آستان مقدس حضرت رضا(ع) علاوه بر اینکه یکی از مهم‌ترین اماکن مقدس مذهبی و دینی در جهان اسلام به شمار می‌آید، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین بناهای تاریخی و مذهبی در دنیای اسلام نیز مطرح است. این بارگاه مقدس، سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر و مجاوری است که برای زیارت به آن مشرف می‌شوند و در راستای ارائه خدمات بهتر و شایسته‌تر به زائران این آستان ملکوتی، نیازمند گسترش فضا و مرمت فضاهای قدیمی و مستهلک در این اماکن زیارتی است. به همین دلیل سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی در زمینه بازسازی، نوسازی، گسترش و توسعه اماکن متبرکه و پیرامون حرم مطهر امام هشتم(ع)، پروژه‌ها و طرح‌های عمده‌ای را در دست اقدام دارد. یکی از این پروژه‌ها که در ابتدای یکی از مهم‌ترین مبادی ورودی و در آستانه بهره‌برداری و افتتاح قرار دارد، «پروژه نماسازی میدان قبله» حد فاصل ورودی باب‌الرضا(ع) تا باب‌الجواد(ع) در بارگاه مطهر رضوی است. به همین بهانه سراغ دکتر خلیل‌الله کاظمی، رئیس سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی رفتیم و وی درباره خصوصیات و مشخصات این پروژه بزرگ برایمان سخن گفت. در ادامه بخش‌هایی از سخنان این مقام مسئول در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس را می‌خوانید.
پروژه‌ای مهم از دیدگاه «منظر شهری»
پروژه نماسازی میدان قبله حرم مطهر رضوی با هدف ساماندهی مسیر تشرف زائران در ورودی‌های اصلی، افزایش فضای خدماتی و پیشاتشرف و نماسازی متناسب با معماری حرم مطهر امام هشتم(ع) در حد فاصل ورودی‌های باب‌الرضا(ع) و باب‌الجواد(ع) موسوم به «میدان قبله» در پیوندگاه حرم مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) وعرصه شهری هم‌اکنون در حال تکمیل آخرین مراحل اجرایی و آماده‌سازی برای بهره‌برداری است.
زیباسازی جبهه جنوبی حرم مطهر امام رضا(ع)
محل اجرای پروژه نماسازی میدان قبله یکی از پرترددترین مسیرهای تشرف زائران به شمار می‌رود، به‌گونه‌ای که بیش از ۳۵ درصد زائران بارگاه مطهر امام رئوف(ع) از مسیر باب‌الرضا(ع) و باب‌الجواد(ع) به حرم مطهر رضوی مشرف می‌شوند. بر این اساس از سال‌های پیش تهیه طرح این پروژه در دستورکار سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر قرار گرفت و پس از بررسی‌ها در مورد طرح‌های مشاوران مختلف، درنهایت طرح شرکت مهندسین مشاور قدس رضوی تأیید و برای اجرای سازه ابلاغ شد.
یکی از ارکان مهم اجرای این پروژه، طراحی و ساخت مجموعه خدماتی ویژه زائران با حدود ۴ هزارو ۲۵۰ مترمربع زیربنا و زیباسازی و اجرای بیش از ۸ هزارو ۵۰۰ مترمربع نماسازی و حدود ۱۳ هزارو ۵۰۰ مترمربع کف‌سازی مربوط به بام و محوطه است که به عنوان نمای اصلی مواجهه زائران و مجاوران با بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) قرار گرفته است. با توجه به اینکه این جبهه پوسته بیرونی حرم مطهر رضوی است، نمای آن از حیث تناسب با فضای داخلی حرم مطهر و نیز نمای بیرونی شهری حائز اهمیت است.
رعایت این تناسب همزمان با معماری حرم مطهر و جبهه شهری مجاور در زیباسازی نمای میدان قبله یکی از ویژگی‌های مهم این پروژه است که منجر به تشکیل گروهی از افراد فنی و متخصص برای بازبینی طرح شد.
