به گزارش خبرگزاری ایمنا، هر روز صبح، بساط کوچک خود را در گوشه‌ای از بازار پهن کرده است و با صدایی آرام و دوستانه مردم را به خرید دعوت می‌کند؛ سینی کوچکش پر از چیزهای ریز و درشت است، از گیره‌های مو گرفته تا دکمه‌های رنگی، دستمال‌های جیبی و هر آنچه که می‌تواند کمی درآمد نصیبش کند.
رهگذران گاهی با لبخند نگاهی به او می‌اندازند، برخی از او خرید می‌کنند و برخی نیز بی‌اعتنا عبور می‌کنند، اما ناگهان صدایی از دوردست به گوش می‌رسد، زمزمه‌ای که آرام‌آرام به شتاب و هیاهو بدل می‌شود: «مامور شهرداری داره میاد»؛ چند نفر از دست‌فروشان دستپاچه می‌شوند، نگاهشان به اطراف می‌چرخد و سریع بساط ساده‌شان را جمع می‌کنند.
مأمور شهرداری نزدیک و نزدیک‌تر می‌شود؛ با چهره‌ای جدی و نگاهی که گویا هیچ حرفی را قبول ندارد. با این حال، برخی مردم نیز فقط نظاره‌گر این صحنه هستند؛ یکی از شرایط به‌وجود آمده برای دست‌فروشان ناراحت است و دیگری زیر لب می‌گوید: «قانون قانونه، باید اینجا رو ترک کنه.»
هنوز از روزهایی که به یک‌باره روزنامه‌ها و وبگاه‌های خبری پر می‌شد از تصاویر عکاسان و شهروند خبرنگاران درباره جمع‌آوری دست‌فروشان در بعضی از نقاط شهرهای مختلف زیاد نگذشته است؛ روزهایی که شهر زیر پای آن‌ها خالی می‌شد و بساطشان روی زمین هم آرام نداشت، اما این رویکرد تا جایی پیش رفت که صدای نهادهای مدنی و اقتصادی در کشور بالا گرفت و حرف‌ها به یک نتیجه می‌رسید که دست‌فروشان را باید ساماندهی کرد یا به رسمیت شناخت.»
طی سال‌های اخیر نیز اگرچه بساط برخورد با دست‌فروشان تا حد زیادی جمع شده است، اما صحبت از به رسمیت شناختن یا جمع‌آوری آن‌ها هنوز در محافل خبری و در میان متخصصان مدیریت شهری در کلان‌شهرهایی همچون اصفهان و تهران موضوع داغ و مهمی است.
از زوایه‌ای دیگر، جامعه‌شناسان شهری درباره این پدیده تحلیل‌های یکدستی دارند و در بررسی‌های خود از بحث «حق بر شهر» سخن می‌گویند. اینگونه که طبق این اصل مورد وفاق در کلان‌شهرهای موفق، تنها زمانی یک شهر می‌تواند به سیستم و مدیریت شهری منظم و معناداری برسد که شهروندان یعنی همین مردم کوچه و بازار، مدعیان اصلی آنچه باشند که مطلوب شهر است و نظم اجتماعی بر اساس مراودات و تحرکات اجتماعی آن‌ها بنا شده باشد.
البته نباید فراموش کرد که دست‌فروشی به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شیوه‌های کسب‌وکار، تاریخی دیرینه و ریشه در فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف جهان دارد؛ از زمانی که انسان‌ها آغاز به زندگی اجتماعی و تشکیل جوامع کردند، نیاز به تبادل کالاها و خدمات نیز پدیدار شد؛ دست‌فروشی به‌عنوان یکی از نخستین شیوه‌های تجارت، نقش بسزایی در ایجاد اقتصادهای محلی و حتی بین‌المللی داشته است.
دست‌فروشی به‌طور احتمالی با آغاز مبادله کالا به کالا (بارتر) در جوامع اولیه شکل گرفته است؛ در مصر باستان، یونان و روم، بازارهای محلی به‌عنوان محل مبادلات و فروش کالاها رواج داشت، در این بازارها افراد به‌صورت سیار کالاهای خود را به فروش می‌رساندند و دست‌فروشان اغلب با صدای بلند مردم را به خرید دعوت می‌کردند؛ این بازارها نه‌تنها محلی برای خریدوفروش بودند، بلکه به‌عنوان مرکزهای اجتماعی نیز عمل می‌کردند که در آنجا اخبار، داستان‌ها و فرهنگ‌ها مبادله می‌شدند؛ در چین و هند نیز تاریخچه دست‌فروشی به‌دوره‌های بسیار کهن برمی‌گردد.
