برنامه مرمت آرامگاه کوروش بزرگ بیش از ۶ ماه است آغاز شده. کارشناس مرمتمحوطه میراث جهانی پاسارگاد که مرمتِ این سازه سنگی هخامنشی را از دمای ۵۴درجه تا منفی ۲۲ درجه سانتیگراد تجربه کرده است، می‌گوید: «تغییرات اقلیم،آسیب‌های زیادی را روی بلوک‌های سنگی آرامگاه کوروش به جا گذاشته است.» به جزاین، نگرانی بزرگ دیگری درباره آرامگاه کوروش وجود دارد؛ برداشت بی‌رویه آب درزمین‌های کشاورزی اطراف آن، که ممکن است زمین را به واکنش وا دارد و این سازهسنگی با وزن حدود دو هزار تن، دچار نشست پیش از موعد و غیرقابل انتظار شود.
آرامگاه کوروش بزرگ هخامنشی که در محوطه پاسارگاد و در نزدیکی شهر شیراز دراستان فارس واقع شده، سال ۱۳۸۳ خورشیدی برابر با ۲۰۰۴ میلادی در فهرست میراثجهانی یونسکو با شماره ۱۱۰۶ به ثبت رسیده است. این سازه سنگی که هنوز تمام اسرارآن هویدا نشده، تا پیش از این، بیش از سه مرتبه مرمت شده است. از اردیبهشت ۱۴۰۳نیز دور جدید مرمت آرامگاه کوروش آغاز شده است. محمد حسینی گورجی ـ کارشناس مرمت در محوطه میراث جهانی پاسارگاد ـ که با همراهی لیلا رضوی (کارشناس مرمتبناهای تاریخی)، محمد شفیعی‌راد، مهدی محمدی‌پور و احسان فتحی (نیروهای فنی ومرمتگران تجربی) درحال مرمت آرامگاه کوروش است، در گفت‌وگو با ایسنا دربارهوضعیت این سازه سنگی و جزئیات مرمت آن، توضیح داد: در خلال سال‌های ۹۳ و ۹۴که با گروه ایتالیایی در پاسارگاد کار می‌کردیم نتیجه تمام پژوهش‌ها نشان داد با توجهبه شرایط اقلیمی، وجود کشاورزی‌ها و بادی که هر روز در پاسارگاد می‌وزد، چنانچه دوعامل آب و خاک را (به عنوان ریشه‌ای‌ترین عواملی که به صورت مستقیم و نیز با تاثیربر روی سایر عوامل تخریب‌های فراوانی را موجب شده‌اند) از اثر دور نگه داریم تا ۹۰درصد می‌توانیم به حفظ اثر سنگی در پاسارگاد کمک کنیم.
او ادامه داد: مرمت آرامگاه کوروش از هشتم اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ با آسیب‌شناسی وآسیب‌نگاری سازه آغاز شد و جداول و نقشه آسیب‌های مرتبط با سنگ، براساس سال‌هاتجربه در محوطه‌های پاسارگاد و پارسه (به طور مثال همکاری‌هایی که پیش‌تر درآرامگاه «خشایارشا» در «نقش رستم» انجام شده بود)، دسته‌بندی شد. از میان همهآسیب‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک، پنج دسته آسیب که شاملِ گروه های تغییررنگ و رسوب، از دست دادن مواد، جدایش‌ها، تغییر شکل و در نهایت فعالیت‌هایزیستی است (که هر کدام زیر گروه‌های دیگری به دنبال داشتند) برای آسیب‌نگاریآرامگاه کوروش درنظر گرفته شدند.
