صاحب‌خبر -

به گزارش پایگاه خبری 598، حضرت آیت الله مکارم شیرازی در تالیفات و آثار خود به تبیین اهمیت و جایگاه زیارت پرداخته اند.

در همه نقاط جهان برای آرامگاه ‏های گذشتگان اهمّیت قائل هستند و به زیارت آن می ‏روند, سابقه احترام به قبور گذشتگان به خصوص قبور به هزاران سال پیش [بر می گردد] که مردم جهان امواتشان را گرامی می ‏داشتند، و به قبور آن ها به خصوص بزرگانشان احترام می ‏گذاشتند.

[در این میان] مسلمین جهان نیز همیشه برای قبور بزرگان خود ارج قائل بوده و هستند و به زیارت آنها رفته و می‏ روند. تنها گروه کوچک وهّابیون هستند که با آن مخالفت می ‏کنند؛ و در واقع مدّعی تمام مسلمین دنیا می ‏باشند [این] ناآگاهان، به زوّار قبور ائمّه دین، برچسب «شرک» می‏ زنند، به یقین اگر مفهوم زیارت و محتوای زیارت‏ نامه‏ ها را می ‏دانستند، از این سخن شرمنده می ‏شدند. [چراکه] فلسفه و آثار مثبت این کار بسیار است.

زیارت در روایات اسلامی

در روایات اهل بیت علیهم السلام با مضامین و تعابیر مختلف به زیارت و تعمیر قبور آن بزرگواران اهمّیت زیادی داده شده است که بخشی از آن عام و مربوط به همه ائمّه است و بعضی از آن خاص است و ما در اینجا به ذکر چند تعبیر عام بسنده می‏ کنیم:

وفای به عهد

از روایات متعدّدی به دست می ‏آید که اگر انسان بخواهد کاملًا به عهد و پیمانش نسبت به هر کدام از ائمّه وفا کند، باید به زیارت قبورشان رود و بداند که هر کس با میل و رغبت به زیارتشان رود و مکتب آنان را تصدیق نماید، مشمول شفاعتشان در روز قیامت قرار می ‏گیرد: «إِنَّ لِکلِّ إمامٍ عَهْداً فی‏ عُنُقِ أَوْلِیائِهِ وَ شیعَتِهِ، وَ إنَّ مِنْ تَمامِ الوَفَاءِ بِالْعَهْدِ، وَ حُسْنِ الأداءِ، زِیارةَ قُبُورِهِمْ، فَمَنْ زارَهُمْ رَغْبَةً فی‏ زِیارَتِهِمْ، وَ تَصْدیقاً بِما رَغِبُوا فیهِ، کانَ أَئِمَّتُهم شُفَعائَهم یوْمَ القِیامَةِ».

زیارت خدا در عرش

زید شحّام از امام صادق علیه السلام نقل می ‏کند که زائر ما اهل ‏بیت، مثل کسی است که رسول ‏اللَّه صلی الله علیه و آله را زیارت کرده باشد و زائر رسول ‏اللَّه صلی الله علیه و آله زائر خدا در عرش اوست‏: «قُلْتُ لِأَبی عَبْدِاللَّهِ علیه السلام: ما لِمَنْ زارَ رَسُولَ ‏اللَّهِ صلی الله علیه وآله؟ قالَ: کمَنْ زارَ اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ فوق عَرْشِهِ. قالَ قُلْتُ: فَما لِمَنْ زارَ احَداً مِنْکمْ؟ قالَ: کمَنْ زارَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله».

رسیدن به ثواب حج و شفاعت

در روایت جابر که در آن، رسول گرامی صلی الله علیه و آله از شهادت اهل بیتش خبر می‏ دهد، وقتی فرزندش حسین علیه السلام از زائرین قبور آنها می ‏پرسد، رسول مکرّم صلی الله علیه و آله در جواب می‏ فرماید: «یا بُنَی، اولئِک طَوائِفُ مِنْ أُمَّتی‏، یزُورُونَکمْ، فَیلْتَمِسُونَ بِذلِک الْبَرَکةَ، وَحَقیقٌ عَلَی أَنْ آتیهِمْ یوْمَ الْقِیامَةِ، حَتَّی أُخَلِّصَهُمْ مِنْ أَهْوالِ السَّاعَةِ مِنْ ذُنُوبِهِمْ، وَیسْکنَهُمُ اللّهُ الْجَنَّةَ؛ پسرم! آنان طوایفی از امّت من هستند که شما را زیارت می‏ کنند و از آن، برکت می ‏جویند، و شایسته است بر من که در روز قیامت به سراغشان بروم تا از مشکلات آن روز و از گناهانشان رهایشان سازم و خداوند آنان را در بهشت جای دهد».