در قرون وسطی، دست‌فروشی در اروپا نیز رواج یافت و با ایجاد بازارهای عمومی در شهرها، نقش دست‌فروشان در تجارت افزایش پیدا کرد؛ در فرانسه، انگلستان، اسپانیا و ایتالیا، دست‌فروشان دوره‌گرد با چرخ‌های دستی خود کالاهای متنوعی از قبیل میوه، سبزیجات، غذاهای آماده و صنایع‌دستی می‌فروختند؛ در این زمان مقرراتی نیز برای دست‌فروشان وضع شد تا اطمینان حاصل شود که کالاهای سالم و باکیفیت به مردم عرضه می‌شوند.
با آغاز انقلاب صنعتی در قرن نوزدهم دست‌فروشی شکل تازه‌ای به خود گرفت؛ در شهرهای بزرگ اروپا و آمریکا مهاجران زیادی برای کار به شهرها آمدند و بازارهای خیابانی گسترش یافت؛ در این زمان دست‌فروشان به فروش کالاهایی همچون مواد غذایی، لباس و ابزارآلات می‌پرداختند، همچنین با گسترش راه‌آهن و حمل‌ونقل عمومی، دست‌فروشی نیز به‌عنوان یک شغل محبوب برای طبقه کارگر تبدیل شد.
در قرن بیستم و بیست‌ویکم، دست‌فروشی همچنان یکی از مشاغل رایج در کشورهای در حال توسعه و حتی بعضی کشورهای توسعه‌یافته باقی ماند؛ در ایران نیز ریشه‌ای تاریخی دارد و به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین اشکال تجارت و کسب‌وکار در شهرها و روستاها شناخته می‌شود؛ در بسیاری از دوره‌های تاریخی دست‌فروشی به‌ویژه در بازارهای سنتی و معابر شلوغ رونق داشته و به‌عنوان راهی برای کسب درآمد سریع، کم‌هزینه و بدون نیاز به سرمایه‌گذاری کلان مورد توجه قرار گرفته است؛ با افزایش شهرنشینی و مهاجرت از روستاها به شهرها دست‌فروشی به‌ویژه در شهرهای بزرگ ایران افزایش پیدا کرده است.
دست‌فروشان در ایران اغلب در چارچوب قانونی مشخصی فعالیت نمی‌کنند و از حمایت‌های قانونی و بیمه‌ای برخوردار نیستند، این مسئله موجب می‌شود که آن‌ها در برابر خطراتی نظیر توقیف کالا، جریمه یا حتی جمع‌آوری اموال بدون اخطار قبلی آسیب‌پذیر باشند، همچنین نبود مکان‌های ثابت و مشخص برای کسب‌وکار آن‌ها به شلوغی معابر، ایجاد آلودگی صوتی و حتی مشکلات ترافیکی منجر می‌شود و در بعضی مواقع اعتراض کسبه و شهروندان را به همراه دارد، چرا که این شغل به‌دلیل نداشتن هزینه‌های جاری بالا، موجب رقابت ناعادلانه با کسب‌وکارهای رسمی می‌شود که ملزم به پرداخت مالیات و رعایت استانداردهای بهداشتی و کیفیت کالا است.
در اصفهان نیز همچون بسیاری از شهرهای دیگر، دست‌فروشی به‌عنوان یکی از شیوه‌های کسب درآمد برای افراد کم‌درآمد و برخی گروه‌های دیگر رواج دارد، با این حال شهرداری اصفهان با برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های ساماندهی، تلاش کرده است تا این فعالیت‌ها را به‌صورت منظم و کنترل‌شده درآورد؛ اقداماتی نظیر اختصاص فضاهای مشخص برای همچون بازار بزرگ بعثت برای دست‌فروشان، تعیین ساعت‌های فعالیت، و ایجاد بازارچه‌های موقت یا دائمی در نقاط مختلف شهر، از جمله روش‌هایی هستند که شهرداری برای کاهش مشکلات مرتبط با دست‌فروشی و نظم‌دهی به این شغل در نظر گرفته است.
