در جلد ۷۵ روضه بحارالانوار، امام رضا(ع) به مواعظ امام صادق(ع) بر فرزند خود حضرت کاظم(ع) اشاره کرده و می‌فرماید پدرم این وصیت را تا آخر عمرش ترک نکرد. در بخشی از این وصیت مهم آمده است «یا بُنَیَّ مَن قَنَعَ بِما قُسِمَ لَهُ استَغنی» فرزندم! بی نیاز آن انسانی است که در زندگی قانع باشد. در روایات ما اگر کسی پول فراوانی داشته باشد اما حریص باشد، غنی نیست. سایر ائمه(ع) نیز رهنمودهای فراوانی در خصوص قناعت و بی‌نیازی داشته‌اند. به طور نمونه امام باقر(ع) قناعت را نوعی غنا و بی‌نیازی دانسته و می‌فرماید: «منْ قَنِعَ بما رزقه اللَّهِ فَهُوَ مِنْ أُغْنِی النَّاس» کسی که به آنچه خداوند روزی او کرده است، قانع باشد، جزو بی‌نیازترین‌هاست.
برای بررسی پیوند قناعت با دیگر فضائل اخلاقی و تبیین پیامدهای حاصل از آن مخصوصاً اثر آن در اقتصاد مقاومتی با حجت‌الاسلام دکتر مرتضی رخیده، مدرس دانشگاه و اقتصاد پژوه همکلام شدیم. ایشان بر این باور است که یکی از مهمترین شاخص‌های اقتصاد مقاومتی داشتن روحیه قناعت در جامعه اسلامی است و اگر گنج ارزشمند قناعت را در زندگی بیشتر به کار گیریم، بر تمامی مشکلات اقتصادی خود غلبه خواهیم کرد.
قناعت؛ ثروتی بی پایان در زندگی اسلامی
دکتر رخیده با بیان اینکه قناعت و کفاف در زندگی یکی از سفارش‌های اقتصادی اسلام است، می‌گوید: ریشه زیاده روی در مصارف، نداشتن روحیه قناعت و چشم طمع دوختن به مال دیگران و آرزومندی رسیدن به داشته‌های دیگران است. روحیه قناعت یکی از مهمترین شاخص‌های مصرف در اقتصاد مقاومتی می‌باشد، بدین صورت با روحیه قناعت می‌توان کمبودها و فشارهای ناشی از تحریم‌ها را تحمل و پشت سر گذارند. در روایات اسلامی نیز بر قناعت و داشتن روحیه قناعت تأکید شده است. در میزان الحکمه روایتی از رسول خدا(ص) آمده است که حضرت می‌فرماید: «القناعةُ مالٌ لایَنفَدُ» قناعت ثروتی تمام ناشدنی است. بر این اساس، قناعت سرمایه بزرگی است که انسان را از هلاکت و بدبختی نجات می‌بخشد و به سرمنزل مقصود می‌رساند. شاید به همین علت امام علی(ع) «حیات طیبه» را به قناعت تفسیر می‌کند. در روایتی نقل شده در میزان‌الحکمه وقتی از آن حضرت معنای زندگی پاکیزه سؤال شد، فرمود: آن زندگی، قناعت است.
ایشان به روایتی از امام صادق(ع) در رابطه با راه کسب قناعت نیز اشاره کرده و بیان می‌کند: حضرت در روایتی بیان کردند که «به ناتوان‌تر از خودت بنگر و به توانگر از خویش منگر؛ زیرا این کار، تو را به آنچه قسمت تو شده است، قانع می‌سازد». قناعت در امور مالی و فعالیت‌های اقتصادی از اهمیت خاصی برخوردار است و در روند کار و زندگی انسان تأثیر بسزایی دارد. اگر انسان با روحیه قناعت زندگی کند، به عزت دست می‌یابد. همچنان که در میزان الحکمه و در روایتی از امیرالمؤمنین(ع) داریم «هیچ توانگری، بی‌نیازکننده‌تر از قناعت نیست». در مقابل نیز اگر قناعت نباشد، هر چه انسان ذخیره کند، فایده‌ای ندارد. حضرت علی(ع) در روایت دیگری فرموده است «کسی که اندک قانعش نکند، مال زیاد سودش ندهد». قناعت آثار مهم و ارزشمندی همچون بی نیازی، استقلال، عزت، خودباوری و خلاقیت دارد و هر یک از این امور سبب مقاومت در برابر فشارها و ناملایمات اقتصادی، تحریم ها و برنامه‌های ظالمانه دشمنان خواهد شد.
راهی به سوی عزت و مقاومت در برابر چالش‌ها
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه می‌دهد: بی‌نیازی، استقلال، عزت، خودباوری، خلاقیت و... از آثار مهم قناعت است که سبب مقاومت در برابر فشارها و ناملایمات اقتصادی و تحریم و برنامه‌های ظالمانه دشمنان می‌شود. قناعت را از آسان‌ترین و راحت‌ترین الگوها و ابزارها برای رسیدن به اقتصاد مقاومتی می‌دانیم چرا که روحیه قناعت سبب آرامش روحی و فکری می‌شود. آن هم در شرایطی که دشمنان اسلام به وسیله تحریم‌های اقتصادی به دنبال برهم زدن آرامش روحی و روانی جامعه اسلامی هستند. در حکمت ۳۷۱ نهج البلاغه، امیرالمؤمنین(ع) فرموده است «هیچ گنجی، بی‌نیازکننده‌تر از قناعت و هیچ مالی در فقرزدایی، از بین برنده‌تر از رضایت دادن به روزی نیست و کسی که به اندازه کفایت از دنیا بهره‌مند باشد، به آسایش دست می‌یابد و آسوده خاطر می‌شود، در حالی که دنیاپرستی، کلید دشواری و مرکب رنج و گرفتاری است.»
