[ ملیحه محمودخواه ] امروزه صادرات محصولات کشاورزی در سایه برخی چالش‌ها نسبت به چند سال گذشته کاهش یافته است. این کاهش را در اوزان باید پیگیری کرد نه ارزش ریالی؛ زیرا با افزایش نرخ دلار و کاهش پایه پولی کشور تحت‌تأثیر تحریم، ممکن است رقم صادراتی روند افزایشی داشته باشد.
زعفران یکی از محصولات بنام ایران است که ۸۵ تا ۹۰ درصد نیاز بازار جهانی را پوشش می‌دهد؛ اما قاچاق در سایه تحریم سبب شده تا این محصول لاکچری ارزآوری مورد انتظار را برای کشور نداشته باشد.
پیاز زعفران به افغانستان فرستاده می‌شود
نسل در نسل محمد فیضی زعفران‌کار بوده‌اند و عطر زعفران همیشه در زندگی‌شان جاری بوده است. او حالا به‌شدت از شرایط موجود بازار زعفران در کشور ناراحت است و به شهروند می‌گوید: پیاز زعفران به راحتی از کشور خارج می‌شود. در افغانستان نیز به‌دلیل آنکه زمین نسبت به منطقه خراسان حاصلخیز‌تر است تولید زعفران بیشتر می‌شود. پیاز زعفران از ایران قاچاق می‌شود و آنجا پرورش یافته و به فروش می‌رسد.
او تأکید می‌کند: ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران جهان، به‌دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری، با چالش‌های جدی در زمینه صادرات این محصول روبه‌روست. به همین دلیل این شرایط اغلب باعث می‌شود که صادرکنندگان به‌دنبال مسیرهای غیرقانونی برای فروش زعفران خود باشند.
فیضی تأکید می‌کند: تحریم‌ها، موانع مالی و تعرفه بالایی که برای صادرات زعفران وجود دارد، تمایل به قاچاق را افزایش می‌دهد طوری که برخی از تاجران ترجیح می‌دهند زعفران را از طریق مسیرهای غیررسمی به بازارهای خارجی منتقل کنند تا پرداخت هزینه‌های اضافی و عوارض سنگین را دور بزنند.
او معتقد است که فساد سیستماتیک گاهی کشاورزان را وادار به قاچاق می‌کند چرا که نه قانون درست وضع شده و نه قانون درست اجرا می‌شود.
این کشاورز سوال می‌کند زعفرانی که قاچاق و از مرز رد می‌شود، چطور عبور می‌کند؟
از سوی دیگر، گاهی قاچاق این محصولات برای تولیدکننده به‌صرفه‌تر است و چون آن را با دلار از کشاورز می‌خرند برایش صرفه مالی دارد.
هر ماه ۱۰ تن زعفران به خارج قاچاق می‌شود
نایب‌رئیس شورای ملی زعفران می‌گوید: وقتی نتوانیم به درستی صادرات زعفران داشته باشیم و بازارها را تامین کنیم، قاچاقچیان بازار را تامین می‌کنند. براساس برآوردها، هر ماه ۱۰ تن زعفران به‌صورت قاچاق از کشور خارج می‌شود.
غلامرضا میری به شهروند توضیح می‌دهد که هم تحریم‌ها و هم مشکلاتی که گریبان صادرکنندگان را می‌گیرد سبب می‌شود که روند قاچاق قوت بگیرد. او به این موضوع اشاره می‌کند که تحریم‌ها سبب می‌شود ما نتوانیم زعفران را به کشورهایی مانند آمریکا که خریدار اصلی زعفران ما هستند صادر کنیم و به همین دلیل نخست زعفران به افغانستان و امارات فرستاده می‌شود و از آنجا به کل دنیا صادر می‌شود.وی به این موضوع می‌پردازد که برای صادرات زعفران به چین و هند نیز باید ۳۸ و ۱۴ درصد عوارض پرداخت کنیم که برای صادرکننده پرداخت چنین عوارضی به‌صرفه نیست و قیمت تمام‌شده را افزایش می‌دهد، در نتیجه برخی خریداران ترجیح می‌دهند زعفران را از تاجر افغانستانی یا قاچاقچی خریداری کنند.