همچنین مواردی همچون «پافشاری بر اصالت تاریخی طرح با نگاهی به معماری منطقه خراسان» و «توجه به نیازها و ساماندهی خدمات مورد نیاز زائران و مجاوران» در فضاهای ایجاد شده به‌عنوان استفاده‌کنندگان نهایی، مورد تأکید ویژه قرار گرفت.
براساس این اولویت‌ها، این طرح توسط گروهی خبره از افراد فنی و متخصص در سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی مورد بازبینی قرارگرفت و پس از انجام تغییر و تحولات لازم و ساخت نمونه‌های موردنظر، در نهایت طرح نهایی برای اجرا به پیمانکاران مربوط ابلاغ شد. برای آشنایی بیشتر با این طرح لازم است توضیحاتی درباره دو موضوع یعنی «طراحی حجم» و «طراحی تزئینات» در این پروژه ارائه شود.
طراحی «حجم» در این پروژه چگونه انجام شد؟
موقعیت خاص پروژه به‌عنوان نمای بیرونی حرم مطهر و توجه به احیای منظر تاریخی حرم مطهر رضوی در پیوند با شهر و توجه به طرح بلندمدت میدان قبله، رئوس اصلی بازطراحی بود.
از طرف دیگر، با توجه به الگوهای حرکتی و نیازهای خدماتی زائران در راستای افزایش خوانایی و افزایش کیفیت خدمات برای تأمین آسایش زائران در مسیر ورودی باب‌الرضا(ع) به باب‌الجواد(ع)، رواقی به این منظور طراحی و تثبیت شد و در ادامه نیز خدمات اعلام شده به‌منظور قرارگیری در مجاورت آن مورد بازبینی و اصلاح قرار گرفت.
توجه به قرارگیری مسیر راسته بازار به‌عنوان مسیر تاریخی کوچه حوض نو بین محله عیدگاه و عرصه میدان سرسنگ و توجه به احیای مسیرهای تاریخی تشرف و بافت پیرامونی حرم مطهر، منجر به اصلاح طراحی اولیه در این پروژه شد. تناسبات کلی رواق‌های موردنظر متناسب با سبک خراسانی و تأکید کلی بر خلوص احجام و تأکید بر امتداد شرقی- غربی رواق‌ها نیز مورد اصلاح قرار گرفت.
در این مسیر احجام ایوان‌های جانبی تا حد امکان متعادل شد، به‌گونه‌ای که دو یال با دو ایوان جانبی و هفت دهانه طاق در هر طرف ایوان‌های جانبی و در هر یال ۱۴ چشمه طاق واقع شده است. دو ایوان جانبی و ۲۸ چشمه‌طاق (شامل ۲۴ چشمه با رسمی‌بندی و چهار طاق یزدی‌بندی) و پنج طاق‌نمای جداکننده حیاط از مسیر اصلی نیز در طول مسیر قرار گرفت.
طرح قسمت پشتی ایوان مرکزی قبله حرم مطهررضوی (یعنی ایوان حضرت ولی‌عصر(عج) در صحن پیامبر اعظم(ص)) که برجسته‌ترین عنصر جهت‌دهنده بصری این بستر به شمار می‌رود نیز اصلاح شد. در این بخش، پرهیز از دعوت‌کنندگی ایوان و تأکید بر خصلت قرارگیری ایوان در پشت محراب اصلی از چالش‌های اصلی طراحی این پروژه بود. بدین منظور کوشش شد ضمن کاهش ارتفاع حجم، ساختاری برای پوسته این ایوان در نظر گرفته شود که ضمن خواناتر کردن سطوح متعدد این بستر، حس دعوت‌کنندگی کمتری نسبت به ورودی‌های اصلی باب‌الرضا(ع) و باب‌الجواد(ع) داشته باشد. برای این منظور طرح نیم‌گنبدی برجسته بر اسپر این ایوان ایجاد شد تا آن را با ایوان‌های ورودی صحن‌ها متفاوت کند. این نیم هشت و گنبد روی آن از نمای پشتی و به‌اصطلاح نمای قبله مسجد گوهرشاد اقتباس شده است که پیش از اجرای طرح نوسازی دهه ۱۳۵۰ به‌عنوان نمای بیرونی حرم مطهر محسوب می‌شد.
