به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، یافته‌های باستان‌شناختی، دیرینگی تبریز را به اواسط هزاره دوم پیش از میلاد می‌رساند. در کاوش‌های صورت گرفته در محوطه تاریخی مسجد کبود تبریز در ۱۳۷۸ ش، آثاری از یک گورستان متلق به اواخر هزاره دوم یا اوایل هزاره نخست پیش از میلاد به دست آمده است که با استناد به آن یافته‌ها، می‌توان از تبریز ۳ هزار یا ۳ هزار و ۵۰۰ سال پیش سخن گفت.
تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، که عناوین دیگر آن تاریخ تبریز یا جغرافیای مظفری است، تألیف نادرمیرزا قاجار (۱۲۴۳۱۳۰۳ ق) نواده فتحعلی شاه و از شاهزادگان اهل قلم و علاقه‌مند به مقوله تاریخ و تاریخ‌نگاری در عصر ناصری است. این کتاب همچون آینه‌ای تمام‌نما، آداب‌ورسوم جاری در یک قرن پیش از این را در تبریز به تصویر آورده و در متن آن از رخدادها، مراسم نوروزی، شیوه زندگی مردمان عادی، مراسم سوگواری، عروسی و استقبال، نحوه تهیه و پخت غذا و میوه‌هایی سخن رفته است که بسیاری از آن‌ها امروزه دیگر موجود نیست. در واقع نادرمیرزا به‌سبب اقامت چهل‌ساله‌اش در تبریز از کم‌وکیف فرهنگ مردمان این شهر آگاه بوده، و ازآنجاکه ولیعهد مظفرالدین‌میرزا نیز در تبریز سکونت داشته، همواره از وقایع مهم عصر ناصری مطلع بوده است.
همچنین دسترسی به کتابخانه غنی میرزا کاظم وکیل‌الرعایا و همکاری نزدیک با عموزاده فاضلش، مرتضی میرزا، کتابدار ولیعهد، موجب شده تا بتواند در نگارش این کتاب از مدارک و اسناد معتبر بهره جوید. چنانکه به ذکر بیش از صد فقره از احکام و فرامین تاریخی پرداخته که پادشاهان افشاریه و زندیه و قاجار برای حکام و فرماندهان و علمای آذربایجان فرستاده بودند؛ اسنادی که در بررسی و مطالعه اوضاع سیاسی و اجتماعی و مدنی دو قرن اخیر آذربایجان و مخصوصاً تبریز حائز اهمیت است.
همچنین نادرمیرزا، بر اساس یادداشت‌ها و مستنداتی که گردآورده، به شرح تاریخ بنای شهر تبریز، موقعیت جغرافیایی، اقلیم، قنوات و محلات، مساجد، مدارس و مقابر و ذکر احوال شعرا و حکماً و ادبای آن دیار پرداخته است. او در مواردی چون تاریخچه بنای شهر تبریز به متون مورخان پیش از خود، از جمله احمد بن خلکان و حمدالله مستوفی و خواندمیر، ارجاع داده است. به همین ترتیب از اقوال سیاحان و مسافران ایرانی و عرب و غربی که طی ادوار مختلف از تبریز گذر کرده‌اند استفاده کرده و در خلال متن به سفرنامه ناصرخسرو، ابن بطوطه طنجی، شاردن فرانسوی، کینر انگلیسی و نیز اسناد معتبری چون وقف‌نامه ربع رشیدی اشاره برده است.
اما از منظر توجه مؤلف به اهمیت و ضرورت تاریخ‌نگاری هنر، به موازات نگارش تاریخ سیاسی و اجتماعی تبریز، شایان ذکر است که نادرمیرزا در این کتاب ذیل عنوان «فی ابنیه القدیمه و الجدیده بها» به توصیف بناهای این شهر با شرحی در باب مسجد جهانشاه، گوگ مسجد یا مسجد کبود، با به‌کارگیری تاریخ شفاهی و با استناد به نقل‌قول مرتضی‌میرزا پرداخته و در ارائه اطلاعات ابنیه بیشتر بر مؤلفه‌های کمی معماری، همچون اندازه ارتفاع طاق و صفه و فرش‌انداز و دور گنبد، تأکید ورزیده است.
همچنان‌که براساس دیده‌های بلاواسطه خویش و مرتضی‌میرزا، به تفصیل جزئیاتی از کاشی‌کاری‌های مساجد کبود و مرمر و علیشاه شرح داده و ابعاد بخش‌های مختلف این مساجد را نیز آورده است. او به خوش‌نویسی‌های منقوش در کتیبه‌های مساجد، با ذکر نوع خط و نام خطاط درصورت مشخص بودن، اشاره کرده و وضعیت سلامت بنا در زمانی که از آن دیدن کرده و قدمت و نام بانی اصلی بنا را در شروح خود یادآور شده است.