نایب‌رئیس شورای ملی زعفران تصریح می‌کند: از سال‌های پیش مذاکرات زیادی در این بخش با سفرا، وزارت امور خارجه، وزارت صمت و جهادکشاورزی داشتیم که این همه محصول از چین وارد می‌کنیم، در عوض از زعفران ایرانی عوارض دریافت نشود! ولی این مهم محقق نشد. میری در ادامه تأکید می‌کند: صادرکننده داخلی وقتی کالایی را صادر می‌کند، چون نه ال سی (اعتبارنامه یا اعتبار اسنادی) دارد و نه پولی دریافت کرده تا زمانی که کالا تماما به‌دست خریدار نرسد، ریسک عدم‌برگشت پول را متحمل می‌شود. یعنی اگر کالا به‌دست خریدار به هر دلیلی نرسد، صادرکننده هم پولی دریافت نمی‌کند.
او با اشاره به اینکه ۲تا ۵ درصد هزینه می‌کنیم تا ارز حاصل از صادرات را بازگردانیم، می‌گوید: مشتریان خارجی ما سامانه نیما را قبول ندارند و بانک مرکزی نیز ارز بازار آزاد را قبول ندارد. در نتیجه صادرکننده زعفران باید برای صادرات هر کیلو زعفران ۲۳ میلیون تومان مابه‌التفات ارز آزاد و نیمایی را بدهد که توجیه اقتصادی ندارد.
۷۹ تن زعفران صادر می‌کنند، درحالی‌که ۱۲ تن تولید دارند
میری همچنین اضافه کرد: افغانستان اعلام کرده که ۷۹ تن زعفران صادر می‌کند، درحالی‌که براساس آمارهای اعلامی خودشان، ۱۲ تن تولید می‌کنند. متأسفانه افغانستان ۶۷ تن زعفران ایران را به نام زعفران افغانستان در بازارهای جهانی به مشتریان ما می‌فروشد. وی همچنین به افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل نیز اشاره و تأکید می‌کند: اگر بخواهیم یک کیلو زعفران یک گرمی را صادر کنیم چون هزینه‌های حجمی محاسبه می‌شود، هر کیلو ۸ میلیون تومان هزینه به‌دنبال خواهد داشت. همین است که کشورهای اروپایی بسته‌های ۵۰۰ گرمی زعفران را از ما خریداری می‌کنند و با قیمت‌های ارزان‌تر به فروش می‌رسانند.
این فعال بخش خصوصی همچنین مدعی شد که از سال 1397نامه‌های زیادی درخصوص تجارت زعفران و چالش‌های این بخش به نهادهای مربوطه ازجمله ریاست‌جمهوری، وزارت صمت، سازمان توسعه تجارت، بانک مرکزی، اتاق بازرگانی و وزارت جهاد ارسال شده ولی اتفاقی نیفتاده است.
وی در ادامه با بیان اینکه اگر مدیریت درستی در صادرات نداشته باشیم، ۷۰۰ هزار خانوار کشاورزی که از این راه امرار معاش می‌کنند، آسیب خواهند دید، ادامه می‌دهد: این درست نیست زحمت‌هایی که سال‌ها کشیده‌ایم را تقدیم دیگران کنیم.