تعادل‌بخشی به پایه گلدسته‌ها و نیز بازطراحی عناصر الحاقی به ایوان با هدف کاهش هزینه‌های اجرایی و نیز کاستن از صلبی احجام نیز مورد توجه قرار گرفت. برای این منظور در بخش پایه گلدسته‌ها با هدف استحصال فضای اداری بیشتر، تنوره‌های طرح پیشین حذف و با الگو گرفتن از نمونه‌های تاریخی، ساختار درون پایه ها اصلاح و کنج‌ها با الهام به صورت پایه آجری شش‌میدانی اصلاح شد.
با ایجاد گشودگی در مقابل ایوان اصلی در مسیر شرقی- غربی رواق، فرصت ایجاد یک فضای مکث و تأمل نیز به‌وجود آمد که ضمن تنوع فضایی با نصب حوض و آبنما در فضای پس‌نشستگی مقابل ایوان، علاوه بر ایجاد فضای توقف برای عرض سلام به محضر امام هشتم(ع)، در تأمین نور طبیعی فضاهای اداری نیز مؤثر خواهد بود.
گفتنی است، آبنمای صحن مقابل ایوان در این پروژه نیز از طریق برچیدن و انتقال آبنمای صحن جمهوری اسلامی به حیاط این پروژه تأمین شد که این امر علاوه بر جلوگیری از صرف هزینه‌های اضافی، موجب احیای این اثربرجسته و افزایش سرعت اجرای پروژه نیز شد.
آشنایی با طراحی «تزئینات» در این پروژه
توجه به عنصر «آجر» به عنوان عنصر اصلی آمود، هم‌پیوند با عناصر شهری مجاور بوده که باتوجه به سلسله مراتب تزئینات در فاصله با مضجع شریف رضوی مورد تأکید طرح‌های مختلف قرار داشته است. همچنین به‌عنوان نمای پشتی، وزن آجر به نسبت کاشی در آن نما هم مورد توجه واقع شد. بازطراحی عناصر تزئینی و سعی در تعادل‌بخشی به میزان و غلظت تزئینات و بازطراحی براساس دستورزبان فاخر الگوهای کهن خراسانی همواره مورد تأکید تیم بازبینی بوده و بناهای مهم ازجمله «غیاثیه خرگرد»، «مجموعه ملک زوزن خواف»، «مساجد جامع گناباد، نیشابور، ورامین، نطنز و اصفهان» و نیز در رأس همه آن‌ها «مسجد جامع گوهرشاد» به عنوان نمونه‌های تاریخی علاوه بر احجام و الگوهای فضایی در بخش تزئینات مورد مطالعه قرار گرفت. ازطرف دیگر با توجه به ضرورت پیوند با تزئینات داخلی حرم مطهر رضوی، الگوهای کاشی‌کاری، نقوش و رنگ‌بندی موجود در حرم مطهر نیز مورد مطالعه قرار گرفت.
اجرای پروژه میدان قبله به لحاظ طراحی تزئینات در سه بخش طبقه‌بندی شد.
بخش اول، در قسمت پوسته جلو و باتوجه به دید نزدیک و مداوم در درجه نخست اهمیت بصری قرارگرفت. بنابراین در این بخش کوشش شد ضمن استفاده از نقوش متنوع و غنی، با ایجاد بافتی ریز و استفاده از فناوری آجر مهری و گود و برجسته‌سازی آجر، نمای این بخش از دورنمایی یکدست و بدون آشفتگی برخوردار باشد و از نمای نزدیک هم جزئیات نقوش با دو رنگ آجری و فیروزه‌ای ایجاد شود تا تنوع و جذابیت بصری بیشتری برای بیننده ایجاد کند.