نمونه‌هایی از آسیب‌نگاری‌های صورت گرفته روی بلوک‌های سنگی آرامگاه کوروشبزرگ
کارشناس مرمت در محوطه میراث جهانی پاسارگاد ادامه داد: می‌دانیم که تغییراتدما به عنوان یکی از عوامل شرایط اقلیمی، امکان تاثیر روی بلوک‌های سنگی درسازه‌های پاسارگاد را به همراه دارد. به طور مثال بالا رفتن بیش از حد دما تا ۵۴ درجه سانتیگراد در تابستان امسال و نیز حداقل دمای هوا تا منفی ۲۲ درجه سانتیگراد در زمستان سال ۹۸ با تاثیر روی سنگ‌ها و همچنین روی متریال‌های به کار رفته در مرمت‌های پیشین، آسیب‌های زیادی (مانند لایه لایه شدن، پوسته شرگی، فرسایش های نامنظم، ریز ترک و …) را روی بلوک‌های سنگی آرامگاه کوروش به جای گذاشته است. این در حالیست که در بسیاری از روزهای سال اختلاف دمای شبانه روز تا ۲۵درجه سانتیگراد است. باید در نظر داشته باشیم که، این اختلاف دمای زیاد هوا بهصورت پیوسته، به خودی خود آسیب‌های فیزیکی فراوانی را روی سنگ‌ها به همراهدارد. آسیب‌هایی که به مرور زمان باعث می‌شود، لایه‌های نازکی از سنگ جدا شده(ورقه شدگی) و همینطور ترک و ریز ترک‌های فراوانی در سطوح مختلف سنگ خودشرا به نمایش بگذارد. این شرایط زمانی بدتر می‌شود که در فصول سرد سال در اثر بارشباران و برف، رطوبت وارد این فضاهای کوچک بین قطعات سنگ می‌شود و در اثرافزایش حجم آب یخ زده در طول شب، فاصله بین قطعات را بیشتر می‌کند و در نهایتقطعات از سازه جدا شده و باعث از دست رفتن بخش‌هایی از سنگ می‌شوند.
حداکثر دمای روزانه در تابستان ۱۴۰۳
این کارشناس مرمت در ادامه گفت: اگر در مورد تاریخچه مرمت درکوروش بزرگبخواهیم حرف بزنیم باید بگویم که ابتدا آقای دکتر سامی بین سال‌های ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۵به طور کامل همه بخش‌های آرامگاه کوروش را مرمت کردند. بعد از ایشان، تیمموسسه ایزمئو از ایتالیا بین سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۰ پلکان آرامگاه کوروش را به روش«آناستیلوز» مرمت می‌کنند و در نهایت بین سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۷ یک تیم مرمت ازتخت جمشید به پاسارگاد می‌آیند و با پاکسازی مرمت‌های آقای دکتر سامی در اتاق وسقف آرامگاه دوباره این بخش‌ها را مورد مرمت قرار می‌دهند، که در همه‌ی ایندوره‌ها از سیمان برای مرمت آرامگاه استفاده شده است. هرچند مطالعات جدید دردنیا نشان می‌دهد سیمان در درازمدت می‌تواند به سنگ‌ها آسیب جدی بزند، اما برایمرمتی که آن موقع انجام دادند باید قدردان باشیم، چون مثلا اگر آقای سامی با سیماناین سازهها را مرمت نمی‌کرد، کمترین اتفاق این بود که تمام نقش‌برجسته‌هایدرگاه‌های کاخ‌ها در پاسارگاد را از دست می‌دادیم. البته گروه ایتالیایی موسسه عالیحفاظت و مرمت رم (ISCR) هم در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷ در پاسارگاد یک رشتهمطالعه و فعالیت مرمتی انجم دادند که از آن جمله می‌توانیم به پاکسازی و استحکامبخشی داخل اتاق آرامگاه کوروش اشاره کنیم.
او اضافه کرد: شواهد گویای آن است که در دوره آقای سامی پلکان، بخش‌هایی ازجداره داخلی اتاق، سقف آرامگاه و همینطور حفره‌هایی که باقی ماندۀ بست‌های دمچلچله‌ای بوده به طور کامل با سیمان مرمت شده‌اند.
در این تصویر سیمان‌های به کار رفته توسط آقای سامی به وضوح روی دو بلوک دیدهمی‌شوند.
