در جامعه و نظام اقتصادی و اجتماعی اسلامی به «پس‌انداز» بسیار پرداخته شده است. اسلام که افراط و تفریط را تقبیح کرده و حد اعتدال را تعلیم می‌دهد، قائل به این است که تجمیع ثروت امری نارواست و جامعه اسلامی را دچار فترت می‌کند. افزون بر آن در آموزه‌های دینی تعلیم انفاق، ایثار، کمک به همنوع و تعاون بسیار بااهمیت و برای تعالی جامعه اسلامی و تحقق مدینه فاضله و جامعه آرمانی ضروری است.
«پس‌انداز» با تفکر اسلامی مبنی بر آبادانی دنیا و عقبا و توجه توأمان به هر دو، حاصل نوعی از آینده‌نگری است که سبب می‌شود شخص تمام درآمد خود را یک‌جا مصرف نکرده و بخشی از درآمد را ذخیره کند. اما سؤال اینجاست این پس‌انداز در سبک زندگی اسلامی و تعالیم دینی چه شاخصه‌هایی دارد و حد و مرز آن با ثروت‌اندوزی کجاست؟
بخشی از توضیحات حجت‌الاسلام دکتر احسان ترکاشوند، عضو هیئت علمی دانشگاه ملایر را در این خصوص می‌خوانید.
اسلام و پس‌انداز برای آینده
دکتر ترکاشوند در توضیح جایگاه پس‌انداز در سبک زندگی اسلامی می‌گوید: پس‌انداز در دستورات دینی بسیار فراتر از پس‌انداز عرفی است و انفاق، ایثار و سایر کارهای خیر واجب و مستحب مالی، همه در ذیل چتر پس‌انداز قرار می‌گیرند. پس‌انداز در امور دنیوی و مالی نیز از آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت(ع) مربوط به تقدیر معیشت، به‌راحتی قابل استفاده است. به عنوان نمونه در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده: «الْکَمَالُ کُلُّ الْکَمَالِ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَی النَّائِبَةِ وَ تَقْدِیرُ الْمَعِیشَةِ» همه کمال انسانی در سه چیز است؛ تفقه در دین، صبر کردن بر مصیبت و تقدیر معیشت. تقدیر معیشت که به‌طور گسترده‌ای در روایات بیان شده، مجوزی درخصوص ضرورت پس‌انداز بخشی از اموال انسان برای موارد نیاز و اضطراری است. هر چند مواردی از پس‌انداز به معنای خاص و مالی و دنیوی نیز در آیات قرآن و روایات و کلام بزرگان به روشنی وجود دارد. به عنوان مثال دستور خداوند در آن رؤیای صادقه در سوره مبارکه یوسف به ذخیره گندم برای روز نیاز، خود دلیلی صریح بر ضرورت پس‌انداز است. خداوند در آیه ۴۷ سوره یوسف فرموده است: «قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَبًا فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِی سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِیلاً مِمَّا تَأْکُلُون». حضرت یوسف(ع) گفت: هفت سال پی‌درپی کشت کنید و آنچه را درو کردید، جز اندکی که می‌خورید، در خوشه‌اش کنار بگذارید. البته بدیهی است پس‌انداز غیر از احتکار است و این عمل به‌شدت در دین اسلام مورد نکوهش قرار گرفته است. همچنان که در نهج‌الفصاحه در روایتی از پیامبر اکرم(ص) داریم: «چه بد بنده‌ای است محتکر».
مسئول دفتر نهاد نمایندگی رهبر معظم انقلاب در دانشگاه ملایر به شاخصه‌های پس‌انداز مال نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان یک عالم دینی در کتاب اخلاق ناصری خود که یکی از مهم‌ترین رساله‌های حکمت عملی در دوره اسلامی است، برای پس‌انداز مال سه شرط بیان کرده است. نخست، این پس‌انداز به دین اسلام ضرر نزند. دیگر اینکه نتواند آن مال را با سرمایه‌گذار افزایش دهد و در نهایت اینکه با آن سرمایه تاحدامکان کار کند. بدیهی است مقصود خواجه از اینکه به دینش ضرر نزند آن است حق خداوند و حق مردم در این پس‌انداز تضییع نشود، یعنی اخلاق اسلامی و احکام الهی زیرپا گذاشته نشود.