عیسی بن راشد از امام صادق علیه السلام نقل می‏ کند که هر کس قبر هر کدام از ائمّه علیهم السلام را زیارت کند و نزد آن، دو رکعت نماز بخواند ثواب حجّ و عمره برایش نوشته می ‏شود.

در روایت دیگری امام صادق علیه السلام از اجدادش از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می‏ کند که خطاب به امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «خداوند قبر تو و قبور فرزندان تو را بقعه ‏ها و عرصه هایی از بقاع و عرصات بهشت قرار داده است، و قلب های برگزیدگان از خلق و نخبگان از بندگانش را شیفته شما قرار داده، به گونه ‏ای که با تحمّل انواع آزارها و مشکلات، قبور شما را تعمیر می‏ کنند و فراوان به زیارت آن قبور می ‏روند؛ همه این ها به نیت تقرّب به خدا و به جهت علاقه شدیدی است که به رسول ‏اللَّه صلی الله علیه و آله دارند. اینان مخصوص شفاعت من و وارد بر حوض کوثر من، و فردای قیامت، زوّار من در بهشت خواهند بود. یا علیّ! کسی که قبورتان را مرمّت کند و از آن سرکشی نماید، گویا سلیمان بن داود را در بنای بیت ‏المقدّس یاری کرده است و کسی که قبورتان را زیارت کند ثواب حجّ به او داده می ‏شود و به گونه ‏ای از گناهانش خارج می ‏شود که گویا تازه از مادر متولّد شده! پس بر تو و دوستان و محبّان تو بشارت باد به نعمت ‏هایی که هیچ چشمی آن را ندیده و هیچ گوشی آن را نشنیده، و بر قلب هیچ بشری خطور نکرده است ...».

با فضیلت ترین زیارت

در روایتی دیگر، وقتی عبدالرّحمن بن مسلم از امام کاظم علیه السلام درباره با فضیلت ‏ترین زیارت [و اینکه آیا زیارت امیرمؤمنان افضل است یا ...] سؤال می ‏کند حضرتش می‏ فرماید: «زیارت و دوستی اوّلین ما، زیارت و دوستی آخرین ماست، و زیارت و ولایت آخرین ما زیارت و ولایت اوّلین ماست [و فرقی بین ما وجود ندارد] و هر کس حاجتی از یکی از اولیا و دوستان ما را برآورده کند، گویا حاجت همه ما را برآورده ساخته است ...».

همین راوی در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام نقل می ‏کند که: «هر کس بعد از رحلت ما به زیارت ما آید گویا در زمان حیاتمان ما را زیارت کرده است و هر کس با دشمنان ما بجنگد گویا در رکاب ما جنگ کرده است، و هر کس علاقه ‏مندان ما را دوست داشته باشد در حقیقت به ما محبّت ورزیده، و هر کس مؤمنی را خوشحال کند در حقیقت ما را خوشحال کرده، و هر کس فقیری از [پیروان] ما را کمک کند جبران کمک او بر جدّ ما محمد صلی الله علیه وآله است».

ثواب استقبال از زائرین قبور معصومین(ع)

شایان ذکر است که رفتن به استقبال زائرین اهل بیت علیهم السلام و دیدار از آنان و سلام و تهنیت بر ایشان، از اهمّیت زیادی برخوردار است و مطابق روایت معلّی بن خنیس، همانند ثواب زوّار، برای انسان استقبال کننده و یا دیدارکننده نیز نوشته می ‏شود.

صیقل روح

ما به تجربه دریافته ‏ایم، میلیون ها نفری که هر سال به زیارت قبور پاک ائمّه دین می ‏روند یا قبور شهدای راه حق را زیارت می ‏کنند، با روحیه ‏ای بهتر، و صفا و نورانیت بیشتر و قلبی پاک‏ تر، از کنار قبور آنان بازمی ‏گردند، و آثار این امر در آنان مدّت ‏ها نمایان است.