در سقف چشمه طاق‌های این بخش از تزئینات رسمی‌بندی و یزدی‌بندی استفاده شده است و در زیردورها و نیز سردر غرفه‌ها الگوهای متناسب با معماری فاخر خراسان بزرگ به کار رفته است. در ایوان‌های جانبی نیز با تأکید بر خنثی بودن و سادگی حجم‌ها سعی شد ایوان‌ها باتوجه به قرارگیری فضای خروج اضطراری در قسمت پشت، جاذبه ورودی برای مخاطبان نداشته باشد.
فضای داخلی ایوان‌ها هم در این پروژه با استفاده از نورگیر و رسمی‌بندی در دهلیزهای جانبی ایوان‌ها و نیز مقرنس آجری آراسته شد. در ایوان‌های فرعی هم کتیبه‌هایی به خط کوفی آجری و از خط معقلی بر اسپر و قاب‌های تزئینی سرپایه‌ها استفاده شده است. همچنین متن کتیبه‌های این ایوان‌ها به شرافت زیارت حضرت رضا(ع) و نیز صلوات چهارده معصوم(ع) اختصاص دارد.
بخش دوم طراحی تزئینات، مربوط به پوست بالایی طرح است که عمدتاً نمای بیرون صحن پیامبراعظم(ص) و بخش‌های اداری و خدماتی واقع شده است و باتوجه به رؤیت آن از فاصله دور، نیازمند تزئیناتی ساده‌تر با قاب‌بندی درشت و مختصر و بدون جزئیات بوده است.
در طاق‌نماهای جداره بالا نیز با تأکید بر الگوهای مورد استفاده در بناهای سنتی با چندین کتیبه که قابلیت رؤیت‌پذیری از دور داشته و منقش به حدیث شریف سلسله‌الذهب و حدیث نبوی در باب فضیلت زیارت حضرت رضا(ع) باشد، بازطراحی لازم انجام شد. همچنین تزئینات بخش حیاط‌های جانبی که جنبه خدماتی دارند نیز هماهنگ با این طاق‌نماها طراحی شده است.
بخش سوم طراحی تزئینات نیز مربوط به ایوان و احجام زیر گلدسته‌هاست. در طراحی زیر گلدسته کوشش شد از تقسیم‌بندی و نقوشی استفاده شود که به لحاظ بصری متناسب با سنگینی بصری گلدسته‌ها بوده و در مسیر حرکت بصری، آرایه‌ها از پایه تا نوک گلدسته‌ها قرار گیرند. همچنین الگوهای تزئینات کاشی‌کاری ایوان مسجد جامع گوهرشاد در این ایوان الهام‌بخش بود و الگوی پشت محراب مسجد گوهرشاد در عناصر ایوان تکرار شد.
بدین منظور نقوش و تزئینات فاخر آجری متناسب با زبان طراحی نما و منظر در سبک خراسانی مورد استفاده قرار گرفت. ترکیب کتیبه‌های مختلف در ایوان ازجمله کتیبه آیت‌الکرسی با خط کوفی و نیز کتیبه‌های صلوات خاصه حضرت رضا(ع) با خط بنایی و نیز آیات متعدد قرآنی متناسب با فضای ایوان در دو بخش جانبی ایوان به‌کار گرفته شده است. همچنین جداره حیاط با تزئینات ویژه در کنار حوض آب و درخت فضایی برای انعکاس عظمت و رنگارنگی خاصی در ایوان ایجاد کرده‌اند.
توجه به صرفه‌جویی و کاهش هزینه‌ها
صرفه‌جویی در مصالح و کاهش هزینه‌ها از دیگر مواردی است که در اجرای این پروژه مورد توجه قرار گرفت. مصالح به‌جا مانده از صحن جمهوری اسلامی ازجمله سنگ‌های کف رواق‌ها و نیز حوض آب به‌صورت کامل از صحن جمهوری به محل این پروژه منتقل شد. همچنین آجرهای بدون‌استفاده پروژه نیز به بام منتقل و با یک نقش متناسب در پوشش پوسته بام استفاده و موجب کاهش هزینه‌های پروژه در این قسمت شد.