ساماندهی دست‌فروشی در اصفهان به نوعی تعادل میان نیاز دست‌فروشان به کسب درآمد و نیاز شهر به نظم و انضباط شهری را ایجاد کرده است، با این حال این شغل با چالش‌های متعددی از جمله فشارهای قانونی، محدودیت‌های فضایی، و رقابت با فروشگاه‌های زنجیره‌ای و آنلاین روبه‌رو است؛ بسیاری از دولت‌ها تلاش کرده‌اند این شغل را به‌دلیل اشغال فضاهای عمومی محدود کنند، اما این اقدامات موجب بروز مشکلات اقتصادی و اجتماعی برای افرادی شده است که تنها منبع درآمد آن‌ها از طریق دست‌فروشی تأمین می‌شود.
رویکرد دوگانه مدیریت شهری اصفهان در مقابل دست‌فروشی
احمدرضا مصور، رئیس کمیسیون حقوقی، برنامه‌ریزی و پایش مصوبات شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به مشکلات اقتصادی و دست‌فروشی به خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: شرایط اقتصادی کشور برخی افراد را وادار می‌کند برای تأمین معیشت خود به فعالیت‌های مختلف از جمله دست‌فروشی بپردازند؛ در واقع این مشاغل یکی از راه‌های تأمین درآمد برای افرادی است که شغل ثابت و رسمی ندارند.
وی با اشاره به آسیب‌های دست‌فروشی به فضای شهری می‌افزاید: حضور دست‌فروشان در معابر شهری علاوه بر تأثیرات منفی بر نظم و ظاهر شهر، ممکن است موجب ایجاد اختلال در فعالیت مغازه‌داران رسمی شود که مالیات و بیمه پرداخت می‌کنند؛ از این‌رو شهرداری موظف است برای حفظ آرامش و امنیت شهر با دست‌فروشی‌های غیرمجاز و بدون مجوز مقابله کند.
رئیس کمیسیون حقوقی، برنامه‌ریزی و پایش مصوبات شورای اسلامی شهر اصفهان می‌گوید: شهرداری از یک‌سو وظیفه دارد با دست‌فروشی غیرمجاز برخورد کند و از سوی دیگر طبق قوانین باید مشاغل شهری را ساماندهی کند؛ این رویکرد دوگانه به‌معنای ایجاد تعادل بین مقابله با فعالیت‌های غیرقانونی و حمایت از کسب‌وکارهای کوچک است.
مصور با اشاره به راهکارهای شهرداری برای ساماندهی دست‌فروشان عنوان می‌کند: برای کاهش مشکلات و ساماندهی دست‌فروشان، شهرداری فضاهایی نظیر بازارهای روز در نقاط مختلف شهر اختصاص داده است تا دست‌فروشان بتوانند فعالیت خود را در این مکان‌ها انجام دهند؛ بازارهای روز این امکان را فراهم می‌کند که دست‌فروشان بتوانند در روزهای مختلف به‌طور چرخشی فعالیت کنند؛ این موضوع به شهرداری کمک کرده است که تا حد زیادی مشکلات ناشی از حضور دست‌فروشان در معابر اصلی شهر را کنترل کند.
شهرداری اصفهان به‌جای حذف کامل دست‌فروشی به‌دنبال تبدیل تهدید به فرصت و ساماندهی آن بوده است
وی خاطرنشان می‌کند: به‌عنوان مثال در سال‌های اخیر در نقاط شلوغی نظیر چهارراه بابا قاسم تا میدان امام علی (ع) در شب‌های منتهی به عید نوروز، ازدحام دست‌فروشان مشکلات زیادی را ایجاد می‌کرد که شهرداری با مداخلات سریع توانست این مناطق را کنترل کند و ازدحام را کاهش دهد، همچنین بعضی معابر فرعی نیز با حضور دست‌فروشان مواجه است که همچنان تحت نظارت و کنترل شهرداری قرار دارند.
رئیس کمیسیون حقوقی، برنامه‌ریزی و پایش مصوبات شورای اسلامی شهر اصفهان عنوان می‌کند: یکی از اقدامات شهرداری برای ساماندهی دست‌فروشان، ایجاد بازار گل‌ها در خیابان همدانیان بود؛ هدف این طرح ایجاد فضایی مناسب برای افرادی بود که به‌دلیل سرپرست خانوار بودن نیاز به کسب درآمد داشتند، با این حال در ادامه برخی مغازه‌داران نیز اقدام به گرفتن غرفه در این بازار کردند که با اهداف ساماندهی مغایرت داشت و نیاز به کنترل بیشتری از سوی شهرداری دارد.