کاهش صادرات زعفران
سید روح‌الله لطیفی، مدیرکل سابق دفتر مطالعه، پایش و توسعه بازار سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران، در گفت وگو با ایرنا درباره آمار صادرات طلای سرخ ایران می‌گوید: صادرات زعفران در ۶ ماهه نخست سال ۵۷ هزار و ۱۰۱ کیلو گرم (۵۷.۱ تن) به ارزش ۴۹ میلیون و ۴۶۵ هزار و ۹۶۰ دلار بوده است. این آمار نسبت به ۶ ماهه نخست سال گذشته در وزن ۴۱.۵ درصد و در ارزش ۵۲.۲ درصد کاهش داشته است. وی با اشاره به ترکیب زعفران صادراتی می‌افزاید: حدود ۴۵ درصد صادرات در قالب بسته‌بندی بین یک تا ۳۰ گرم انجام شد و حدود ۵۵ درصد صادرات هم در بسته‌بندی بالای ۳۰ گرم و در قالب فله‌ای بوده است. سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت خانه صنعت، معدن و تجارت توضیح می‌دهد: زعفران در کنار خشکبار از کالاهای مزیت‌دار ایران است که با وجود سهم بالای ایران در تولید این محصول در جهان نقش‌آفرینی آن در بازارهای جهانی شایسته نیست و باید با نگاه ملی، در کنار هم برای تولید، فراوری، بسته‌بندی، بازاریابی و فروش آن برنامه داشته باشیم و دولت نقش تسهیلگری، مشوق و همراه را در این خصوص ایفا کند.
لطیفی بر این باور است که با وجود حفظ سطح زیرکشت زعفران و تداوم تولید، شاهد کاهش صادرات زعفران بودیم که شاید بتوان گفت میزان قاچاق این محصول، به اندازه همان مقدار کاهشی است که در آمار صادرات رسمی زعفران از گمرکات کشور به بازار جهانی نشان می‌دهد.
وی درخصوص چرایی قاچاق اظهار می‌کند: قاچاق و قانون‌گریزی زمانی اتفاق می‌افتد که این اقدام قبیح برای عامل آن صرفه داشته باشد و مجازات آن بازدارنده نبوده و یا از طریق قانونی موانع بیشتری داشته باشد.
سخنگوی کمیسیون روابط بین‌الملل و توسعه تجارت خانه صنعت معدن تجارت ایران درخصوص چرایی قاچاق زعفران به افغانستان، می‌افزاید: نخست اینکه استان‌های تولیدکننده اصلی این محصول همجوار با افغانستان بوده و خروج زعفران از کشور از طریق شهروندان ایرانی و افغانستانی که گاهی اوقات نسبت قومی و فامیلی دارند راحت‌تر انجام می‌شود. وی اضافه می‌کند: موضوع دوم به مسئله رفع تعهد ارزی برمی‌گردد. تمایل به عدم‌بازگشت ارز، سبب شده تا بخشی از فعالان این حوزه به سمت صادرات غیررسمی کشیده شوند. اما موضوع سوم به همجواری افغانستان با کشور هند برمی‌گردد که مصرف‌کننده ۵۰ تا ۶۰ تن زعفران در سال است. همکاری این دو کشور در تعرفه گمرکی سبب شده تا زعفران ایرانی اگر از کانال افغانستان به هند صادر شود برای این کشور با تعرفه صفر درصدی همراه باشد، درحالی‌که این عدد برای تجار با مبدا ایران به کشور هند ۳۸ درصد است.
وی تصریح می‌کند: هم تجار باید با نگاه ملی به این موضوع توجه کنند و هم مسئولان حوزه دیپلماسی اقتصادی با رایزنی با مسئولان هند زمینه تعاملات بهتری بین دو کشور ایجاد کنند تا مانع تجارت غیررسمی طلای سرخ که یکی از ارزآورترین محصولات کشاورزی است، شوند.
لطیفی یادآور می‌شود: تسهیل تجارت و رفع چالش‌های تعهد ارزی هم می‌تواند به کاهش تجارت غیررسمی زعفران کمک کند.
مقاصد زعفران ایرانی
سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت خانه صمت درخصوص مقاصد زعفران ایران اظهار می‌کند: این محصول در ۶ ماه نخست سال به ۵۰ کشور جهان صادر شد. مقصد نخست امارات بود با عدد ۱۵ هزار و ۶۱۰ کیلو گرم که تقریبا ۲۸ درصد صادرات را به‌خود اختصاص داده است.