توجه به سنت‌های بومی و فناوری‌های جدید
در اجرای این پروژه سعی ویژه‌ای در احیای سنت‌های بومی تزئینات معماری شامل نقوش و کتیبه‌های کوفی برگرفته از ادوار درخشان معماری خراسان شد.
بدین منظور الگوهای تزئینی و کتیبه‌های بناهای دوره سلجوقی، خوارزمشاهی و ایلخانی شامل مدرسه نظامیه خرگرد، مسجد ملک زوزن، رباط شرف سرخس مقبره پیربکران در اصفهان مورد توجه قرار گرفت.
باتوجه به سرعت موردنیاز، فناوری‌های آجرکاری بازبینی شد و با به‌روزسازی و احیای فناوری‌های مختلف، طراحی و اجرای نقوش آجری با توجه به بررسی بناهای دوره‌های مختلف تاریخی و فرهنگی خراسان، به‌ویژه بناهای عصر سلجوقی و ایلخانی، کیفیت اجرا ارتقا یافت و چالش اصلی نبود نیروی کار متخصص، با تربیت تعداد زیادی استادکار در طول پروژه برطرف شد. همچنین درزمینه تهیه و ساخت آجر و مصالح مورد نیاز به‌ویژه آجرهای مهری با نمونه‌های مختلف و نیز کارگاه‌ها و کارخانه‌های متعدد مذاکره به عمل آمد و درمجموع در سریع‌ترین زمان ممکن و با استفاده از فناوری‌های جدید و ارتقا و تغییر فناوری‌های مورد استفاده در کارخانجات، مصالح مورد نیاز تهیه شد.
شایان ذکر است، باتوجه به دید بام‌های حرم مطهر رضوی از ساختمان‌های اطراف و نیز سابقه طولانی مطرح بودن بام به‌عنوان نمای پنجم پروژه در ساختمان‌های سنتی و ضرورت ساماندهی تأسیساتی، بام در پروژه میدان قبله مورد تأکید قرار گرفت. آجرفرش بام در کنار ساماندهی تأسیسات برقی و مکانیکی موجود در بام و همچنین ساماندهی نحوه ورود به بام پروژه از اهداف این طراحی بود. با استفاده از نورگیرهای سنتی به‌عنوان پوشش فضاهای تأسیساتی و نورگیرهای پروژه، هشت عدد نورگیر در جلو دو مناره و در دوطرف، نور سقفی فضای اداری پایین را تأمین می‌کنند. همچنین نور راهروهای خروجی اضطراری و پوشش تأسیسات انتقالی از طریق ۶ نورگیر در دو طرف تأمین می‌شود که با پوشش آجری لازم تزئین شده است. مجموعه بام در این آجرفرش‌گردی و تأسیسات بام نیز ساماندهی و تجمیع شد. در این قسمت از اجرای این پروژه از آجر بدون‌استفاده در قسمت پایین استفاده و مجموعه جداره‌های کمتر رؤیت شده بام هم آجرنما شد. علاوه بر این، حیاط‌های فرعی پروژه نیز مورد دسترسی بخش‌های خدماتی و تأسیساتی قرار گرفته است.
زیباسازی محیط پیرامونی
در این پروژه، با هدف ایجاد تلطیف و تلفیق حس غیرمادی و به اصطلاح «روحانی» از عناصری همچون نور، آب و رنگ در معماری اسلامی استفاده شده است. در ۷۰ درصد مصالح این پروژه مربوط به زیباسازی نمای میدان قبله حرم مطهر رضوی از آجر سنتی معقلی با طرح‌های ساده، گود و برجسته و در عین حال متوازن و زیبا استفاده و سعی شده از الگوهای آجرکاری قدیمی منطقه خراسان با مطالعه دقیق و متناسب با موضوع این پروژه نیز بهره گرفته شود. کاشی و سنگ از دیگر مصالح مورد استفاده در زیباسازی نمای این پروژه است. همچنین فضای پیش روی این پروژه با تأمین روشنایی و اجرای سنگفرش و محوطه‌سازی اجرا خواهد شد. ضمناً به موضوع ارتباط میان نما و میدان قبله باتوجه به طرح نهایی هم اندیشیده شده است.