مصور تصریح می‌کند: از سال ۱۳۸۲ تاکنون دست‌فروشی و تکدی‌گری به‌عنوان خط قرمزهای مورد توجه شهرداری اصفهان قرار گرفته و شهرداری تلاش کرده است تا با اقدامات خود این پدیده‌ها را مدیریت کند؛ هرچند دست‌فروشی و تکدی‌گری به صفر نرسیده، اما نسبت به بسیاری از شهرها، شهر اصفهان در مدیریت این مسائل موفق‌تر بوده است.
وی ادامه می‌دهد: در برخی کشورها و شهرهای دیگر، با پذیرش فعالیت‌هایی همچون فروش فلافل در شب‌ها، دست‌فروشی را به‌عنوان بخشی از بافت شهری پذیرفته‌اند، بنابراین شهرداری اصفهان به‌جای حذف کامل دست‌فروشی به‌دنبال تبدیل تهدید به فرصت و ساماندهی آن بوده است.
مغازه‌داران در بازار، فضای روبه‌روی مغازه‌های خود را به دست‌فروشان اجاره می‌دهند
مهدی بقایی، معاون معاون محیط زیست و خدمات شهری شهردار اصفهان با اشاره به وضعیت دست‌فروشی در محدوده بازار اصفهان به خبرنگار ایمنا می‌گوید: یکی از معضلاتی که در بازار اصفهان با آن روبه‌رو هستیم، «دست‌فروشی» است که به‌شدت در حال افزایش است؛ در بازار نیز برخی کسبه اقدام به اجاره محدوده مقابل واحد صنفی خود به دست‌فروشان می‌کنند که موجب بروز سد معبر، دیگر معضلات و مشکلات عدیده می‌شوند.
وی می‌افزاید: مغازه‌داران در بازار، فضای روبه‌روی مغازه‌های خود را به دست‌فروشان اجاره می‌دهند که این موضوع نیاز به بررسی قانونی دارد تا مشخص شود چه اقداماتی در این زمینه می‌توان انجام داد.
معاون محیط زیست و خدمات شهری شهردار اصفهان با اشاره به اقدامات شهرداری برای حفظ معابر عمومی تصریح می‌کند: شهرداری همواره تلاش می‌کند تا معابر عمومی را حفظ کند؛ برای این منظور هر مغازه‌دار تنها حق دارد بخشی از محدوده فضای مقابل مغازه خود را استفاده کند و سایر فضا باید به‌عنوان معبر باقی بماند؛ خط‌کشی‌ها و اقدامات تدریجی برای اجرای این طرح نیز در حال انجام است.
امان‌الله قرایی‌مقدم، جامعه‌شناس شهری با اشاره به ریشه‌های پدیده دست‌فروشی و حاشیه‌نشینی در شهرهای ایران به خبرنگار ایمنا می‌گوید: در حال حاضر وضعیت شهرهای ایران تحت تأثیر مشکلات اقتصادی و اجتماعی قرار گرفته است که در بعضی موارد به بیکاری و حاشیه‌نشینی منجر شده است؛ این پدیده‌ها به‌ویژه در شهرهای بزرگی همچون تهران، مشهد، اصفهان و شیراز مشاهده می‌شود.
وی می‌افزاید: یکی از علل اصلی پدیده دست‌فروشی مهاجرت جوانان و نوجوانان از روستاها به شهرها است؛ این مهاجرت‌ها به‌ویژه به شهرهای کوچک‌تر و سپس به شهرهای بزرگ‌تر صورت می‌گیرد.
جامعه‌شناس شهری می‌گوید: مشکلات اقتصادی و توزیع ناعادلانه ثروت موجب شده است که برخی افراد به شغل‌های غیررسمی و دست‌فروشی روی آورند، همچنین زندگی در حاشیه شهرها و ترس از شناخته شدن، افراد را به سمت رفتارهای خطرناک‌تر سوق می‌دهد؛ این افراد به‌دلیل نظارت اجتماعی کمتر به آسیب‌های اجتماعی دچار می‌شوند.
قرایی‌مقدم خاطرنشان می‌کند: به‌جای مقابله با دست‌فروشان، می‌توان آن‌ها را به‌عنوان یک ظرفیت برای جذب گردشگر مورد استفاده قرار داد؛ به‌طور مثال ایجاد بازارهای شبانه و مکان‌های مشخص برای دست‌فروشی می‌تواند به کاهش آسیب‌های اجتماعی کمک کند.