اما دومین مقصد، اسپانیا بوده آن هم در حالی که حدود ۱۰۰ سال است زعفران ایرانی را به نام اسپانیا می‌شناسند. ۱۱ هزار و ۵۶ کیلو گرم زعفران به این کشور صادر شد که ۷ هزار و ۶۶۵ کیلو گرم آن به شکل فله‌ای بوده است.
وی ادامه می‌دهد: مقصد سوم چین بوده با صادرات ۱۰ هزار و ۴۷۳ کیلو گرم که از این میزان ۸ هزار و ۱۴ کیلو گرم به شکل فله‌ای انجام شده است. افغانستان مقصد چهارم صادرات زعفران ایرانی است که ۶ هزار و ۹۰۸ کیلو گرم صادرات رسمی به این همسایه صورت گرفته است. ۳ هزار و ۶۴۱ کیلو گرم صادرات در قالب فله‌ای بوده است. قطر با خرید ۲ هزار و ۲۶۳ کیلو گرم مقصد پنجم است که ۷۰۱ کیلو گرم به شکل فله‌ای بوده است. لطیفی درباره سایر بازارها می‌گوید: مقصد ششم صادرات زعفران ایران، ایتالیا است با رقم ۲ هزار و ۴۶۰ کیلو گرم که بخش زیادی از آن (۱۵۹۹ کیلو گرم) به شکل فله‌ای بوده است. مقصد هفتم عمان است با صادرات ۱۴۴۳ کیلو گرم که ۵۰۰ کیلو گرم آن فله‌ای انجام شده است.وی تصریح می‌کند: سایر کشورهای مقصد زعفران ایرانی عراق، انگلستان، ترکیه، یونان، نپال، موریس، نیوزلند، اتریش، روسیه، فیلیپین، بلژیک، ژاپن، پاکستان، تایلند، تایوان، آلمان، هلند، مالزی، کویت، کانادا، سوییس، سوئد، صربستان بوده است.
متوسط قیمت صادرات زعفران امسال کمتر از پارسال
سخنگوی کمیسیون روابط بین‌الملل و توسعه تجارت خانه صنعت معدن تجارت ایران می‌گوید: با وجود افزایش ریالی قیمت زعفران در فصل برداشت زعفران و ۶ ماهه نخست امسال، متوسط قیمت اظهارشده زعفران در ۶ ماهه امسال ۸۶۶ دلار و ۳۹ سنت بود، درصورتی که در ۶ ماهه سال گذشته هزار و ۶۳ دلار و ۷۸ سنت بود که نشان‌دهنده ارزان‌فروشی یا کم‌اظهاری منفی ۱۸.۶ درصدی نسبت به سال قبل است.
لطیفی اضافه می‌کند: زعفران در اردیبهشت با ۱۸ هزار و ۵۲۷ کیلوگرم بالاترین میزان و در مرداد با هشت هزار و چهار کیلوگرم کمترین میزان صادرات را ثبت کرده است.
روند کاهشی تولید زعفران
حمیدرضا شریفی، مجری طرح کلان زعفران در خراسان رضوی، نیز می‌گوید: در تولید زعفران به افزایش عملکرد و کاهش هزینه تولید نیاز داریم؛ هزینه تولید این محصول هم‌اکنون بسیار زیاد است. روند تغییرات عملکرد زعفران در کشور نیز در 50سال گذشته کاهشی و در دو دهه اخیر ثابت بوده است. این امر، معلول افزایش سطح زیرکشت است. اغلب تولیدات در حوزه زعفران به‌صورت سنتی و دستی است. پاشنه آشیل تولید زعفران در کشور، افزایش هزینه‌های تولید آن است.