حسینی افزود: هر چند بعد از کار آقای دکتر سامی، هر دو گروه مرمتگران موسسه‌ایزمئو و مرمتگران تخت جمشید، اقدام به پاکسازی سیمان‌های دوره آقای سامیمی‌کنند ولی حد فاصل سنگ‌های جدید و سنگ‌های قدیمی را با سیمان درز بندیمی‌کنند و این سیمان‌ها تا الان باقی مانده‌اند.
در این تصویر پاکسازی سیمان‌های دوره آقای سامی بوسیله موسسه ایزمئو به وضوحمشخص است.
کارشناس مرمت در محوطه میراث جهانی پاسارگاد ادامه داد: شرایط دمایی اینجا همتاثیر خودش را نشان می‌دهد و آن هم اینکه، همانطور که می‌دانیم، اختلاف ضریبانقباض و انبساط بین سیمان و سنگ‌های رسوبی آهکی باعث فشردن و کشیده شدنسنگ اطراف سیمان می‌شود که ادامه این روند در دراز مدت علاوه‌بر لایه‌لایه شدنبخش‌های سنگ در کنار سیمان می‌شود، بلکه لایه‌های نازکی از سنگ نیز از بستر اصلیجدا شده و تخریب‌های فیزیکی به همراه دارد.
پوسته‌ها و لایه‌های نازکی که در حال جدایش از سازه هستند.
او همچنین درباره اثر کشاورزی در اطراف پاسارگاد بر آرامگاه کوروش، گفت: همانطورکه گفتیم در اثر عوامل مختلف ریزترک‌ها، ترک‌ها، لایه‌های نازک ایجاد شده بین سنگ وورقه‌شدگی‌های فراونی روی سطوح سنگ‌های آرامگاه کوروش بزرگ وجود دارد و ایندر حالیست که در اطراف پاسارگاد سالی چند بار کشاورزی انجام می‌شود، سالی چندبار با تراکتور زمین‌ها را شخم می‌زنند که گرد و خاک آن بلند می‌شود که با توجه بهوزش باد، ترک‌ها و درزهای سنگ‌های مجموعه از این خاک انباشته می‌شوند. با اینشرایط، تصور کنید یک پرنده بذر، آنجا بیندازد و در فصل مناسب هم رطوبت به آنشیارها و ترک‌ها نفوذ کند، نتیجۀ کوتاه‌مدت، رشد گیاه خواهد بود و در دراز مدت همهجوم و رشد گل‌سنگ‌ها را در پی خواهد داشت.
حجم خاک و خاشاک موجود در ترک‌ها و درز بین بلوک‌ها
حسینی ادامه داد: از نظر سازه‌ای باید گفت که به نظر می‌رسد وزن اتاق آرامگاه به بخش‌های میانی فشار وارد کرده و ترک‌هایی در سنگ‌های پایین‌دست ایجاد شده است که برای کنترل آن نمی‌شود کاری انجام داد و لازم است برای آن پروژه پژوهشی جداگانهتعریف می‌شود و از متخصصان عمران و سازه، مرمت و بنا در بررسی و مطالعهاستفاده خواهد شد.
او در عین حال گفت: البته شاهدهایی که در این چند سال روی ترک‌های آرامگاهکوروش نصب شده، حرکتی را ثبت نکرده است. تلاش کرده‌ایم هر چند سال یک بارتمام سازهها را از طریق فتواسکن پایش‌کنیم که کوچکترین حرکت را به‌راحتی تشخیص‌دهیم. خوشبختانه ترک‌هایی که روی پله‌ها دیده می‌شود حرکتی را نشان نداده است و جای نگرانی نیست اما به هر حال وزن اتاق باید به گونه‌ای کنترل شود، به ویژه با توجه به برداشت آب‌های زیرزمینی، باید برای مقاوم‌سازی پی آن فکری کنیم. برای همین آن ترک‌ها و شکاف‌ها را بررسی و مطالعه می‌کنیم که خوشبختانه تا الان اتفاقی نیفتاده است.
