شما هم امروز صبح با صدای زنگ هشدار تلفن همراهتان بیدار شدید؟ اگر درست حدس زده‌باشم شاید بعد از آن هم پیام‌های تلفن همراهتان را چک کردید و بعد از رختخواب بیرون آمدید.
شاید تلویزیون را روشن کردید و بعد صبحانه خوردید و سپس در مسیر محل کار یا تحصیل از رادیو وسیله نقلیه خود یا تاکسی اینترنتی‌ای که با آن به مقصد رفتید به موسیقی یا اخبار گوش کردید یا در مسیر در شبکه‌های اجتماعی چند دقیقه وقت گذراندید تا به مقصد برسید یا اصلاً مشغول خواندن یک کتاب بودید. آیا توجه دارید که در تک‌تک این اقدامات با یک رسانه سر و کار داشتید و پیام‌های گوناگون شنیدنی یا دیدنی را دریافت کردید؟
بله، در دنیای امروز رسانه‌ها ما را احاطه کردند و سعی می‌کنند افکار، احساسات و رفتار ما را تحت‌تأثیر قرار دهند. از بیلبورد تبلیغاتی که در مسیر نظرمان را جلب می‌کند و می‌خواهد کالایی را به ما غالب کند تا پیام‌هایی که در مطبوعات و رادیو و تلویزیون یا شبکه‌های اجتماعی دریافت می‌کنیم هر یک با هدفی ما را خطاب قرار می‌دهند. اینجاست که برای تحلیل این پیام‌ها و گزینش کردن اینکه کدام را بپذیریم یا نه و چرایی تولید و انتقال پیامش را درک کنیم باید به یک مهارت مسلح شویم که آن را «سواد رسانه‌ای» می‌نامند.
سواد رسانه‌ای به عنوان یک مهارت ضروری برای زندگی در عصر اطلاعات شناخته می‌شود که به توانایی تحلیل، ارزیابی و تولید محتوا در رسانه‌های مختلف اشاره دارد. این مهارت به افراد کمک می‌کند تا به طور انتقادی به پیام‌های رسانه‌ای نگاه کنند و توانایی تشخیص حقیقت از دروغ را پیدا کنند. در عصر دیجیتال، جایی که اطلاعات به سرعت منتشر می‌شود و دسترسی به آن آسان است، داشتن سواد رسانه‌ای بیش از هر زمان دیگری ضروری است.
تاریخچه سواد رسانه‌ای به دهه ۱۹۶۰ برمی‌گردد، زمانی که محققان شروع به شناسایی تأثیرات رسانه‌ها بر رفتار و افکار انسان‌ها کردند. یکی از اولین مراجع در این زمینه، «مارشال مک‌لوهان» بود که در کتاب خود با عنوان «میدان‌های گرم و سرد» (۱۹۶۷) به بررسی تأثیرات رسانه‌ها بر فرهنگ و جامعه پرداخت. او بیان کرد که «رسانه خود پیام است» و این جمله نشان‌دهنده اهمیت نوع رسانه در انتقال پیام‌ها است.
بعد از آن با ظهور تلویزیون و اینترنت، نیاز به سواد رسانه‌ای بیشتر احساس شد تا اینکه در دهه ۱۹۹۰، سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو شروع به ترویج سواد رسانه‌ای کردند و به تدریج برنامه‌های آموزشی برای ارتقای این مهارت ایجاد شد.
در سال‌های اخیر، سواد رسانه‌ای به عنوان یک موضوع مهم در نظام آموزشی و فرهنگی ایران نیز مطرح شده‌است. با توجه به افزایش دسترسی به اینترنت و رسانه‌های اجتماعی، جوانان و نوجوانان بیشتر از هر زمان دیگری در معرض محتوای رسانه‌ای قرار دارند. این امر نیاز به آموزش سواد رسانه‌ای را ضروری کرده‌است. سازمان‌ها و نهاد‌های مختلفی در ایران هم از جمله وزارت آموزش و پرورش و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از یک سو و سازمان بسیج در قالب نهضت سواد رسانه‌ای انقلاب اسلامی (نسرا) از سوی دیگر تلاش‌هایی برای ترویج سواد رسانه‌ای انجام داده‌اند. مؤسسات خصوصی دیگری نیز به این حوزه ورود داشته‌اند. برنامه‌های آموزشی و کارگاه‌های مختلفی در این زمینه برگزار شده‌است که هدف آنها ارتقای توانایی تحلیل و ارزیابی محتوای رسانه‌ای در بین است.
با این حال باید پرسید که ما ایرانی‌ها باسواد هستیم؟ منظورم از سواد همان سواد رسانه‌ای است، چراکه سواد خواندن و نوشتن سال‌هاست که دیگر به عنوان سواد پایه شناخته می‌شوند و سواد اطلاعاتی و سواد دیجیتال هم به انواع آنها افزوده شده‌است. با توجه به اینکه آمار و اطلاعات دقیقی در اینباره نیست نمی‌توان پاسخ مطلق داد، اما براساس برون داد وقایع که طی زمان بروز می‌کند می‌توان گفت پاسخ منفی است.
اگر چه در برخی مقاطع تحصیلی طی چند سال اخیر به بحث سواد رسانه پرداخته شده‌است، اما عموم جامعه اطلاعاتشان در این زمینه ناکافی است و در برهه‌هایی دیده می‌شود که حتی فضای مجازی امنیت روانی را به همین دلیل مختل می‌کند، بنابراین باید در این زمینه بیشتر گفته و شنیده شود و از منظر‌های مختلفی به این موضوع پرداخته شود.
در اینجا خالی از لطف نیست تا دلایلی از اهمیت سواد رسانه را بدانیم. یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های امروز، حجم بالای اطلاعات نادرست و اخبار جعلی است. سواد رسانه‌ای به افراد کمک می‌کند تا منابع معتبر را شناسایی کنند و از اطلاعات نادرست دوری کنند. سواد رسانه‌ای به افراد این امکان را می‌دهد که به طور انتقادی به محتوا نگاه کنند و سؤالاتی مانند «این پیام چه هدفی دارد؟» یا «این منبع چقدر معتبر است؟» را مطرح کنند. این روش کمک می‌کند تا از پذیرش بی‌چون و چرای اطلاعات پرهیز شود. از سوی دیگر با شناخت نحوه عملکرد رسانه‌ها و تکنیک‌های آن، افراد می‌توانند بهتر بفهمند که چگونه تبلیغات و پیام‌های رسانه‌ای روی آنها تأثیر می‌گذارد. باید توجه داشت سواد رسانه‌ای تنها محدود به مصرف محتوا نیست، بلکه شامل تولید محتوا نیز می‌شود. با یادگیری مهارت‌های لازم برای تولید محتوا، افراد می‌توانند در جامعه نقش‌آفرینی داشته‌باشند.
* دبیر نهضت سواد رسانه ای انقلاب اسلامی بسیج تهران بزرگ