در واقع با هر زیارت‏، گویا به محضر خداوند و معصومین علیهم السلام شرفیاب شده ‏ایم و روح و جانمان را صفا و صیقل تازه ‏ای داده ‏ایم و زنگارها و تیرگی‏ های گناه را از خود زدوده ‏ایم و اینجاست که زیارت‏، جایگاه واقعی خود را پیدا می ‏کند و هدف اصلی آن تحقّق می ‏یابد.

دیداری با برکت

محتوای اذن دخول ‏هایی که برای ورود در این حرم ‏های مقدس وارد شده، بسیار آموزنده است و در بیداری قلب و حضور دل و توجه به موقعیت آن حرم شریف و معرفت صاحب آن و زدودن غبار غفلت از روح و جان بسیار مؤثر است.

به تصریح برخی از جملات این اذن دخول ها، زائر به هنگام ورود می ‏گوید: «وَ اعْلَمُ انَّ رَسُولَک وَخُلَفآئَک عَلَیهِمُ السَّلامُ، احْیآءٌ عِنْدَک یرْزَقُونَ، یرَوْنَ مَقامی‏، وَ یسْمَعُونَ کلامی‏، وَیرُدُّونَ سَلامی‏؛ خدایا من عقیده دارم که پیامبر تو و جانشینانت زنده‏ اند و در نزد تو روزی داده می‏شوند». اگر زائری در بدو ورود به محضر معصومان علیهم السلام با این اعتقاد وارد شود و این حقیقت را با جان و دل بپذیرد که آنان او را می‏ بینند و سخن او را می ‏شنوند و به سلام و ارادتش پاسخ می ‏دهند، زیارت‏ او حال و هوای دیگری خواهد داشت.

سزاوار است زائران محترم، به مضامین این اذن دخول‏ ها کمال توجه را داشته باشند.

سرشار از امید

توجّه و توسّل به آنان و طلب شفاعت از آنان بر درگاه خدا، انسان را در برابر مشکلات پرتوان می ‏سازد، مانع یأس و ناامیدی می ‏شود و از دردها و آلام روحی و جسمی آنها می ‏کاهد و آثار و برکات فراوان دیگر.

گامی در مسیر تربیت

کسی که کمترین آشنایی با مسایل روانی و روحیه الگوپذیری انسان داشته باشد، تصدیق‏ خواهد کرد که اگر زائری با توجّه و حضور قلب و با عنایت به «محتوای بلند کلمات و جملات زیارات» در حرم آن بزرگواران حضور یابد، در هر جمله ‏ای از این زیارات یک درس مهمّ تربیتی و انسان ‏ساز نهفته است.

چگونه ممکن است توجّه به مقامات والای این پیشوایان بزرگ و ذکر صفات و سجایای آنان بازتابی در زیارت کننده آن بزرگواران نداشته باشد و او را به سوی خود فرا نخواند و تدریجاً به رنگ خود درنیاورد؟!

لذا زیارت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و امامان معصوم علیهم السلام که همان برقرار کردن ارتباط روحی و به وجود آوردن پیوند قلبی با آن بزرگواران است - چه از طریق حضور نزد مرقد آنان باشد، یا ارتباط از راه دور، و فرستادن سلام و درود و تحیت و اظهار ارادت و اخلاص به آستانشان، همراه با بیان فضایل، کرامات، عبادات، اطاعات و خدمات آنان - آثار فوق ‏العاده سازنده ‏ای در تربیت نفوس زیارت‏کنندگان، و ارتقای روح آنان و پرورش والاترین ارزش ‏های معنوی و اخلاقی دارد؛ و چنانچه زیارت‏کننده، بداند چه می ‏کند و چه می ‏گوید و چه می ‏خواهد؛ به خوبی م ی‏تواند راه قرب الی ‏اللَّه را با سرعت بپیماید، و از کنار قبر آنان، با روحی باصفا، پاک از گناه و آماده برای اطاعت پروردگار و انجام وظایف انسانی بازگردد.

هنگامۀ استغفار

زیارت‏ قبور پیشوایان بزرگ دین، و تقاضای شفاعت در پیشگاه خدا از آنان که آمیخته با توبه و انابه به درگاه الهی است، اثر معنوی فوق العاده ‏ای در تربیت نفوس و پرورش اخلاق و ایمان دارد و بسیاری از گنهکاران آلوده، در جوار بارگاه ملکوتی آنان توبه کرده و می ‏کنند، و برای همیشه اصلاح می ‏شوند، و صالحان نیز به مقام ‏های والاتری از صلاح می ‏رسند.