برخی از مراحل انجام کار
حسینی با بیان اینکه مرمت آرامگاه کوروش درحال حاضر به روش ایتالیایی‌ها درحال انجام است، گفت: در همین راستا، تیم مرمت در حال حاضر دقیقا همان شیوه مرمترا که در نقش انسان بالدار (یکی از نقوش موجود در کاخ دروازه پاسارگاد که به دلیلکامل بودن نقش دارای اهمیت به سزایی است) انجام شد، در آرامگاه کوروش اجراخواهد کرد. در وهله اول پاکسازی خُشک انجام می‌دهیم. بعد از آب مقطر برای‌پاکسازی ریزتَرَک‌ها و شکاف‌ها که از خاک، سنگ‌ریزه و بذر گیاه مملو شده است،استفاده می‌کنیم. پس از آن، استحکامبخشی لایه‌های نازک را که امکان ریزش دارند و یاترک‌هایی که امکان نفوذ رطوبت دارند، انجام می‌دهیم. اگر فاصله بین این تَرَک‌ها کمباشد و نتوان ماده جامد در آن تزریق کرد، از رزین‌های آکریلیک استفاده می‌کنیم. درنهایت، روی این بخش‌ها با ملاتی ترکیبی از آهک هیدرولیک، پودر سنگ آهکی، (پودرخرده سنگ‌هایی که از آثار ریخته شده و قابلیت استفاده ندارد و یا سنگ‌هایی که ازاطراف آن معدن تاریخی به دست آمده‌اند) و ماسه رودخانه‌ای، پوشانده می‌شود.
برخی از مراحل انجام کار
او درباره شیوه مرمت در آرامگاه کوروش توضیح داد: آهک‌های هیدرولیک امروزهجدیدترین چسباننده در ملات‌هایی است که برای مرمت سنگ در دنیا استفادهمی‌شود. در سال‌هایی که با ایتالیایی‌ها همکاری می‌کردیم ۱۳ مدل آهک هیدرولیکآوردیم و تست زدیم. از آن ۱۳ مدل، فقط یک نوع، شرایط اقلیمی پاسارگاد را تحمل کرد. همان هم پنج سال بیشتر دوام نیاورد. به همین دلیل مرحله نگهداری پس از مرمتاهمیت بالایی خواهد داشت. باید توجه داشت در مرمت معمولا استفاده از یک شیوهیا یک نوع ملات تا یکصد سال دوام نمی‌آورد، به ویژه در سازهها و بناهایی که در فضایباز قرار دارند. ما دست‌کم سالی یک‌بار باید این آثار را رصد کرده و بخش‌هایآسیب‌دیده را دوباره مرمت کنیم.
کارشناس مرمت در محوطه پاسارگاد درباره تجربه همکاری با شرکت ایتالیایی وضرورت ادامه آن، گفت: موسسه عالی حفاظت و مرمت رم (ISCR) – موسس آن«چزاره برندی» آخرین نظریه‌پرداز مرمت بود – در سال ۹۲ با پاسارگاد وارد تفاهم شدو یک سال بعد کارش را آغاز کرد که تا سه سال ادامه داشت و یک سال هم قراردادشرا تمدید کرد و دوباره می‌خواستند قرارداد این موسسه را تمدید کنند که همه‌گیریکرونا اتفاق افتاد و ارتباط کاری ما با آنها به پایان رسید. گروهی که از این موسسه بهپاسارگاد آمد جزو بهترین‌های مرمت در دنیا بود و دانش و روش مرمت ما را زیر و روکرد. این گروه تجربه‌ای هم در ارگ بم داشت، که کار آنها جزو کارهای برجسته درخشت به شمار می‌آید. در هر صورت ما به این دیدگاه‌های دست اول در مرمت نیازداریم و امیدواریم این موسسه‌ها شعبه‌هایی را در ایران راه‌اندازی کنند که علم به روزمرمت را به صورت تئ. ری و عملی تدریس کنند.