ایجاد شغل‌های پایدار و غیر کشاورزی در مناطق روستایی نیازمند سرمایه‌گذاری و حمایت دولت است
وی با تاکید بر توسعه مشاغل پایدار ادامه می‌دهد: ایجاد شغل‌های پایدار و غیر کشاورزی در مناطق روستایی می‌تواند مانع مهاجرت جوانان به شهرها و در پی آن کاهش پدیده دست‌فروشی شود؛ این امر نیازمند سرمایه‌گذاری و حمایت دولت است.
جامعه‌شناس شهری با اشاره به توزیع عادلانه منابع بیان می‌کند: برای رفع مشکلات اقتصادی، توزیع عادلانه منابع و ایجاد فرصت‌های شغلی در مناطق کمترتوسعه‌یافته ضروری است، همچنین برنامه‌های آموزشی و مهارت‌آموزی برای جوانان می‌تواند به افزایش اشتغال و کاهش بیکاری کمک کند.
قرایی‌مقدم تاکید می‌کند: نظارت و فراهم کردن خدمات اجتماعی برای حاشیه‌نشینان می‌تواند به کاهش آسیب‌های اجتماعی کمک کند تا افراد در مسیر درستی قرار گیرند؛ با اجرای این راهکارها و توجه به ریشه‌های اجتماعی و اقتصادی این پدیده‌ها، می‌توانیم شاهد تغییرات مثبتی در وضعیت شهرهای ایران باشیم و از آسیب‌های اجتماعی پیشگیری کنیم.
جلوگیری از بساط‌گستری و دست‌فروشی ۱۱۵۷ نفر در شهر اصفهان طی ۶ ماه
مصطفی مرادیان‌نژاد، مدیرکل پیشگیری و رفع تخلفات شهری شهرداری اصفهان با اشاره به دست‌فروشی در کلان‌شهر اصفهان به خبرنگار ایمنا می‌گوید: طبق تبصره «۱» بند ۲ ماده ۵۵ و ماده ۶۹۰ فصل ۲۶ قانون تعزیرات استفاده از معابر عمومی برای کسب و پیشه ممنوع است.
وی می‌افزاید: با توجه به ممنوع بودن فعالیت دست‌فروشان، شهرداری اصفهان مکلف است نسبت به جمع‌آوری و جلوگیری از آن اقدام به عمل آورد.
مدیرکل پیشگیری و رفع تخلفات شهری شهرداری اصفهان خاطرنشان می‌کند: در شش ماهه نخست سال جاری از بساط‌گستری و دست‌فروشی ۱۱۵۷ نفر جلوگیری شد.
به گزارش ایمنا، بررسی تاریخچه دست‌فروشی نشان‌دهنده نقش آن در شکل‌گیری اقتصادها و جوامع مختلف است؛ این شغل با وجود تمام چالش‌ها و محدودیت‌ها، همچنان به‌عنوان یک راهکار اقتصادی برای طبقات پایین جامعه مطرح است و به مردم امکان می‌دهد که با کمترین امکانات، درآمدی برای خود فراهم کنند.
برای رسیدن به تعادلی که به نیازهای معیشتی مردم پاسخ دهد و نظم شهری را نیز حفظ کند، ایجاد فضاهای مشخص همچون بازارهای روز و در نظر گرفتن رویکردهای ساماندهی دست‌فروشان توسط شهرداری‌ها می‌تواند مؤثر باشد؛ تجربه‌هایی نظیر ساماندهی دست‌فروشان در بعضی شهرها نشان داده است که با برنامه‌ریزی مناسب، می‌توان این پدیده را به فرصتی برای رشد اقتصادی و کاهش فشارهای اجتماعی تبدیل کرد.
ساماندهی دست‌فروشان علاوه بر کمک به معیشت اقشار کم‌درآمد، می‌تواند به شکلی مؤثر به ارتقای نظم و جذابیت شهری کمک کند؛ تخصیص فضاهای مناسب و بازارهای روز به دست‌فروشان امکان کسب درآمد را برای آن‌ها فراهم می‌کند و حضورشان را از معابر عمومی و نقاط شلوغ شهری به فضاهای تعیین‌شده منتقل می‌کند؛ تجربه‌های موفق در شهرهای مختلف نشان می‌دهد که با برنامه‌ریزی دقیق، دست‌فروشی می‌تواند از یک چالش شهری به فرصتی برای توسعه پایدار تبدیل شود.