[به راستی] چگونه ممکن است منِ زائر، سر تا پا آلوده به گناه و صفات رذیله باشم، در عین حال دم از عشق و ارادت پاکان و نیکان جهان بزنم؟! آیا زیبنده است که بدون توبه و تجدید نظر در حالات و اعمال و رفتار خویش، پای در حرم پاک آن بزرگواران بگذارم؟!

لذا پیش از ورود در حرم ‏های معصومین علیهم السلام از آنها اجازه ورود می ‏طلبیم، و به هنگام ترک این حرم ‏ها وداع می ‏گوییم که مفهومش این است آن بزرگواران را زندگان جاوید می ‏دانیم که به فرمان خدا از حال و راز همه زائران خود آگاهند.

و از آنجا که یک فرد آلوده، شرم می ‏کند که پای خود را بر بساط پاک اولیاء اللَّه بگذارد، همانجا توبه می‏ کند و لباس آلوده گناهان را از تن بیرون می ‏نماید و با لباس تقوا و پرهیزکاری وارد می ‏شود. آهسته و با ادب در حالی که ذکر خدا بر لب دارد گام بر می ‏دارد تا به آن مرقد مقدس برسد.

[از سوی دیگر] چگونه ممکن است عرض حاجات معنوی یا مادّی نزد آنان کنیم و آنها را به شفاعت در پیشگاه خدا بطلبیم در حالی که کاری که در خور توجّه آنان و موجب رضایت آنان است انجام نداده ‏ایم؟! آیا توجّه به این امور، برای توبه از گناه و خودسازی و پاکی کافی نیست؟!

[آری] زمانی که آن ها را به شفاعت بر درگاه خدا، برای آمرزش گناهان و حلّ مشکلات دینی و دنیوی خود می‏ طلبیم، ناگزیریم برای برقرار ساختن رابطه معنوی با آنان، تا آنجا که در توان داریم از گناهان فاصله بگیریم و به سراغ نیکی و پاکی برویم.

[بی شک] ثواب های [فراوانی] که در روایات برای زیارت بیان شده، یک زیارت‏ ساده معمولی نیست، بلکه زیارتی است که عارفاً بحقّها باشد، یعنی وقتی به برای زیارت‏ می ‏آید، در افعال خود باز نگری کرده و با توبه به اصلاح خویشتن بپردازد.

[به هر حال] هرگاه به مردم آموزش کافی داده شود که از هرگونه افراط و تفریط بپرهیزند و در کنار این قبور مطهّر به یاد خدا باشند و از گناهان خود توبه کرده، و از افکار و برنامه ‏های اولیاء الله الهام بگیرند، به یقین مرقد های مطهّر آنان کانونی برای تعلیم و تربیت و توبه و انابه به سوی خدا و تهذیب نفوس خواهد بود.

احترام و بزرگداشت

بدیهی است هیچ کس «زیارت‏» را با «عبادت» نباید اشتباه کند، عبادت و پرستش مخصوص خداست، هیچ آدم عاقلی پیامبر صلی الله علیه و آله یا امامان علیهم السلام را پرستش نمی ‏کند، اصلا به فکر کسی چنین مطلبی خطور نمی‏ کند، و منظور از زیارت‏ احترام و بزرگداشت بزرگان اسلام و طلب شفاعت از آن ها در پیشگاه خدا می ‏باشد، حتّی در روایات آمده که شخص پیامبر صلی الله علیه و آله گاه به زیارت‏ اهل قبور می ‏رفت و در بقیع می آمد و بر آن ها سلام و درود می‏ فرستاد.

البته بزرگ شمردن قبور بزرگان پیشین یکی از طرق حفظ میراث فرهنگی هر قوم و ملّت است، و اقوام روزگار به فرهنگ کهن خود زنده ‏اند. مسلمانان جهان فرهنگ غنی و عظیمی دارند که بخش مهمّی از آن در قبور و آرامگاه‏ های شهدا و علمای بزرگ و پیشروان علم و فرهنگ و به خصوص در مشاهد پیشوایان بزرگ دین نهفته است.

حفظ و یادآوری و بزرگداشت آن ها سبب حفظ اسلام و سنّت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله است.

چه بی‏ سلیقه هستند کسانی که آثار پرافتخار بزرگان اسلام را در مکه و مدینه و بعضی مناطق دیگر از میان بردند و جامعه اسلامی را گرفتار خسارت عظیمی کردند. متأسّفانه سلفی‏ های نادان و عقب افتاده به بهانه ‏های واهی، ضربات سنگینی از این طریق بر پیکر میراث فرهنگی اسلام، وارد آوردند که جبران آن ممکن نیست.