حسینی در عین حال اظهار کرد: البته باید خاطر نشان کرد که مرمتگران ایرانی دربسیاری از شاخه‌های مرمت مانند مرمت آثار خشتی و تزئینات وابسته معماری به ویژهگچ‌بری و کاشی‌کاری مهارت و حرف‌هایی برای گفتن در دنیا دارند، ولی موضوع ایناست در کشوری که آثار سنگی، تعداد معدودی از کل آثار را در بر می‌گیرند، طبیعتاتوجه و تجربه کمتری نسبت به کشوری همچون ایتالیا که درصد بالایی از آثار آن را سازهها و تزیینات سنگی تشکیل داده اند، خواهد داشت.
برخی از مراحل انجام کار
او درباره چگونگی تأمین موارد مورد نیاز مرمت سازه‌های پاسارگاد نیز گفت: تا چندسال گذشته وارد کردن مواد مورد نیاز مرمت سازه‌های سنگی آسان‌تر بود. با توجه بهاینکه شرکت‌های واردکننده از پست هوایی استفاده می‌کردند معمولا سه هفته‌ایمواد مرمتی به دست ما می‌رسید اما از وقتی که پست DHL هم ایران را تحریم کردهاست، خریدها سخت شد.
کارشناس مرمت در محوطه پاسارگاد درباره مدت زمان پیش‌بینی شده برای مرمت آرامگاه کوروش، توضیح داد: قبلا برای مرمت حدود دو سال زمان درنظر گرفته بودیم،البته در صورتی که تعداد کارشناسان هفت یا هشت نفر باشد، ولی الان فقط دو نفرکارشناس به همراه سه نیروی فنی مرمتگر تجربی هستیم. نیروی متخصصی که بتوانددر این زمینه کمک کند خیلی کم داریم. در گذشته، کسانی که مرمت آثار خوانده بودندرا به پاسارگاد دعوت کرده و در ورکشاپ‌های کارگاهی روش‌های مرمت را آموزش دادهبودیم اما حالا آنها یا مهاجرت کرده و ایران نیستند یا در پایگاه‌های دیگر مشغول به کارشده‌اند، برای همین الان با کمبود نیروی متخصص مواجهیم.
این کارشناس مرمت در ادامه گفت‌وگو با ایسنا، در پاسخ به این پرسش که آیا چاه‌هایی که برای کشاورزی در اطراف پاسارگاد حفر شده، آسیب‌های آرامگاه کوروش را تشدید کرده است؟ اظهار کرد: ترس ونگرانی ما از این است که این دشت بین دو لایه کوه قراردارد و گزارش‌های زمین‌شناسی نشان می‌دهد در این منطقه گسل وجود دارد، که البتهدر سال‌های گذشته فعال نبوده، ولی اگر همین روند برداشت آب با ازدیاد حفر و یا کف شکنی چاه‌های آب ادامه یابد، زمین تلاش می‌کند آن خلاء را جایگزین کند و طبیعتا دچار فرونشست می‌شود.
حسینی اضافه کرد: نگرانی بیشتر از این است که این آرامگاه با وزن حدود دو هزار تن در مساحت ۱۵۰ متر مربعی فشار مضاعفی به این بخش از زمین وارد کند و باعث نشست پیش از موعد و غیرقابل انتظار شود. این نگرانی درباره یکی دیگر از سازه‌های پاسارگاد (برج سنگی) که ۵۰۰ تن از آن به صورت یک جرز ۱۴ متری باقی مانده است، نیز وجود دارد.
کارشناس مرمت پاسارگاد در پاسخ به این پرسش که این خطر را چقدر نزدیک می‌بینید با توجه به اینکه روزانه در آن منطقه حضور و رصد دارید؟ گفت: تا وقتی بررسی ومطالعه نشود نمی‌توان به این پرسش پاسخ دقیقی داد. اوایل دهه هشتاد در این دشتکار زمین‌شناسی انجام شده بود، امیدوارم بعد از ۲۰ سال یک تیم زمین‌شناسی این منطقه را دوباره بررسی کند. چون به گفته مردم محلی چاهی که آن زمان در عمق هفت هشت متر آب داشت، الان برداشت از آن در عمق ۸۰ متری امکان‌پذیر است. طبیعتا زمین رفتارهای متفاوتی را نشان می‌دهد.