شاید بتوان گفت که در حوزه تاریخ‌نگاری محلی در عصر ناصری، از حیث دقت و شمول، کتاب نادرمیرزا بعد از مجموعه سه‌جلدی مطلع‌الشمس بیشترین اعتبار را دارد. این مجموعه تألیف محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه در تاریخ و جغرافیای خراسان است که مؤلف در آن، علاوه بر تاریخ و جغرافیای مشهد، به تاریخ هنرهای منطقه نیز توجه کرده، مخصوصاً هنرهای وابسته به معماری ابنیه و آثار تاریخی. نادر میرزا نیز در کتاب خود مواجهه‌ای آگاهانه با تاریخ هنر ایران داشته و ارجاعات دقیقی به‌ویژه به آثار معماری و ابنیه تاریخی تبریز آورده که در مقایسه با سایر مکتوبات تاریخی مورخان عصر ناصری قابل تأمل است. در نهایت، با مروری بر شیوه نگارش این کتاب، ویژگی‌های تاریخ‌نگاری نادرمیرزا را می‌توان مشتمل بر استفاده از تاریخ شفاهی و جغرافیای تاریخی، پرداختن به وجه تسمیه اماکن، آوردن ارجاعات و یادداشت‌های عینی و به‌کارگیری معارفی چون سندپژوهشی و باستان‌شناسی دانست.
امیر ثناجو، باستان‌شناس و پژوهشگر میراث فرهنگی و معماری درباره سابقه تاریخی مسجد «کبود» تبریز می‌گوید: نام اصلی مسجد «کبود»، «عمارت مظفریه» است، در سردر، شناسنامه و وقف نامه این مسجد عنوان «عمارت المبارکه المظفریه» آمده است، مسجد کبود در واقع آخرین و معروف ترین لقب این بنا به حساب می‌آید؛ این مسجد از لحاظ معماری دو قسمت دارد، شبستان بزرگ که مسجد و شبستان کوچک که مقبره را شامل می‌شود.
مسجد کبود بخشی از یک مجموعه بزرگ به نام مظفریه بوده که ساختمان های دیگری از جمله خانقاه، حمام، قنات، کتابخانه، مدرسه و… را در برمی‌گرفته که چیز زیادی از آن باقی نمانده است؛ ۲۴۵ سال پیش در شهر تبریز زلزله بزرگی رخ می‌دهد و کل این شهر تخریب می‌شود و این بنا هم از گزند بی نصیب نمی ماند و ۸۰ درصد این بنا تخریب می‌شود.
مسجد کبود تبریز از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری اسلامی در استان آذربایجان شرقی است. این بنای تاریخی در تبریز، مورد توجه بسیاری از علاقه‌مندان هنر معماری در جهان قرار دارد. گرچه متاسفانه در طول سالیان اخیر بخش‌هایی زیادی از این مسجد از بین رفته است، هنوز به‌خوبی می‌توان هنر دست معماران ایرانی را در این مسجد مشاهده کرد.
در میان آثار به‌جای مانده از دوران تاریخی گذشته در ایران، مساجد تاریخی از برجسته‌ترین نمونه آثار هستند. با بررسی و دقت در نشانه‌های تاریخی به جا مانده در این مساجد، می‌توان اطلاعات قابل‌توجهی از فرهنگ و تفکر حاکمان اسلامی در ایران به دست آورد. مساجد در گذشته جایگاهی فراتر از کاربرد امروزی‌شان داشته‌اند و در مساجد تاریخی ایران، نشانه‌های قابل تامل از آثار هنری وجود دارند که سبب علاقه‌مندی بیشتر گردشگران به بازدید از این بناها می‌شوند. مسجد کبود نیز با معماری زیبا و تزیینات داخلی‌اش، از جمله زیباترین مساجد تاریخی در ایران است.
از برجسته‌ترین جاهای دیدنی تبریز، مسجد کبود در این شهر است. مسجد کبود تبریز با معماری بسیار زیبا و منحصربه‌فردش، متعلق به قرن نهم هجری قمری و باقی مانده از دوران پادشاهی قراقویونلوها است و در یکی از کهن‌ترین و تاریخی‌ترین محله‌های شهر تبریز قرار دارد.