آیا این آثار تاریخی با عظمت، فقط به این گروه اندک تعلّق دارد که این گونه بیرحمانه نابود شود یا پاسداری از آن باید به دست گروهی‏ از دانشمندان آگاه اسلامی از تمام کشورها سپرده شود؟

تجلّی توحید

راستی چه غافلند آنانی که به گمان واهیِ «پرهیز از شرک» مردم را از زیارت این بزرگان، با آن همه برکات معنوی و مادّی که به قسمتی از آن در بالا اشاره شد باز می‏ دارند! و خود را مسلمان می ‏دانند در حالی که از حقیقت اسلام دورند؛ چرا که زیارت آن بزرگواران به شکلی که در بالا گفته شد و به عنوان «اولیاءاللَّه» و درخواست از آنان به عنوان «شفیعان درگاه الهی» و «عباد صالحین پروردگار» عین توحید و یکتاپرستی است، و سبب پرورش روح تقوا و ایمان است. گویا نمی ‏دانند که در زیارت آن ها، گاه صدها بار نام خدای یگانه برده می ‏شود و مثل زیارت جامعه، با یکصد بار تکبیر و توحید پروردگار آغاز می‏گردد و با «نماز زیارت» که نیایش خالصانه ‏ای به درگاه خداست پایان می ‏یابد.

اغلب قبل از خواندن زیارت‏ نامه ‏ها یکصد بار «الله اکبر» می‏ گوییم و به این ترتیب صد بار بر توحید تأکید می‏کنیم و هرگونه شائبه شرک را از خود دور می ‏سازیم.

در زیارتنامه معروف «امین الله» در برابر قبور امامان می‏گوییم: «أشْهَدُ أَنَّک جَاهَدْتَ فِی اللهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ عَمِلْتَ بِکتَابِهِ وَ اتَّبَعْتَ سُنَنَ نَبِیهِ حَتَّی دَعَاک اللهُ إِلَی جِوَارِهِ‏؛ ما گواهی می ‏دهیم تو در راه خدا جهاد کردی و حقّ جهاد را انجام دادی، به کتاب خدا عمل نمودی و از سنّت پیامبر پیروی نمودی، تا زمانی که خداوند تو را از این جهان به جوار رحمتش فرا خواند». آیا توحید از این بالاتر می ‏شود؟

در زیارت معروف جامعه خطاب به آن بزرگواران می ‏گوییم: «إلَی اللهِ تَدْعُونَ وَ عَلَیهِ تَدُلُّونَ وَ بِهِ تُؤْمِنُونَ وَ لَهُ تُسلِّمُونَ وَ بِامْرِهِ تَعْمَلُونَ وَ إلَی سَبِیلِهِ تَرْشُدُونَ». در این شش جمله تمام ضمیرها به خداوند بزرگ باز می ‏گردد. زائران می‏ گویند: «شما امامان به سوی خدا دعوت می‏کنید و به او دلالت می ‏کنید و به او ایمان دارید و تسلیم او هستید و مردم را به سوی راه او ارشاد می ‏نمایید».

در این زیارت ‏نامه‏ ها همه جا سخن از خدا و دعوت به توحید است، آیا این شرک است یا ایمان؟!

در جای دیگر این زیارتنامه می‏ گوییم: «مُسْتَشْفِعٌ إلَی اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِکمْ‏؛ من به وسیله شما شفاعت در پیشگاه خداوند عز و جل را می‏طلبم». اگر بر فرض ابهامی در بعضی تعبیرات زیارت ‏ها باشد، با این محکمات به طور کامل روشن می‏ شود.

چرا ما، با برداشت غلط از مسأله زیارت و شفاعت و توسّل، مردم را از این همه برکات معنوی و روحی و جسمی محروم می ‏سازیم؟ کدام عقل اجازه چنین امری می ‏دهد؟ جلوگیری از این سفرهای معنوی خسارتی عظیم به بار می ‏آورد، افسوس که وسواس بی‏معنا در مسأله توحید و شرک، گروه عظیمی را از این برکات محروم ساخته است.