دکتر رخیده به اصل مهم تناسب میان مصرف و درآمد نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: بدیهی است که مصرف بیش از درآمد، موجب فقر و محرومیت و برعکس مصرف متناسب با درآمد و پس انداز و سرمایه‌گذاری موجب رشد و پیشرفت روز افزون است. قرآن کریم در آیه ۷ سوره طلاق این باره فرموده است «بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند و هر که روزی او تنگ باشد، باید از آنچه خدا به او داده خرج کند. خداوند هیچ کس را جز به قدر آنچه به او داده است، تکلیف نمی‌کند، خداوند به زودی پس از دشواری آسانی فراهم می‌کند.»
همدلی در قناعت، در سایه آموزه‌های اسلامی
این استاد اقتصاد در مورد تناسب مصرف با وضع عمومی اقتصاد نیز توضیحاتی خواندنی دارد و عنوان می‌کند: از نکات مهم بایسته‌های مصرف خصوصاً در وضعیتی که نیاز به قناعت وجود دارد و اقتصاد مقاومتی حاکم است، توجه به وضع عمومی مردم کشور و سطح زندگی آنهاست. گاهی وضع اقتصادی جامعه به گونه‌ای است که نیازهای اساسی افراد تأمین می‌شود، همه رفاه نسبی دارند و کشور در زمینه تولید با مشکلی رو به رو نیست. در این صورت، استفاده از تمام نعمت‌ها و مواهب الهی در چارچوب مقررات اسلامی، مطلوب و پسندیده است اما در صورتی که به خاطر تحریم‌های اقتصادی دشمنان اسلام، وضع اقتصادی جامعه و عموم مردم دچار مشکل شده است، با توجه به فرهنگ و معارف اسلامی، منطقی و شایسته نیست که عده‌ای به تجمل‌گرایی روی آورند. به این اصل در آموزه‌های اسلامی و روایی توصیه بسیاری شده است. به طور نمونه در وسائل الشیعه و در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که ایشان هنگام خشکسالی و قحطی در مدینه به کارگزار خود دستور داد که گندم ذخیره منزل را در بازار بفروشد و مانند سایر مردم به صورت روزانه خرید کند و از آن به بعد نان منزل حضرت را ترکیبی از گندم و جو قرار دهد. آن حضرت در بیان علت این کار فرمود: ما خوش نداریم نان مرغوب بخوریم و مردم نان جو بخورند. از این حدیث به خوبی فهمیده می‌شود که توجه به وضع اقتصادی جامعه یکی از ضرورت‌ها و بایسته‌های مصرف می‌باشد.
معنویت در مصرف، قناعت و همدلی برای دستیابی به اقتصاد مقاومتی
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی یادآور می‌شود که در دین اسلام به مصرف با انگیزۀ معنوی نیز توصیه زیادی شده است. ایشان توضیح می‌دهد: در آیه ۱۳۸ سوره بقره، با کوتاه‌ترین و رساترین بیان آمده است «هر کاری که با انگیزه معنوی انجام گیرد رنگ خدایی پیدا می‌کند» با توجه به چنین انگیزه‌ای، شخص ممکن است کمتر مصرف کرده و قناعت پیشه کند تا اضافه استفاده خود را صرف محرومان کند و چنین فردی ممکن نیست شب سیر به بستر برود، در حالی که همسایه او گرسنه است. یکی از مهمترین عوامل پیشبرد اقتصاد مقاومتی علاوه بر قناعت، همدلی و همدردی بین اعضای جامعه است که با ترویج معنویت در همه جوانب از جمله مباحث اقتصادی به دست می‌آید. معنوی‌سازی مصرف یکی دیگر از راهبردها و بایسته‌های اقتصاد مقاومتی است که با آن از آفت‌هایی مثل تجمل گرایی و مصرف زدگی جلوگیری می‌شود. در مکارم الاخلاق و در روایتی پیامبر گرامی اسلام(ص) به ابوذر غفاری می‌فرماید «شایسته است که در انجام هر کاری حتی خوابیدن و خوردن انگیزه الهی داشته باشی.» بر این اساس، مصرف کالاها و خدمات با این قصد که انسان توانایی و نشاط لازم را برای کسب دانش و معرفت داشته باشد، تا خالق خود را بهتر بشناسد و به عبادت و بندگی او بپردازد و هر چه بهتر مسئولیت‌های فردی و اجتماعی خود را انجام دهد، هم برطرف‌کننده نیازهای مادی انسان است و هم موجب تعالی روح و کمال انسانی می‌شود.
دکتر رخیده تصریح می‌کند: اسلام می‌کوشد انسان را به گونه‌ای تربیت کند که تمام حرکات و فعالیت‌هایش، او را به هدف نهایی آفرینش، یعنی مقام قرب الهی و کسب رضایت حق تعالی نزدیک کند. با قناعت و تقویت انگیزه‌های معنوی و الهی در الگوی مصرف، بسیاری از مشکلات اقتصادی و کمبودها ناشی از افزون طلبی و رقابت در مصرف از بین می‌رود و روحیه همدردی با محرومان و قناعت و صرفه‌جویی، به صورت یک ارزش با فرهنگ عمومی همراه می‌شود. در این صورت است که رسیدن به اهدافی همچون استقلال اقتصادی، خودکفایی و عدالت اجتماعی ممکن می‌شود.