شریفی با اشاره به مراحل رشد زعفران عنوان می‌کند: رشد برگ‌های زعفران از ابتدای فصل پاییز آغاز می‌شود. سرعت فتوسنتز برگ‌های زعفران همانند سایر گیاهان تابع عوامل محیطی و مدیریت زراعی است. مدیریت کاشت و داشت در تولیدات کشاورزی اهمیت ویژه‌ای دارد و عملکرد بالا نیازمند تناسب میان این دو عامل است.وی تصریح می‌کند: میانگین عملکرد تولید زعفران توسط کشاورزان نمونه حدود 8 تا ۹ کیلوگرم در هر هکتار است و این میزان عملکرد در سال‌های پیک و اوج تولید، به حدود ۳۰ کیلوگرم در هکتار و بیشتر نیز می‌رسد.شریفی با بیان اینکه عملکرد تولید زعفران در دهه ۸۰ به ۳.۵ کیلوگرم در هکتار کاهش یافته بود، ادامه می‌دهد: در سال ۱۴۰۰ به‌دلیل تنش گرما و خشکی و در سال ۱۴۰۲ نیز به‌علت تنش سرما و یخبندان در زمستان و تنش گرما در تابستان، میانگین تولید این محصول به کمتر از ۲ کیلوگرم در هکتار رسید که بیانگر ضرورت توجه به تغییرات اقلیمی است. مجری طرح کلان زعفران در خراسان رضوی، با بیان اینکه عمر پیاز زعفران پنج تا ۶ سال است و طبق برآوردها هر سال ۲۰ هزار هکتار مزرعه جدید زعفران ایجاد می‌شود، اظهار می‌کند: سالانه برای همه مزارع جدید، حدود ۱۵۰ هزار تن پیاز گواهی شده نیاز داریم.
صادرات زعفران به ۵۷ کشور
او، بر رفع مشکلات تجارت زعفران تأکید و اظهار می‌کند: در سال گذشته زعفران ایران به ۵۷ کشور صادر شد و این در حالی بود که ۷۳ درصد صادرات به امارات متحده عربی، چین و اسپانیا انجام شد که این بسیار شکننده است و ضرورت دارد تا بیشتر به تنوع بازار بیندیشیم.
مجری طرح کلان ملی زعفران، افزایش سهم قاچاق در صادرات زعفران، تقلب و ضایعات زعفران را از دیگر چالش‌های زنجیره زعفران نام برده و ابراز امیدواری می‌کند که در سایه تداوم اجرای طرح کلان زعفران، این مشکلات و دیگر چالش‌های باقیمانده در حوزه تولید، فراوری و صادرات زعفران حل شود.
قاچاق زعفران ایران به اسم زعفران اسپانیا!
هادی محمدپور،عضو کمیسیون اقتصادی و نماینده مردم گناباد و بجستان در مجلس شورای اسلامی، نیز با بیان اینکه نباید زعفران خراسان به‌عنوان زعفران اسپانیا بین کشورهای دنیا مبادله شود، می‌گوید: عمده‌ترین مشکل حوزه زعفران، بحث قاچاق است و از سوی دیگر، هرچه نقش دولت در حوزه ساماندهی بازار زعفران کاهش یافته، نقش دلالان در این حوزه بسیار پررنگ شده است.محمدپور درخصوص وضعیت صادرات زعفران ایران می‌گوید: یکی از محصولات استراتژیک و بسیار مهم شرق کشور، زعفران است که ریشه در قدمت تاریخ و تمدن این منطقه دارد، ولی متأسفانه محصول کشاورز توسط دلالان با قیمت‌های بسیار پایین خریداری و به‌صورت قاچاق از کشور خارج و از کشورهایی مثل افغانستان صادر می‌شود.وی می‌افزاید: ما بازارهای خوبی در دنیا برای صادرات زعفران داریم، بنابراین نباید زعفران خراسان به‌عنوان زعفران اسپانیا بین کشورهای دنیا مبادله شود؛ مجمع نمایندگان خراسان و بنده که نایب‌رئیس مجمع هستم این آمادگی را داریم که برای حل مشکل زعفران در سطح ملی کمک کنیم.محمدپور با بیان اینکه دولت زعفران را با قیمتی بسیار پایین از کشاورز می‌خرد، خاطرنشان می‌کند: ما در حوزه فروش زعفران با مشکل تحریم و ارز مواجه نیستیم و می‌توانیم با مدیریت خوب، زعفران را به کشور‌ها صادر کنیم؛ بنابراین عمده‌ترین مشکل، بحث قاچاق است.
∎