سخن آخر: (زیارت؛ نیازمند تبیین)

از آنجا که گاه کارهای بعضی از عوام، بهانه‏ هایی به دست مخالفان می‏ دهد، سزاوار است همه علمای اعلام و دانشمندان اسلام، از حرکات نسنجیده بعضی از عوام در کنار قبر پیامبر صلی الله علیه و آله یا ائمّه بقیع و سایر امامان معصوم و قبور شهدا و بزرگان اسلام جلوگیری کنند، و مفهوم واقعی زیارت‏ و توسّل و تبرّک و شفاعت طلبیدن را به آن ها تعلیم دهند.

به همه مردم بگویند، همه چیز و همه کار به دست خدا، و او مسبّب الاسباب و قاضی الحاجات و کاشف الکربات و کافی المهمّات است، و اگر به پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان متوسّل می ‏شویم، آنها به اذن پروردگار و با استمداد از ذات پاک او کاری انجام می ‏دهند یا در پیشگاه خداوند شفاعت می ‏کنند و از او تقاضای بر آمدن حاجات می ‏نمایند.

سجده کردن بعضی از عوام در برابر این قبور مقدّس، تعبیراتی که بوی الوهیت نسبت به آنان می ‏دهد، گره زدن چیزی به ضریح آنان و مانند اینها، همه از امور ناشایست و مشکل آفرین است و چهره یک کار مثبت و بسیار سازنده (زیارت) را دگرگون می‏ سازد، و بهانه به دست این و آن می‏ دهد تا مردم را از برکات زیارت محروم سازند.

منابع:
۱. شیعه پاسخ می گوید

۲. کلیات مفاتیح نوین

۱- شیعه پاسخ می گوید ، ص۸۷.

۲- همان، ص۸۹.

۳- همان، ص۸۷.

۴- همان، ص۹۱.

۵- همان، ص۸۹.

۶- قابل ذکر است که در بخشی دیگر، قبل از زیارات هر کدام از چهارده معصوم علیهم السلام، به بعضی از روایات خاص اشاره می ‏شود.

۷- بحارالانوار، ج۹۷، ص۱۱۶، ح۱ و عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۲۶۰، ح۲۴.

۸- کافی، ج۴، ص۵۸۵، ح۵؛ کلیات مفاتیح نوین، ص۲۱۰.

۹- بحارالانوار، ج۹۷، ص۱۱۸، ح۱۱؛ به نقل از کامل‏الزیارات، ص۵۸، ح۶، ب۱۶.

۱۰- همان، ج۹۷، ص۱۱۹، ح۱۸؛ به نقل از کامل الزیارات، ص۱۶۰، ح۱۴، ب۶۵.

۱۱- همان، ج۹۷، ص۱۲۰، ح۲۲.

۱۲- همان، ج۹۷، ص۱۲۲، ح ۲۶؛ به نقل از کامل‏الزیارات، ص۳۳۵، ح۱۳، ب۱۰۸.

۱۳- همان، ج۹۷، ص۱۲۴، ح۳۴.

۱۴- همان، ج۹۹، ص۳۰۲، ح۱؛ (کلیات مفاتیح نوین، ص۲۱۱).

۱۵- شیعه پاسخ می گوید، ص۱۰۸.

۱۶- کلیات مفاتیح نوین، ص۲۸.

۱۷- همان، ص۲۲۰.

۱۸- شیعه پاسخ می گوید، ص۱۰۸.

۱۹- کلیات مفاتیح نوین، ص۲۰۶.

۲۰- همان، ص۲۰۵.

۲۱- شیعه پاسخ می گوید، ص۹۱.

۲۲- کلیات مفاتیح نوین، ص۲۰۵.

۲۳- همان.

۲۴- شیعه پاسخ می گوید، ص۱۰۸.

۲۵- مشکات هدایت، ص۱۷۶.

۲۶- شیعه پاسخ می گوید، ص۱۰۸.

۲۷- اعتقاد ما، ص۱۰۸.

۲۸- شیعه پاسخ می گوید، ص۹۱.

۲۹- این روایات را در صحیح مسلم و ابوداود و نسایی و مسند احمد و صحیح ترمذی و سنن بیهقی می‏توان مطالعه کرد؛ (اعتقاد ما ، ص۱۰۸).

۳۰- شیعه پاسخ می گوید، ص۹۱.

۳۱- کلیات مفاتیح نوین، ص۲۰۸.

۳۲- شیعه پاسخ می گوید، ص۹۱.

۳۳- همان، ص۹۲.

۳۴- همان، ص۱۰۹.

۳۵- همان، ص۱۱۱.

∎​