پس‌اندازی نیکو برای آینده
در روایتی از امیرالمؤمنین(ع) داریم خداوند به انسان می‌فرماید: من امروز عبادت فردا را از تو نمی‌خواهم، تو نیز روزی فردا را از من مخواه؛ آیا این روایت با پس‌انداز مخالفت دارد؟ این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این شبهه توضیح می‌دهد: مراد آن حضرت از این روایت، نهی از پس‌انداز به‌طور مطلق نیست بلکه منظور پس‌اندازی است که در آن حقی از حقوق الهی یا حق‌الناس ضایع شود، وگرنه پس‌انداز به خودی خود مشکل ندارد و ادله قرآنی و روایی نیز این حقیقت را تأیید می‌کنند. به عبارتی نهی آن حضرت از حرص و مال‌اندوزی بدون رعایت حدود الهی است. علاوه بر آیه‌ای که ذکر شد، روایات دال بر تقدیر معیشت نیز دلالت بر ضرورت پس‌انداز در زندگی امروزی دارند. در همین راستا در روایات آمده امام صادق(ع) همواره توصیه می‌کرد هر شخصی باید برای آینده خود پس‌انداز داشته باشد تا اگر مشکلی برایش پیش آمد یا نیازی به پول پیدا کرد محتاج دیگران نباشد. در جلد ۵ الکافی آمده است یکی از یاران امام(ع) به نام مسمع می‌گوید: روزی به مولایم حضرت صادق(ع) در مقام مشورت عرض کردم: سرورم من زمینی دارم که مشتری خوبی برایش آمده و به قیمت مناسب از من می خواهد. امام فرمود: ای ابا سیار! آیا می‌دانی هر کس ملک خود را بفروشد مال او از بین خواهد رفت. عرض کردم: فدایت شوم، من آن را به قیمت خوبی می‌فروشم و زمین بزرگ‌تری می‌خرم. امام فرمود: در این صورت اشکالی ندارد.
انواع پس‌انداز در سبک زندگی اسلامی
حجت‌الاسلام ترکاشوند در ادامه بر اساس روایات اهل بیت(ع) پس‌انداز را این‌گونه تقسیم‌بندی می‌کند: ابتدا پس‌انداز ممنوع یا حرام؛ مانند آنکه کسی که برای امری حرام از قبیل ربا یا مال‌اندوزی و حرص پس‌انداز کند. دیگری پس‌انداز مطلوب و مستحسن است. مانند اینکه فردی برای مدیریت بهتر و راحت‌تر امور زندگی خود پس‌انداز کند. به‌طور نمونه برای خرید منزل و ایجاد اشتغال ضروری و مانند آن و یا کسی که برای سرمایه‌گذاری، پس‌انداز می‌کند، مطلوب است. دیگری پس‌انداز ضروری و واجب است. مانند آنکه کسی می‌داند در آینده نزدیک قدرت بر کار و اشتغال و درآمدزایی ندارد و در زندگی به مشقت شدید خواهد افتاد. این شخص لازم و بلکه واجب است برای خودش پس‌اندازی داشته باشد، همان‌طور که براساس سوره یوسف(ع)، ذخیره‌سازی گندم در مصر هم به همین نیت انجام شد.
ایشان تأکید می‌کند: علاوه بر شرایط سه‌گانه‌ای که مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی بیان کرده است، پس‌انداز می‌تواند به قصد قربت نیز صورت بگیرد که در این صورت علاوه بر برآورده کردن نیاز انسان، مشمول ثواب الهی هم خواهد شد. اگر چه اگر بدون قصد قربت هم پس‌انداز کنند معمولاً تأمین می‌شود اما قصد قربت، به کار ارزش اخلاقی و ایمانی می‌بخشد.
در اسلام چه پس‌اندازی تقبیح شده است؟
استاد گروه معارف اسلامی دانشگاه ملایر اضافه می‌کند: پس‌انداز در صورتی مطلوب است که توکل به خدا را از انسان نگیرد. به علاوه به‌خاطر پس‌انداز، حقوق واجبی که به گردن انسان است مانند زکات، خمس، ارث و... ضایع نشوند. در نظر داشته باشیم پس‌انداز هم احکام شرعی دارد که باید به‌طور دقیق رعایت شود. مثلاً پس‌انداز در صورتی که بیش از یک سال طول بکشد با شرایط خاصی مشمول خمس می‌شود که نباید از آن غفلت کرد.
دکتر ترکاشوند در جمع‌بندی موارد مطرح شده در مورد پس‌انداز در سبک زندگی دینی می‌گوید: بر اساس آموزه‌های اسلام، پس‌انداز به نیت ثروت‌اندوزی به‌شدت تقبیح شده اما استفاده از پس‌انداز برای تولید بیشتر و سودآوری ستوده شده است. سبک زندگی برخاسته از این آموزه‌ها، سبکی کاملاً متفاوت از زندگی با سایر سبک‌های زندگی است.
نظر شما