گرچه تبریز پایتخت فرمانروایی قراقویونلوها بوده است، مسجد کبود تنها اثر تاریخی باقی مانده از این دوره تاریخی در تبریز به شمار می‌رود. این بنا را به دستور سلطان جهانشاه، فرمانروای مقتدر قراقویونلوها ساخته‌اند. با دقت در جزئیات بنا و نگاره‌های داخل مسجد کبود، می‌توان بخشی از هویت، تاریخ و تمدن اسلام در تبریز کهن را دید. مسجد کبود یکی از چهار مسجد تزیین شده با کاشی‌کاری‌های آبی در جهان به شمار می‌رود. نام مسجد کبود نیز بر اساس رنگ نمای این بنا انتخاب شده است.
معماری زیبای مسجد کبود را می‌توان نمونه‌ای قابل‌توجه از معماری اسلامی ایران دانست. کاشی‌های معرق فیروزه‌ای و لاجوردی، نقش و نگارهای اسلیمی و طراحی نوین هندسی، از خصوصیات برجسته در معماری مسجد کبود هستند. این بنا در گذشته کاربری گسترده‌تری داشته و با وجود آسیب‌های فراوان در طول سالیان دراز، هم‌چنان شکوه و زیبایی خود را حفظ کرده است. علاقه‌مندان به بناهای تاریخی اسلامی، از مسجد کبود با عنوان «نگین فیروزه بناهای اسلامی» یاد می‌کنند.
در گذشته مسجد کبود را با نام‌های دیگری مانند «گوی مسجد»، «مسجد شاه جهان» و «عمارت مظفریه» می‌شناختند. عنوان عمارت مظفریه از این‌رو است که در گذشته مسجد کبود بخشی از مجموعه‌ای بزرگ با کاربری‌های متفاوت بوده است. آرامگاه سلطان جهانشاه و نزدیکانش نیز در انتهای شبستان و در سرداب مسجد، این مطلب را تایید می‌کند؛ گرچه امروزه این قبرها خالی هستند. به همین دلیل این مسجد را با نام مسجد جهانشاه نیز می‌شناختند. نام مسجد کبود تبریز در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
مسجد کبود تبریز قدمتی ۶۰۰ ساله دارد. این مسجد که در اصل بخشی از عمارت وسیع مظفریه بوده است، در زمان حکومت سلطان ابوالمظفر جهانشاه، قدرتمندترین پادشاه دوره قراقویونلوها در سال ۸۷۰ هجری قمری و ۸۴۵ هجری شمسی در تبریز و به دستور او ساخته شد. بنا بر روایت‌های تاریخی موجود، همسر جهانشاه، «جان بی گم خاتون» یا «صالحه» دختر او، نقش موثری در ساخت مسجد کبود داشته‌اند. سال ساخت مسجد کبود بر کتیبه‌ای در سردر ورودی مسجد به چشم می‌خورد؛ اما بنا بر شواهد موجود، مورخان این تاریخ را متعلق به زمان پایان ساخت کاشی‌کاری‌های مسجد می‌دانند و به این ترتیب می‌توان زمان ساخت مسجد کبود را کمی قبل از این تاریخ دانست. برخی از مورخان مدت زمان ساخت این مسجد را نزدیک به ۳۰ سال تخمین می‌زنند.
ظرافت معماری و تزیینات منحصربه‌فرد مسجد کبود، این بنای تاریخی را به یکی از زیباترین مساجد تاریخی در جهان تبدیل کرده است. هماهنگی رنگ‌ها در نمای بیرونی و تزیینات داخل مسجد نیز از خصوصیات برجسته مسجد کبود به شمار می‌روند.
مسجد کبود در زمان ساخت، بخشی از مجموعه‌ای با کاربری گسترده بوده است. در قسمت انتهایی شبستان و در سرداب مسجد، مقبره‌هایی برای سلطان جهانشاه و خانواده‌اش ساخته بودند؛ گرچه امروزه این مقبره‌ها خالی هستند. از بخش‌های دیگر مسجد کبود در گذشته می‌توان به صحن، خانقاه و کتابخانه اشاره کرد. متاسفانه امروزه این بخش‌ها از میان رفته‌اند.
در زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری، یعنی در حدود ۳۰۰ سال پیش، بخش‌های زیادی از مسجد کبود آسیب دید. پس از زلزله، گنبدهای مسجد نیز ریختند و جز سردر ورودی و پایه‌های مسجد، بخش دیگری باقی نماند. از سال ۱۳۱۸ هجری شمسی کار ترمیم گنبدها و بخش‌های دیگر مسجد کبود آغاز شد. بازسازی بنا تا سال ۱۳۵۵ ادامه داشت و نوسازی تزیینات داخلی و کاشی‌کاری‌های خارجی هم‌چنان ادامه دارد. معمار برجسته ایرانی، رضا معماران، مرمت مسجد کبود را انجام داده است.
∎