این نماسازی شامل ساخت چندین ایوان در جداره‌های اصلی حرم مطهر و در محدوده موردنظر است که ارتفاع ایوان مرکزی ۲۶ متر و ارتفاع دو ایوان جانبی هر کدام ۱۰ متر در نظر گرفته شده است. درایوان مرکزی ترکیبات فاخر آجر و کاشی نقش بسته و همچنین اسمای مقدس الهی در کتیبه‌های مدور لچکی‌ها، ایوان را منقش ساخته است. در جای جای ایوان، کتیبه‌های متعدد به خط بنایی به سنت پیشین ایوان‌سازی احترام گذاشته و از مضامین صلوات بر پیامبر اکرم(ص) و حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) نیز در آن استفاده شده است. اما نگین این ایوان، کتیبه آیت‌الکرسی بوده که با روش آجرتراشی ساخته و کتابت آن با الهام از کتیبه مدرسه نظامیه خرگرد به خط کوفی تزئینی صورت گرفته است. صلوات خاصه حضرت رضا(ع) هم در زیردور کتیبه کوفی به خط بنایی نگاشته شده است.
در این پروژه فضای مقابل ایوان با انتقال حوض صحن جمهوری در کنار درختان و تزئینات حیاط، فضایی برای انعکاس عظمت و زیبایی ایوان را به‌وجود آورده است. همچنین در نمای اصلی این پروژه، علاوه بر ایوان اصلی و حیاط و حوض مقابل آن، دو ایوان فرعی خودنمایی می‌کند که در اطراف هر کدام از ایوان‌ها هفت چشمه طاق و در هر یال ۱۴ چشمه طاق دیده می‌شود و در مجموع در دو یال جانبی ایوان اصلی ۲۴ دهنه رسمی‌بندی و چهار دهنه یزدی‌بندی شکل‌دهنده فضای خدمات مستقیم به زائران و مجاوران است. بازسازی، ساماندهی و زیباسازی محوطه بام این پروژه هم با آجرکاری فاخر خراسانی صورت گرفته است. همچنین چهار کتیبه آجری که با خط کوفی تزئینی معقد حدیث مبارک سلسله‌الذهب و نیز حدیث نبوی در فضیلت زیارت مرقد مطهر امام هشتم شیعیان را یادآور می‌شوند از دور در بام پروژه چشمنوازی می‌کنند. در ایوان‌های جانبی علاوه بر کتیبه آجری که منقش به آیه شریفه‌ای از قرآن کریم است، از مقرنس کم‌نظیر تمام آجری هم استفاده شده است. در وجه داخلی ایوان علاوه بر رسمی‌بندی بی‌نظیر، از کتیبه صلوات بر ساحت مقدس چهارده معصوم(ع) و حضرت خدیجه کبری(س) با خط بنایی نیز استفاده شده است.
توجه به توسعه فضاهای خدماتی
در این پروژه، از امتداد ورودی باب‌الجواد(ع) به سمت ورودی باب‌الرضا(ع) سایه‌ساری اجرا شده که علاوه بر ایجاد سایه برای رهگذران، موجب تعیین مسیر و مشخص شدن ورودی‌ها و خروجی‌ها و ایجاد فضاهای خدماتی نیز می‌شود. این مسیر یادآور مسیر راسته بازار به‌عنوان مسیر تاریخی کوچه حوض نو بین محله عیدگاه و عرصه میدان سرسنگ و مسیرهای تاریخی تشرف به حرم مطهر رضوی است. در این مسیر فضاهای خدمات «پیشاتشرف» همچون اتاق‌های امانات، خدمات صندلی چرخدار، امانات چادر، دسترسی به سرویس‌های بهداشتی و... نیز پیش‌بینی شده و درمجموع در این پروژه، حدود هزارو ۵۰۰ مترمربع فضا و ۱۹ غرفه خدماتی برای رفاه حال زائران بارگاه مطهرحضرت رضا(ع) فراهم می‌شود.