وکلان توجه کنیم. برای رفع چالش کتاب‌های درسی نظام آموزش و پرورش باید به سمت برنامه‌ریزی و طراحی تدوین برنامه درسی سه وجهی برویم.
کتاب درسی مانفیفست و پرچم فرهنگی کشور است
در ادامه این نشست عقیلی اظهار کرد: کتاب درسی به عنوان بیانیه فرهنگی کشورها، یگانه ابزار آموزش در اکثر کشورها به خصوص در کشورهای در حال توسعه، است؛ زیرا کتاب درسی مانیفست و پرچم فرهنگی کشور محسوب می‌شود. اهمیت کتاب درسی در کشورهای دارای برنامه ملی از منظر اقتصادی نیز یک محصول فرهنگی، معنادار به حساب می‌آید.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه فرهنگیان با طرح این پرسش که در مطالعات تطبیقی این مبحث که مسئولیت تدوین سیاست‌های اساسی و کلی تهیه کتاب‌های درسی در کشورهای مختلف برعهده کیست؟ و آیا در تهیه کتاب‌های درسی، سیاست تالیف غیرمتمرکز وجود دارد؟ بررسی می‌شود، گفت: ایران کره جنوبی، ژاپن، امریکا، ترکیه، سنگاپور و فرانسه کشورهای این طرح مطالعاتی هستند؛ البته انگلستان هم هست که بعداً درباره اش توضیح می‌دهم.
وی افزود: در کره جنوبی وزارت آموزش و پرورش علوم و فنون، ترکیه، وزارت آموزش و پرورش ملی، سنگاپور، وزارت آموزش و پرورش، فرانسه، وزارت آموزش و پرورش ملی، ژاپن، وزارت آموزش و پرورش فرهنگ و ورزش و آمریکا هیئت آموزشی ایالت مسئول تدوین کتاب درسی است.
عقیلی در ادامه درباره تهیه کتاب‌های درسی کشورهای این طرح مطالعاتی، سیاست‌های چند تالیفی و تولید غیرمتمرکز در این کشورها و اینکه کتاب‌های درسی این کشورها از سوی چه کسی و مرجعی نوشته می‌شود و اعتبار کتاب تازه تالیف از سوی چه مرجع و منبعی تایید می‌شوند؟ و مراحل اصلی فرایند تهیه کتاب‌های درسی کدام است؟ همچنین بازه زمانی بازنگری و اصلاح کتاب چقدر است، توضیحاتی را ارائه کرد.
∎